ابتلا: تفاوت میان نسخه‌ها

علمای اخلاق، ابتلا را امتحان بندگان می‌دانند تا حقیقت‌شان آشکار شود که ازجمله اطاعت‌کنندگان و شکرگزاران هستند یا از مخالفان و کافران.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۲/۳۸۵؛ مدنی، ریاض السالکین، ۱/۳۷۵.</ref> بلا نزد عارفان، آشکارشدن امتحان از جانب خداوند است تا [[عارف]]، کوتاهی و کمبودی در بندگی و معرفتِ حق نداشته باشد.<ref>بقلی، ۵۷۳.</ref> همچنین خداوند دل سالکان را به واسطه بلاها آشفته و پراکنده می‌کند تا آنها را بیازماید.<ref>سرّاج، اللمع، ۳۸۳؛ ← سجّادی، ۱۳۲.</ref> بعضی از عارفان میان امتحان و بلا فرق قائل شده‌اند و امتحان را مبتلاشدن دل اولیا و بلا را مبتلاشدن دل و بدن آنان به انواع رنج‌ها و بیماری‌ها می‌دانند.<ref>هجویری، کشف‌ المحجوب، ۵۰۳-۵۰۴.</ref>

از واژگان مرتبط با ابتلا، بلا، [[فتنه]] و [[اختبار]] است. بلا و فتنه نوعی آزمایش است<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۳/۳۱۷؛ مدنی، ریاض السالکین، ۲/۱۳۲.</ref> که به معنای شیفتگی، شیدایی<ref>ابن‌فارس، معجم، ۴/۴۷۲؛ طریحی، مجمع البحرین، ۶/۲۹۲.</ref> و فریفتگی به چیزی<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۳/۳۱۷-۳۱۸.</ref> است؛ اما ابتلا آزمایشی است که در امور خیر و شر به‌کار می‌رود.<ref>جوهری، الصحاح، ۶/۲۲۸۵.</ref> اختبار نیز به همان معنای امتحان است.<ref>طریحی، مجمع البحرین، ۳/۲۸۱.</ref> در فرق ابتلا با اختبار و فتنه گفته‌اند اختبار و فتنه در اعم از امر مکروه و محبوب، اما ابتلا در امور مکروه و تحمل مشقت به‌کار می‌رود.<ref>عسکری، الفروق فی اللغه، ۲۱۱.</ref>

در آموزه‌های [[ادیان الهی]]، از ابتلا به عنوان [[سنت الهی]]، سخن به میان آمده است.<ref>کتاب مقدس، خروج، ب۳۱، ۱۳؛ ابن‌میمون، ۵۵۹.</ref> بر اساس آیات قرآنی، ابتلا یکی از سنت‌های تغییرناپذیر الهی است<ref>مؤمنون، ۳۰.</ref> که همه افراد با آن روبه‌رو می‌شوند<ref>عنکبوت، ۲-۳.</ref> و خداوند امت‌ها را نیز با انواع بلاها امتحان کرد تا به درگاه خداوند روی آورند.<ref>ابراهیم، ۶؛ اعراف، ۷۲.</ref> در برخی آیات الهی، سخن از ابتلای پیامبران(ع) به میان آمده و در این میان، از ابتلای پیامبرانی چون [[آدم(ع)]]، <ref>اعراف، ۱۹.</ref> [[ابراهیم(ع)]]، <ref>بقره، ۱۲۴.</ref> [[ایوب(ع)]]، <ref>ص، ۴۱.</ref> [[یعقوب(ع)]]<ref>یوسف، ۱۸.</ref>و [[یوسف(ع)]]<ref>یوسف، ۲۴.</ref>یاد شده است. در برخی روایات نیز ابتلای پیامبران(ع) شدیدترین مراتب ابتلا دانسته شده، سپس ابتلای افرادی که در قرب به حق‌تعالی به آنها نزدیک‌ترند<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۵۲.</ref>؛ چنان‌که هر قبض و بسطی که برای انسان رخ می‌دهد، ناشی از مشیت، قضا و ابتلاست.<ref>صدوق، التوحید، ۳۵۴؛ برقی، المحاسن، ۱/۲۷۸.</ref>‌اندیشمندان اسلامی با رویکردهای گوناگون به این مسئله پرداخته‌اند. علمای اخلاق در آثار خود از حکمت ابتلای پیامبران(ع)<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱/۲۴۰.</ref>و آثار آن<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۲۸۸.</ref> و [[صبر]] بر آن، <ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۳۰۷.</ref> سخن گفته‌اند.<ref>هجویری، کشف‌ المحجوب، ۵۰۳-۵۰۴؛ طباطبایی، المیزان، ۴/۳۱.</ref> حکمای الهی نیز به بلاها و شرور در عالم و نسبت آن با عدالت خداوند پرداخته‌اند و آن را منافی عدالت خداوند ندانسته‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۲/۱۸۱؛ مطهری، مجموعه آثار، ۴/۲۸۱.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز با توجه به اهمیت این موضوع، به ابعاد اخلاقی و معرفتی آن پرداخته، موضوعاتی چون حکمت در ابتلا، خصوصاً ابتلای پیامبران(ع) و وظیفه بندگان در آن را بیان کرده است. ایشان بیشتر بحث‌های مرتبط به ابتلا را در دو کتاب [[شرح چهل حدیث]]<ref>امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ۲۳۵-۲۴۷ و ۳۲۲-۳۲۴.</ref> و [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]]<ref>امام‌خمینی، شرح جنود عقل و شرع، ۱۷۲-۱۷۵.</ref> مطرح کرده است.

[[قرآن کریم]]، اموری چون ترس، گرسنگی، زیان‌های مالی و جانی، <ref>بقره، ۱۵۵.</ref> فرزندان، <ref>انفال، ۲۸.</ref> شر و خیر<ref>انبیا، ۳۵.</ref> را فتنه و آزمایش برشمرده است. برخی علمای اخلاق، ابتلا را هم در امور خیر و هم در امور شر دانسته‌اند که ابتلا در امور خیر، برای آزمودن شکر و ابتلا در امور شر، برای آزمودن صبر بندگان است.<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۳/۲۹۴.</ref> ایشان ابتلا در دنیا، مانند [[فقر]]، [[خوف]] و مرض را سبب جدایی نفس از [[حب دنیا]] و روآوردن به [[آخرت]] می‌شمارند و بلا را به بلای مطلق، که از جهت دنیوی و اخروی بلا می‌باشد، مانند [[شقاوت]] در آخرت، [[کفر]] و [[جهل]]، و بلای مقید، که تنها از جهت دنیوی بلا است، مانند فقر و مرض، تقسیم می‌کنند.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۲/۱۴۶.</ref>

امام‌خمینی نیز معتقد است خداوند بندگان خود را با تمامی اموری چون بیماری، فقر و ذلت یا سلامت، غنا و ریاست می‌آزماید، <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۶.</ref> و با استناد به روایتی از [[امام‌صادق(ع)]]، <ref>کلینی، الکافی، ۱/۱۵۲.</ref> هر عطا، توسعه و یا ضیق، همچنین هر امر و نهی و تکلیفی را وسیله‌ای برای آزمایش بندگان می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۸.</ref> ایشان در آثار خود به موارد مختلفی از آزمایش‌های الهی اشاره کرده و مصادیق آن را توسعه داده است؛ مانند ثروت، ریاست، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۰ و ۱۳/۴۵۵.</ref> حوادث طبیعی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۴۰ و ۱۴/۴۲۲.</ref> ظهور [[سکرات موت]] و سختی‌های [[روز قیامت]]، <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۹۶.</ref> روزهای سخت و ناگوار، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۶۴.</ref> تهمت‌‌ها و آزارها، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۴۲.</ref> نعمت‌ها، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۸۹-۴۹۲.</ref> [[شهادت]] و [[جانبازی]]، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۱۲.</ref> [[آزادی]]، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۴۶؛ ۷/۵۳۳ و ۸/۱۱۹.</ref> [[انتخابات]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۴۹ و ۱۸/۳۳۶.</ref> و [[جبهه]] و [[جنگ]].<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۹۵.</ref> ایشان آزمایش با امنیت و دارایی و ثروت و ریاست را سخت‌تر و بزرگ‌تر از آزمایش با جان و اولاد شمرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۵۵.</ref>

==حکمت ابتلا و اهداف آن==

[[حکمت پروردگار]] اقتضا می‌کند در هر امتحانی علتی نهفته باشد. قرآن کریم علل مختلفی برای آزمایش‌ها ذکر کرده است؛ ازجمله:

# رسیدن به مقامات برتر که یکی از علت‌های ابتلا در [[پیامبران(ع)]] و اولیاست؛ چنان‌که ابتلای حضرت ابراهیم(ع)، برای رسیدن به مقام امامت و رهبری مردم از این قسم بوده است<ref>بقره، ۱۲۴.</ref>.

#  نتیجه اعمال، گاهی ناملایمات و ابتلای انسان‌ها به واسطه اعمال ناشایست آنهاست که فرجام عمل خود آنها شمرده می‌شود.<ref>مجلسی، مرآة‌ العقول، ۱۲/۲۳۶.</ref> ‌اندیشمندان اسلامی، حکمت ابتلای بندگان را آزمایش بندگان در ادای شکر نعمت‌ها، صبر در بلاها، <ref>مازندرانی، شرح الکافی، ۹/۱۹۴.</ref> ظهور خلوص و عدم خلوص بندگان، <ref>طباطبایی، المیزان، ۴/۷۹.</ref> منع غفلت از خداوند و اشتغال قلب به غیر خداوند<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۰۰۷-۱۰۰۸.</ref> می‌دانند و معتقدند گاهی خداوند امت‌هایی را به انواع بلا‌ها و مصیبت‌ها گرفتار می‌کند تا به حسن اختیار خود رو به سوی پروردگار بیاورند و دل‌هایشان نرم شود و از فریب جلوه‌های شیطانی و تکیه بر اسباب ظاهری، اعراض کنند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۷/۸۹.</ref>

امام‌خمینی نیز گرفتاری‌های گوناگون را عنایت الهی به انسان می‌داند که از این طریق، آنان را هدایت و اصلاح می‌کند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۷۳-۱۷۴.</ref> از همین‌رو، ایشان یکی از علت‌های ابتلا را تربیت‌شدن بندگان بر می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۹۷.</ref> و معتقد است خداوند مانند پزشکی ماهر به واسطه بلاها و مرض‌ها، بیماری‌های روحی انسان‌ها را درمان می‌کند و بنده به حق‌تعالی توجه یافته، مهذب می‌گردد.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۳-۳۴.</ref> به اعتقاد ایشان، گرچه ابتلا از صفات لطف و [[جمال خداوند]] است، اما از آنجاکه در ظاهر با بلایا و قهر همراه است، از [[صفات جلالیه]] شمرده می‌شود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۳۵.</ref> ایشان با توجه به مبانی فلسفی خود در [[معرفت نفس]]، <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۴۳۶ و ۳۴۱-۳۴۲.</ref> به تحلیل تاثیر بلاها بر انسان پرداخته، معتقد است آنچه نفس ادراک می‌کند، در آن تاثیرگذار است که در روایات<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۷۳.</ref> به نقطه بیضا (سفید) یا سودا (سیاه) تعبیر می‌شود. حال اگر [[نفس]]، در دنیا لذت‌های بیشتری را درک کند، بیشتر به سمت آنها میل پیدا می‌کند و علاقه به آنها در وجودش قوی‌تر می‌گردد. در این صورت، دنیا از نظرش دوست‌داشتنی شده، به همان اندازه از توجه به [[عالم آخرت]] غافل می‌شود. اما اگر انسان در دنیا با ناملایمات روبه‌رو گردد، نفس از آن تنفر یافته، هرچه ناملایمات بیشتر باشد، رویگردانی باطنی نفس نیز بیشتر می‌شود. بنابراین اگر بیماری‌‌ها و فتنه‌ها بر انسان هجوم آ‌ورند، باعث کم‌شدن دلبستگی او به دنیا و علاقه‌اش به آخرت می‌گردد که این، خود منشا رفع تمامی مفاسد نفسانی و اصلاح اخلاقی می‌شود و از عنایات الهی به بندگان خاص است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۹-۲۴۰.</ref>

امام‌خمینی از حکمت‌های دیگر شدت ابتلای بندگان خاص را حصول تضرع و مناجات با حق و به‌یاد او بودن می‌داند؛ زیرا در هنگام بلا، انسان به طور طبیعی به یاد خدا می‌افتد تا از او طلب نجات کند<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۴۱.</ref>؛ چنان‌که از حکمت‌های آزمایش بشر را امتیاز انواع بشر از یکدیگر و جدا شدن سعید از شقی و مطیع از عاصی می‌داند که خداوند با دو قوه ظاهری و باطنی، یعنی عقل و ادراک و پیامبران الهی(ع)، این امکان را برای بشر فراهم کرده است تا راه [[سعادت]] و [[شقاوت]] را طی کند و به [[عالم غیب]] و نشئه آخرت راه یابد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۷.</ref>

خداوند به کسانی که هنگام گرفتاری‌ها و بلاها صبر پیشه می‌کنند و به یاد او می‌افتند، بشارت داده است و آنان را هدایت‌‌یافتگان معرفی می‌کند.<ref>بقره، ۱۵۵-۱۵۷.</ref> در بعضی روایات صبر بنده بر بلای پروردگار، مقتضای عبودیت شمرده شده است<ref>دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ۱/۷۳.</ref> و رسیدن به نعمت‌های آخرت، در گرو صبر بر بلای دنیا آمده است.<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۲۸۲.</ref> ‌‌اندیشمندان اسلامی صبر بر بلایا و امتحانات را یکی از مراتب بلند صبر شمرده‌اند؛ به گونه‌ای که بنده به واسطه آن، در سِلک مقربان الهی داخل گشته، طعم محبت الهی را می‌چشد.<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۲۰.</ref> در مقابل، بی‌تابی بر مصیبت‌ها را از ضعف نفس می‌دانند که جزو مهلکات است و در حقیقت انکار [[قضای الهی]] و اکراه در برابر حکم و فعل اوست.<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۱۳.</ref> همچنین یکی از وظایف بندگان در امتحان به کثرت مال و ثروت، ادای حقوق واجبه، مانند [[خمس]] و [[زکات]] و حقوق مستحبه، مانند [[صدقه]] و دستگیری از دیگران است.<ref>مازندرانی، شرح الکافی، ۱۱/۱۵۰.</ref>

[[امام‌خمینی]] صبر در بلایا را از صفات مؤمن می‌شمارد و معتقد است مؤمن در مقابل عطایای خداوند همیشه به وظیفه عبودیت خود مشغول است<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۳۵.</ref>؛ البته ایشان جزع‌کردن نزد پروردگار را منافی [[مقام صبر]] نمی‌داند؛ بلکه معتقد است خودداری از جزع در مصیبات نزد خداوند، نوعی اظهار غناست که نزد [[اهل معرفت]] نقص شمرده می‌شود.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱۲ .</ref>{{ببینید|متن=ببینید|صبر}} در نگاه ایشان توجه و هوشیاری به امتحانات الهی بهره‌های فراوانی برای افراد دارد و در حوزه اجتماعی نیز آثار فراوانی برای جامعه دربر خواهد داشت؛ به‌ گونه‌ای که می‌تواند سبب تحولات اساسی و پیروزی و پیشرفت شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۶۵ و ۱۶/۲۹۸.</ref> امام‌خمینی از همان روزهای آغاز نهض[[ت اسلامی ایران]]، اقشار مختلف جامعه را به این‌گونه امتحانات متوجه می‌ساخت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۰.</ref> و پس از پیروزی بارها به اقشار مختلف تاکید می‌کرد به امتحان‌های الهی توجه داشته باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۲۰، ۴۹۱؛ ۱۳/۴۵۴-۴۶۱ و ۱۸/۳۰۷-۳۱۰.</ref>

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* ابن‌فارس، معجم، احمد، معجم مقاییس اللغه، تصحیح عبدالسلام محمد‌هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنچم، ۱۳۸۹ش.

* کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول(ص)، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

* مدنی، سیدعلیخان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین(ع)، تصحیح سیدمحسن حسینی امینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* هجویری، کشف‌ المحجوب، ابوالحسن، کشف‌ المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران، طهوری، چاپ چهارم، ۱۳۷۵ش.

==پیوند به بیرون==

سعید نصیری، «[https://books.khomeini.ir/books/10001/395/ ابتلا]»، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱، ص۳۹۵_۳۹۹.