امام‌خمینی در شعر شاعران

امام‌خمینی در شعر شاعران، بازتاب شخصیت، اندیشه و مبارزات سیاسی امام‌خمینی در شعر شاعران معاصر.

سروده‌ها دربارهٔ امام‌خمینی

در پهنه تاریخ مدیحه‌سرایی در منقبت بزرگان، پیشینه‌ای دیرینه دارد. پهنه ادب فارسی مشحون از صفحاتی است که شاعران با انگیزه‌های گوناگون به وصف و تعریف شخصیت مورد نظر پرداخته‌اند.
امام‌خمینی نیز از زمره شخصیت‌هایی است که شاعران بسیاری دربارهٔ او شعر سروده‌اند. مضامین اشعار و قراین بسیار، گواه آن است که دست‌کم آغاز این نوع ادبی در خصوص امام‌خمینی، با انگیزه‌های مذهبی و سیاسی و بدون چشم‌داشت هیچ‌گونه صله و پاداشی بوده و نوعاً به انقلاب اسلامی ایران پیوند خورده‌است.
سروده‌های دربارهٔ امام‌خمینی را به دو دوره پیش از پیروزی انقلاب و پس از پیروزی انقلاب به‌ویژه پس از رحلت ایشان می‌توان تقسیم کرد. نخستین سروده در دوران پیش از پیروزی را باید از لابه‌لای شعارهای مردمی به دست آورد؛ اما طبق آخرین اسناد و دست‌نوشته‌های منظومی که تا سال ۱۳۸۲ در مرکز اسناد انقلاب اسلامی گردآوری شده‌است، نخستین سروده در این میان به سال ۱۳۴۱ بازمی‌گردد. محتوای کلی آن حماسی سیاسی و دینی مذهبی، و موضوع آن مشخصاً امام‌خمینی و نهضت ایشان است. این سروده قصیده‌ای است با عنوان «پیشوای آزادی» در ۴۲ بیت از محمدحسین بهجتی اردکانی (۱۳۱۳–۱۳۸۶) با تخلّص شفق و با این مطلع:
درود باد بر این انقلاب پاک، درود *** که زیر سایه آن، جان ملّتی آسود
این قصیده در ۱۴ آذر ۱۳۴۱ پس از شروع موضع‌گیری‌های امام‌خمینی علیه تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و پیش از نهضت خونین پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ سروده شده‌است.
پس از پیروزی انقلاب هیچ سوژه‌ای به گستردگی شخصیت سیاسی، مذهبی و معنوی امام‌خمینی توجه صاحبان ذوق و شعر را به خود جلب نکرده‌است. در این دوره، به‌ویژه پس از رحلت امام‌خمینی و انتشار اشعار ایشان، این سرودن‌ها به‌سرعت فزونی گرفت. در این مقطع، حجم سوگ‌سروده‌های شاعران به‌اندازه‌ای است که چندین دفتر شعر را دربر می‌گیرد، با انتشار چند سروده امام‌خمینی به‌ویژه غزل معروف «چشم بیمار» با مطلع «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم/چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم» صدها غزل به استقبال و تضمین این غزل سروده شد. بعدها با انتشار سروده‌های دیگر ایشان در چند دفتر، همچنین نشر کامل اشعار در دیوان امام، به‌ویژه با ترجمه دیوان امام به زبان‌های عربی، روسی، ایتالیایی و ترکی آذری، این رویکرد گسترش بیشتری یافت. (ببینید: دیوان امام)

شناخت‌نامه اجمالی شاعران

شاعران این اشعار، از اقوام و ملیت‌ها و با زبان‌های مختلف و در سطوح و گروه‌های سنی و علمی گوناگونی بوده‌اند. این سروده‌ها را به اعتبار ثبت مشخصات فردی سرایندگان، به «شناس» و «ناشناس»، و نیز به اعتبار اسامی ثبت‌شده، به «معروف» و «غیر معروف» به «شاعر حرفه‌ای» و «غیر حرفه‌ای» و «فارسی‌زبان» و «غیر فارسی‌زبان» می‌توان دسته‌بندی کرد. سرایندگان ناشناس و گمنام را باید مردمی دانست که در طول مبارزات و مخالفت با رژیم پهلوی، با شور و شعور در قالب شعر و شعار، به حمایت از امام‌خمینی و نهضت ایشان برخاستند و نمونه‌هایی چنین سرودند:
رهبر ما خمینی است نهضت ما حسینی است
حزب فقط حزب‌الله رهبر فقط روح‌الله
انقلابی‌ترین مرد جهان است؛ آیت‌اللهِ خمینی

البته بسیاری از این سروده‌ها در حمایت از امام‌خمینی و آرمان‌های ایشان، به دلایل امنیتی و به سبب قصد ایفای تکلیف و خلوص نیت، بدون نام و تخلص منتشر می‌شد. از سرایندگان غیر معروف و غیر حرفه‌ای می‌توان به حبیب‌الله مرزوقی سراینده شعر «طلوع بدر» یا محمدمایل سلطان‌محمدی سراینده شعر «سید نیکوسیر» در سال ۱۳۴۳ اشاره کرد.
اشخاص معروفی نیز در این موضوع شعر سروده‌اند؛ مثل علی شریعتی (۱۳۱۲–۱۳۵۶) که شعری با عنوان «فریاد روزگار ماست روح خدا» را در میان سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۵ سروده‌است. نیز محمدحسین بهجتی اردکانی (شفق) شاعر قصیده «پیشوای آزادی» یا محمدرضا حکیمی (متولد ۱۳۱۴) که قصیده‌ای با عنوان «عاشوراآفرین قرن» با این مطلع سروده بود: خون شفق دوباره سر از بی‌کران کشید گردون لوای خون به فراز زمان کشید همچنین نعمت میرزازاده (متولد ۱۳۱۷)، متخلص به «آزرم»، شاعر معاصر خراسانی، قصیده «به نام تو سوگند» را با مطلع زیر سروده‌است:
ای ز وطن دور، ای مجاهد دربند
ای دل اهل وطن به مهر تو پیوند

امام‌خمینی در ۲۸ آبان ۱۳۴۸ در نامه‌ای خطاب به محمدرضا حکیمی، از روحیه و شعر «جناب آقای آزرم» یاد و قدردانی کرده و به او سلام رسانده بود.
شاعران معروف حرفه‌ای نیز در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در پاییز و زمستان ۱۳۵۷، شعر خود را با نام و قیام امام‌خمینی پیوند زده بودند؛ مانند طاهره صفارزاده (۱۳۱۵–۱۳۸۷) در آبان ۱۳۵۷ با شعر «سروش قم»، نصرالله مردانی (۱۳۲۶–۱۳۸۲) متخلص به «ناصر» با شعر «ای فاتح همیشه تاریخ»، حیدر رقابی متخلص به «هاله» با شعر «سخنی با مادرم»، معینی کرمانشاهی با شعر «صبح عزّت»، سیدعلی‌اصغر صائم کاشانی با شعر «پیر میکده» و سیدعلی موسوی گرمارودی با سروده «شعر بزرگ خلق، خمینی». این سروده‌ها ازجمله به زبان فارسی، عربی، ترکی، گیلکی، ثبت و منتشر شده‌است.
شاعران ایرانی از همان روزهای نخست نهضت، دربارهٔ شخصیت امام‌خمینی و اندیشه و مبارزات ایشان شعر سروده بودند؛ اما پس از پیروزی، وسعت انفجار انقلاب، جماعت اهل قلمی را که از باورهای غربی متأثر بودند، غافلگیر کرده بود.
شخصیت امام‌خمینی در زمان حیات و نیز اندکی پس از رحلت، مورد توجه شاعران غیر ایرانی، به‌ویژه شاعران عرب نیز واقع شد. بسیاری از آنها دربارهٔ کمالات باطنی و معنوی امام‌خمینی و نیز صفات برجسته و آرمان‌های ایشان شعر سرودند. در میان آنان نام بزرگانی همچون نزار قبّانی، سمیح القاسم و جواد جمیل به چشم می‌خورد. حسن یاسین با تعبیر «وارث انبیا (ع)، و ائمه هدی (ع)،» در قصیده «یا دوحة المجد»، نیز محمود عیسی دربارهٔ کمالات و سجایای امام‌خمینی سخن‌سرایی کرده‌اند. خانم کوثر شاهین نیز دربارهٔ کلام قدسی ایشان شعرهایی گفته‌است.
از سوی دیگر، انگیزه شاعران در سرودن این اشعار، مختلف بوده‌است. جنبه مریدی و مرادی و اظهار ارادت عاشقانه به پیشگاه پیشوا و پیر فرزانه الهام و بیان حالات شاعرانه، تکلیف شرعی، آگاهی‌بخشی و انتقال مفاهیم و واقعیات، تأثیرپذیری از یکی از ابعاد شخصیتی امام‌خمینی، ارتحال ایشان و نیز تضمین و استقبال از اشعار ایشان بوده‌است.

موضوع و محتوای اشعار

کانون و محور تلاقی شخصیت امام‌خمینی و شعر شاعران را باید در موضوعات و محتوای این سروده‌ها جست، و البته چه در موضوع و چه در محتوا، همواره شخصیت امام‌خمینی به عنوان مرجع، رهبر، فرمانده، انسانی دردمند، مبارز، مردمی، آینده‌نگر و مانند آن نقطه عطف بوده‌است. اشعار آنان بیشتر دربردارنده آرمان‌گرایی، کمال‌خواهی، انتقاد پیوسته از وضع انسان و جامعه، امید به تحقق شرایط کمال انسانی، آزادی، عدالت، معنویت، دفاع از فرهنگ ملی و دینی و ستیز با فرهنگ سلطه‌جویی بوده‌است. موضوعات این سروده‌ها را در نگاهی کلی می‌توان امام‌خمینی، مردم (زن، مرد، جوان، نوجوان و کودک)، دین و مذهب، شهادت، رژیم طاغوت و دشمنان خارجی برشمرد؛ با این توجه که پیش از پیروزی انقلاب، بیشتر، رژیم پهلوی، دشمنان خارجی، امام‌خمینی و مردم موضوع به‌شمار می‌آمدند؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بیشتر بُعدی از ابعاد معنوی شخصیت امام‌خمینی و همچنین مسئله جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و دفاع مقدس موضوع شده بودند.
محتوای این اشعار نیز درکل حماسی-سیاسی-اجتماعی، دینی-مذهبی و اخلاقی-عرفانی و در ایام مبارزه، بیشتر حماسی-سیاسی-اجتماعی و دینی-مذهبی بوده‌است؛ برای نمونه می‌توان به شاعرانی چون محمدرضا حکیمی و نعمت میرزازاده اشاره کرد. هرچند این دو شاعر از قدیمی‌ترین شاعران این عرصه نبوده‌اند، اما قوی‌ترین قصیده‌ها را سروده بودند؛ به‌ویژه قصیده نعمت میرزازاده که نخستین بار در سال ۱۳۴۳ تعبیر و ترکیب «امام‌خمینی» را در خود جای داده بود.
پیش از پیروزی انقلاب، در مسئله محتوایی اشعار، غلبه با جنبه اسطوره‌ای، حماسی و مبارزاتی بوده‌است؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محتوای اشعار بیشتر جنبه اخلاقی-عرفانی داشته‌است. با پیش‌آمدن مسئله دفاع مقدس، افزون بر مضامین پیش‌گفته، موضوع ارتحال امام‌خمینی و انتشار شعر معروف «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم» ایشان، اشعار شاعران جنبه عاشقانه و مرثیه و تضمین و استقبال نیز یافت.

سبک و قالب

اشعار شاعران از لحاظ سبک، قالب و وزن شعری مختلف بوده‌اند؛ در سبک نیز از سبکی خاص پیروی نکرده‌اند؛ بلکه همه سبک‌ها از سبک‌های کلاسیک (خراسانی، عراقی و هندی) تا سبک نو نیمایی و سپید را در این سروده‌ها می‌توان دید؛ مانند سروده محمدحسین بهجتی، نعمت میرزازاده، علی شریعتی و طاهره صفارزاده که برخی پیرو مکتب بازگشت ادبی بوده‌اند و برخی نوپرداز به‌شمار می‌روند. قالب این اشعار نیز مختلف بوده‌است. شاعران در همه قالب‌ها یعنی ترانه، غزل، مثنوی، دوبیتی، قصیده، چهارپاره و قالب‌های نو شعر سروده‌اند؛ برای نمونه می‌توان از شعر بلند علی شریعتی با عنوان «فریاد روزگار ماست روح خدا» در قالب شعر نو، نیز از سروده طاهره صفارزاده با عنوان «سروش قم» در قالب شعر سپید نام برد؛ البته این اشعار را نیز از نظر رعایت وزن و عروض در دو رده حرفه‌ای و غیر حرفه‌ای می‌توان رده‌بندی کرد.

مخاطب‌شناسی

سروده‌های دربارهٔ امام‌خمینی، با خاستگاه و شرایط متفاوت، از نظر مخاطب‌شناسی، در سطوح و گروه‌های سنی گوناگونی دسته‌بندی می‌شود.
گویا هر دسته برای مخاطبان خاصی سروده شده‌است؛ از این‌رو سطح علمی آنها نیز مختلف می‌نماید. جایگاه این اشعار نیز به عنوان «شعر انقلاب» در تاریخ ادبیات انقلاب، جایگاه ویژه‌ای است. این سروده‌ها برای سطوح و گروه‌های سنی و جنسی و علمی مختلف، حتی گروه سنی کودکان و نوجوانان پدید آمده‌است؛ مانند پرواز جان جُنگ ویژه نوجوان، از مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، چاپ اول تا ششم، بهار ۱۳۷۲ـزمستان ۱۳۷۶، «فصلی پر از شعر و گیلاس» شعر بلندی به یاد امام‌خمینی برای نوجوانان از سیدسعید هاشمی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۷، همچنین «سرودهای بچه‌های مدرسه» از احمد دانایی، انتشارات سعید نوین قم، ۱۳۸۰.

تأثیرها و بازتاب‌ها

شعر، تاریخ منظوم جهان است و شاعر مورخ آن، و این‌همه حاصل احساسات و تغییرات و دگرگونی احوال و اوضاع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی ملت‌هاست. هر شعر مانند یک رخداد تاریخی، عوامل و تأثیرات درونی یا بیرونی‌ای دارد که در شکل‌گیری و سطح لغوی و مفهومی آن اثرگذار است. بر همین اساس شعر همواره به جریان‌های گذشته، وابسته و از جریان‌های هم‌زمان متأثر است.
ادبیات منظوم انقلاب نیز از این قاعده مستثنا نیست. شعر انقلاب، هم از گذشته و زمان مبارزه متأثر بوده و هم در حال و آینده انقلاب تأثیر داشته‌است. شاعران این اشعار، افزون بر تأثرات بیرونی و درونی، مستقیم یا غیر مستقیم از اهداف و اندیشه‌های امام‌خمینی و شرایط گذشته و حال آن زمان متأثر بوده‌اند. مهم‌تر اینکه اگر شاعر به‌ویژه توانسته باشد شرایط و وضعیت سختی را که جامعه در آن به سر می‌برد، درست به تصویر بیان و نظم بکشد، البته که تأثیر سروده او دوصدچندان خواهد بود.
شعر انقلاب در مخاطبان و شنوندگان خود، آثاری چون: آگاهی، جسارت، تصمیم، هدفداربودن، آرمانخواهی و شهادت‌طلبی را پدیدآورده یا تقویت کرده‌است. این تأثیرات را نخست باید در خود شاعر و آن‌گاه در مخاطبان و شنوندگان جست.
امام‌خمینی که زبان شعر را بالاترین زبان می‌دانست، خود نیز از تأثیرات آن مستثنا نبود و شاعرانی را که در مسیر نهضت و مبارزات آزادی‌خواهانه شعری می‌سرودند، تکریم می‌کرد؛ حتی او خود نیز پیش از پیروزی انقلاب، در قصیده‌ای با عنوان «در مدح ولی عصر(ع)،» از جفای انگلیسی شکایت کرده بود، همچنین در مسمّطی از واژگان ظلم، ستمگر و ظلم‌اندیشان با کارکرد سیاسی و نیز از واژگان اسلامیان، آیت‌الله، ایمان و کون و مکان با کارکرد دینی و عرفانی استفاده کرده‌است، یا در رباعی «جور» سروده‌است:
از جور رضاشاه کجا داد کنیم
زین دیو، بَرِ که ناله بنیاد کنیم شعر امام‌خمینی در مسیر اهداف انقلاب اسلامی و بیان مسائل الهی و انسانی بود، از این‌رو ایشان سرودن این‌گونه اشعار آگاهی‌بخش را به شاعران معاصر سفارش می‌کرد.
ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز افزون بر سرودن شعرهایی با عناوین: «پرچم» یا «جمهوری اسلامی» بازتاب قضایای انقلاب در مجامع عمومی و خصوصی برای آگاهی مردم و نسل‌های آینده و یادآوری کوبنده فجایع و ستمگری‌های ستمگران هر عصر و مکان را در سروده‌ها ضروری دانسته‌است. (ببینید: دیوان امام‌)
رژیم پهلوی و حامیان خارجی آن نیز به عنوان مخالفان امام‌خمینی و نهضت و مردم، از این سروده‌ها متأثر بودند؛ زیرا این اشعار افزون بر تأثیر عمیق در افکار و اعمال مردم، با پیام‌های صریح خطاب به رژیم و دشمنان خارجی، خشم آنان را برمی‌انگیخت. در نتیجه رعب و هراس و ناامیدی آنها را فرا می‌گرفت و در تصمیم و عمل ضعیف می‌شدند.
تأثیر شعر انقلاب در آیندگان بسیار عمیق و گسترده بوده‌است. اقبال شاعران نسل جدید به شعر انقلاب و موج عظیم شعر انتقادی و اعتراضی و آزادی‌خواهانه و عدالت‌جویانه را باید نمونه‌ای از ادامه منطقی آرمان‌گرایی شاعران نسل پیش و نشانه تأثیر شعر انقلاب در نسل جدید برشمرد.
از سوی دیگر، این سروده‌ها گرچه هنوز به‌تمامی گردآوری و منتشر نشده دستمایه تحقیق و ترجمه برخی پژوهشگران داخلی شده‌است؛ مانند «پژواک انقلاب اسلامی ایران در شعر معاصر عرب (شام)»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات عرب، جلال مرامی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، شهریور ۱۳۷۳، «رثای امام‌خمینی در شعر عربی معاصر»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات عرب، عسکر محمدی سیف‌آبادی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم انسانی، تابستان ۱۳۷۶. همچنین کتاب سرّ دلبران ترجمه فارسی موسی بیدج از سوگ‌سروده‌های شاعران جهان عرب در رثای امام‌خمینی که در زمستان ۱۳۷۶ در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، منتشر شده‌است.

آثار منتشرشده

با اینکه هنوز همه سروده‌های انقلاب گردآوری و منتشر نشده‌است، افزون بر آثاری که به‌تناسب یاد شد، می‌توان از تألیفات و تحقیقات برخی مراکز و پژوهشگران در همین زمینه نام برد؛ مانند:

1. شعر انقلاب گزیده اشعار دربارهٔ انقلاب اسلامی و دربردارنده اشعاری مربوط به امام‌خمینی، پیش و پس از پیروزی، دفتر اول به مناسبت هشتمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی که به دست وزارت ارشاد اسلامی با همکاری ستاد برگزاری مراسم دهه فجر شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی در دهه فجر سال ۱۳۶۵ منتشر شد و اشعاری از شاعرانی، مانند قیصر امین‌پور (۱۳۳۸–۱۳۸۶)، محمدحسین بهجتی (شفق)، حبیب چایچیان متخلص به حسان (متولد ۱۳۰۲)، محمدحسین شهریار (۱۲۸۵–۱۳۶۷)، سپیده کاشانی (۱۳۱۵–۱۳۷۱)، عبدالجبّار کاکایی (متولد ۱۳۴۲) و عباس مشفق کاشانی (۱۳۰۴–۱۳۹۳) را دربردارد.
2. انقلاب خمینی (شامل اشعار انقلابی فارسی و ترکی)، ولی‌الله کلامی زنجانی، زنجان: کتاب‌فروشی ستاره، آذر ۱۳۶۱.
3. از میلاد تا قیام، حسین جوشقانی متخلص به ری‌زاده (۱۲۹۹–۱۳۶۷)، انتشارات ناصر جوشقانی، پاییز ۱۳۶۹. شاعر در این اثر، تاریخ عقیده شیعه و نهضت امام‌خمینی را به صورت منظوم به تصویر کشیده‌است.
4. همگام با شعارها در انقلاب اسلامی ایران، در چهار فصل شعارها و مناسبت‌ها، شعارها و تظاهرات، شعارها و مردم و شعارها و دیوارها، که در انتشارات سپاه پاسداران، بی‌تا، منتشر شده‌است.
5. در سوگ خورشید، کتابی دربردارنده گزیده‌ای از اشعار است که به مناسبت نخستین سالگرد ارتحال امام‌خمینی به دست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۶۹ تدوین و چاپ شده‌است.
6. سوگنامه امام (مجموعه شعر از شعرای مختلف)، محمود شاهرخی و عباس مشفق کاشانی، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۶۹.
7. در معبر نور، محمدعلی مردانی، تهران، انتشارات پیام آزادی، ۱۳۶۹.
8. سوگنامه ۱ و ۲، اشعار شاعران معاصر در سوگ امام‌خمینی که از سال ۱۳۷۱ بارها در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، منتشر شده‌است.
9. رسول صبح، مجموعه‌ای از اشعار شاعران به مناسبت ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ که در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، در سال ۱۳۷۳ گردآوری و منتشر شده‌است.
10. تا صبح اشراق، گزینه شعر در منقبت و سوگ حضرت امام‌خمینی که در بردارنده شعرهایی با عناوین گوناگونی از بسیاری از شاعران نسل انقلاب است و در سال ۱۳۷۶ در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، منتشر شده‌است.
11. ادبیات انقلاب، انقلاب ادبیات، که در کمیته علمی کنگره بررسی تأثیر امام‌خمینی و انقلاب اسلامی بر ادبیات معاصر تدوین و در مهر ۱۳۷۷ در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است.
12. همپای جلودار: مجموعه اشعار امام و حماسه (مجموعه شعر دفاع مقدس ۱۲) که در بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، در مهر ۱۳۷۸ منتشر شد و شعر شاعرانی، مانند محمدرضا آغاسی (۱۳۳۸–۱۳۸۴)، ساعد باقری، حسین اسرافیلی، علی انسانی و سیدحسن ثابت محمودی (سهیل) در آن آمده‌است.
13. قصه یوسف‌تباران (عشق اسرای ایرانی به امام‌خمینی)، عبدالمجید رحمانیان، انتشارات امید آزادگان، زمستان ۱۳۷۸.
14. انگشتری انگشت پنجم: حضرت روح‌الله در شعر شاعران گیلان، به کوشش فرامرز محمدی‌پور، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، پاییز ۱۳۷۹. این مجموعه، شامل گزیده‌ای از مجموعه آثار شاعران شمال کشور (گیلان) در سوگ امام‌خمینی است.
15. صبوحی‌زدگان (قصیده‌های دهه اول و دوم انقلاب اسلامی)، به کوشش مرتضی نوربخش، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۰. این کتاب شامل سروده‌های شاعران بنامی چون امیری فیروزکوهی (۱۲۸۹–۱۳۶۳)، مهرداد اوستا (۱۳۰۸–۱۳۷۰)، حمید سبزواری (۱۳۰۴–۱۳۹۵) و محمود شاهرخی (۱۳۰۶–۱۳۸۸) در قالب قصیده و اوزان مختلف است.
16. توصیف خاکیان از آفتاب، مصطفی فیض، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بهار ۱۳۸۱.
17. دیروز با ما کسی بود، فاطمه راکعی، تهران، چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۶.
18. داستان اشراقی، سیمین‌دخت وحیدی، تهران، چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۶.
19. طنین گام ابراهیم، مصطفی محدثی خراسانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶.
20. سلامی بر آفتاب، محمدعلی خسروی، تهران، ستاد بزرگداشت حضرت امام‌خمینی، معاونت فرهنگی تکا، ۱۳۸۸. مجموعه‌ای شامل سیری بر زندگانی امام‌خمینی (ولادت تا رحلت) از نگاه شعر و تصویر.
21. پلکانی از نور، احمد میرزاده، تهران، چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۸.
22. مصرع اول، مشفق کاشانی، تهران، چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۹.
23. فرائد القصائد فی الخمینی القائد، محمد عبدالرحیم، دارالمختارات العربیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
24. الخمینی سر المُحْتوی، الأستاذ حسن العاشور، دارالمختارات العربیه.
25. قذائف و وُرود، محمدحسین الفقیه، وحدة الأعلام فی المجلس الأعلی للثورة الإسلامیة فی العراق، مطبعة معراج، ۱۴۰۵ق ازجمله سروده‌های مندرج در این کتاب، دربارهٔ امام‌خمینی است.
26. آیةالله الخمینی شرارة: باسم الله… و احتراق الهشیم، سلیمان کتانی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۹۹۶م.
27. خضراء تشرق من طهران، مصطفی محمد الغماری، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

پیوند به بیرون

محمدرضا موحدی، «امام‌خمینی در شعر شاعران»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص.