حزب توده ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

ورود اندیشه‌های مارکسیستی به [[ایران]]، پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷م/ ۱۲۹۶ش، روسیه آغاز شد <ref>معتضد، تاریخ پنجاه و هفت ساله ایران در عصر پهلوی، 187 ـ 188.</ref>. در همان سال، عده‌ای از روشنفکران ایرانی، نخستین حزب کمونیستی ایران را با نام «[[فرقه عدالت]]» در [[باکو]] (آذربایجان شوروی) تأسیس کردند <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 142.</ref>. کمونیست‌ها در دوره [[رضاشاه پهلوی]]، به‌شدت سرکوب می‌شدند <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 173 و 193.</ref>؛ اما پس از سقوط وی، گروهی که در زمان او به اتهام تشکیل سازمان مخفی اشتراکی و ترجمه کتاب‌های الحادی زندانی شده بودند، «حزب توده» را در هفتم مهر ۱۳۲۰ هنگام اشغال ایران به دست انگلیس و شوروی، تأسیس کردند <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 193 و 346؛ زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، 239.</ref>.

انتخاب نام «توده» برای این حزب، به این دلیل بود که علاوه بر کمونیست‌ها، جبهه وسیعی از مردم را نیز دربر بگیرد <ref>کیانوری، خاطرات، 67.</ref>.

گرایش کلی حزب توده، به [[مارکسیسم]] ـ کمونیسمِ شوروی بود. مؤسسان این حزب، به دلیل ممنوعیت مرام اشتراکی در ایران، نگرش خصمانه مردم به [[کمونیسم]] و اتحاد جماهیر شوروی و برای جذب انقلابیان مترقی و جلوگیری از حملات روحانیان، مارکسیسم را به‌ظاهر از برنامه‌های رسمی و آشکار خود کنار گذاشتند و از کمونیست‌خواندن خود نیز امتناع می‌کردند <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 348.</ref>.

حزب توده با وجود نگاه طبقاتی به سیاست <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 349.</ref>، از آنجا که شرایط اجتماعی ایران را مناسب این نگاه و مرام کمونیستی نمی‌دید <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 351.</ref>، خود را نه یک حزب کمونیستی بلکه جبهه «دموکراتیک ملی» معرفی و اهداف کلی خود را استقرار دموکراسی پارلمانی، بازسازی اقتصاد سیاسی، گسترش رفاه عمومی و عدالت اجتماعی عنوان کرد <ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، 190 ـ 191.</ref> و در پرتو این شعارها به موفقیت‌هایی نیز دست یافت که نفوذ در قشر کارگر و سازماندهی آنان <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 360.</ref>، حضور در دانشگاه‌ها و برخورداری از حمایت روشنفکران و سازمانی منسجم در نیروهای نظامی، از جمله این موفقیت‌ها در دهه ۱۳۲۰ بود <ref>زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، 240 ـ 241.</ref>.

حزب توده در صحنه سیاسی نیز موفق شد هشت نماینده به مجلس چهاردهم بفرستد <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 358 ـ 359.</ref>. اوج این پیروزی‌ها، حضور سه وزیر توده‌ای در دولت ائتلافی احمد قوام در مرداد ۱۳۲۵ بود <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 373.</ref>.

برخی خطاها و اشتباهات حزب توده در مسیر فعالیت‌های خود، مانند حمایت از حرکت تجزیه‌طلبانه و قومی در آذربایجان ایران که با ادعای ملی‌بودن حزب مغایرت داشت <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 297.</ref> و گرایش به شوروی و حزب کمونیسم، به عنوان بخش مهم «انترناسیونالیسم» کارگری <ref>طبری، مارکسیسم ـ لنینیسم، 49.</ref>، حمایت نمایندگان حزب در مجلس چهاردهم از درخواست امتیاز نفت شمال از طرف شوروی <ref>طبری، کژراهه، 28 و 62 ـ 65.</ref> و نهایتاً سوء قصد ناصر فخرایی از اعضای حزب به جان [[محمدرضا پهلوی]] در بهمن ۱۳۲۷، موجب شد این حزب، غیر قانونی اعلام شود <ref>طبری، کژراهه، 32؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، 200.</ref>.

روی کارآمدن [[محمد مصدق]] و اعتقاد وی به فضای باز سیاسی، زمینه حضور مجدد حزب توده در عرصه سیاسی کشور را در سال‌های ۱۳۳۰ ـ ۱۳۳۲ فراهم کرد <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 391 ـ 392.</ref>. در اواخر حکومت مصدق، دولت او و حزب توده، به هم نزدیک شدند و این حزب، رسوخ زیادی در ارکان حکومت پیدا کرد <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، 1/523.</ref>؛ با این حال، از آنجا که حزب توده، [[نهضت ملی‌شدن صنعت نفت]] را نه یک قیام ملی، بلکه مبارزه‌ای میان امریکا و انگلیس می‌دانست <ref>آبراهامیان و دیگران، جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران، 59.</ref>، در حمایت صریح و کامل از این نهضت، تعلل و در برابر کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرنگونی دولت مصدق، سکوت پیشه کرد <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، 1/523.</ref> و با توجه به حضور وابستگان حزب توده در خیابان‌ها در ۲۶ و ۲۷ مرداد ۱۳۳۲ و ترک‌نکردن خیابان علی‌رغم درخواست مصدق و دست‌زدن به آشوب و تظاهرات <ref>نجاتی، آیا پیروزی دشمن، 282.</ref> و عدم واکنش عملی در برابر کودتاچیان به‌رغم برخورداری از شاخه نظامی در یگان‌های رزمی و اطلاعاتی ارتش <ref>نجاتی، تاریخ بیست و پنج‌ساله، 1/53.</ref>، در واقع حزب توده از موفقیت کودتا و شکست مصدق استقبال کرد <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، 1/523.</ref>؛ با این حال، دولت نظامی ـ کودتایی [[فضل‌الله زاهدی]]، ضربات سهمگینی بر حزب وارد کرد و با کشف سازمان نظامی حزب در مرداد ۱۳۳۳، این گروه تا مرز فروپاشی پیش رفت <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، 1/565 ـ 566؛ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 415؛ طبری، کژراهه، 34 و 148.</ref>. از آن به بعد، رهبران باقیمانده، فعالیت‌های حزب را به آلمان شرقی منتقل کردند <ref>طبری، کژراهه، 182 ـ 183؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، 570.</ref> و تنها چاپ چند نسخه از روزنامه مخفی حزب توده (ضمیمه نامه مردم)، حیات آنها را نشان می‌داد <ref>نجاری‌راد، ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، 110.</ref>.

حزب توده که در واقع موافق با شوروی و وابسته به این کشور بود <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 561؛ استمپل، درون انقلاب ایران، 82.</ref>، نیروهای چپ را به سه گروه چپ، چپ‌نما و چپ‌گرا تقسیم می‌کرد. گروه نخست از نگاه این حزب، پدیده چپ سنتی ایران و چپ اصیل و راستین بود که حزب «مارکسیست‌های شوروی‌گرا» را نیز دربر می‌گرفت. چپ‌نما گروه‌هایی مانند «رنجبران»، «[[کومله]]» و «پیکار» بودند که به نظر حزب توده، ساخته امریکا و چین بودند. «[[سازمان مجاهدین خلق]]»، «چریک‌های فدایی» و «راه کارگر» نیز نیروهای چپگرا به حساب می‌آمدند که به گمان حزب توده دارای پایگاه گسترده‌ای در میان جوانان و قشر روشنفکر بودند <ref>مؤسسه مطالعات، سیاست و سازمان، 1/357.</ref>. این حزب از آغاز فعالیت سازمان مجاهدین خلق به عنوان یک جریان انقلابی ـ مذهبی استقبال کرد و در صدد اتحاد با این گروه برآمد و این سازمان و «[[چریک‌های فدایی خلق]]» را جویندگان مارکسیسم ـ لنینیسم برشمرد، هرچند با شیوه تروریستی آنان موافق نبود <ref>مؤسسه مطالعات، سیاست و سازمان، 1/349.</ref>

با آغاز نهضت اسلامیِ مردم ایران، حزب توده به آن واکنش منفی نشان داد و [[قیام پانزده خرداد]] را تلاش محافل ارتجاعی در سوء استفاده از احساسات مذهبی مردم (در روزهای عزاداری [[ماه محرم]])، در راستای اعمال و رفتار جاهلانه، ضد انسانی و غیر مترقیانه معرفی کرد؛ اما برخی از رهبران حزب مدعی‌اند که واکنش و ارزیابی حزب به واقعه پانزده خرداد مثبت بوده است؛ اما حزب درک درستی از آن نداشته است <ref>مؤسسه مطالعات، حزب توده، 1027؛ ماهنامه مردم، 13.</ref>. به دلایلی ازجمله وضع آشفته حزب، خروج سران حزب از کشور، تحمل‌نکردن شکنجه سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) و همکاری با ساواک، حزب توده نه تنها اقدامی علیه رژیم انجام نداد، بلکه به پوششی برای ساواک علیه گروه‌های ضد رژیم مبدل شد <ref>نجاری‌راد، ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، 109 ـ 110.</ref>.

با اوج‌گیری نهضت اسلامی در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷، حزب توده سعی کرد خود را در مسیر انقلاب نشان دهد تا در صورت بروز تحولات انقلابی، سهمی از آن ببرد؛ اما مخالفت [[امام‌خمینی]] با جریان‌های مارکسیستی و کمونیستی {{ببینید|متن=ببینید|مارکسیسم}} و هم‌راستا ندانستن آن با دیدگاه‌های توحیدی اسلام <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/204 و 5/121.</ref>، مجالی برای بهره‌برداری حزب توده از حرکت انقلابی مردم ایران باقی نگذاشت؛ ضمن اینکه بروز برخی دگرگونی‌های اجتماعی، انشعاب‌های صورت‌گرفته درون حزب، مرگ، پیری و کنارکشیدن رهبران و ضربات سخت نیروهای امنیتی [[رژیم پهلوی]] و تبلیغات گسترده علیه آن، توان ایفای نقش گسترده در دوران اوج‌گیری انقلاب را از حزب گرفت <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، 555 ـ 557.</ref>.

امام‌خمینی با معرفی نهضت مردم ایران به عنوان حرکتی صددرصد اسلامی که تنها به دست روحانیان و با پشتیبانی ملت پی‌ریزی شده، حزب توده را فاقد هر گونه نقشی در انقلاب دانست و معتقد بود برخی جریان‌ها، گروه‌ها و احزابی مانند حزب توده در آستانه انقلاب به تکاپو افتاده‌اند تا از آن بهره‌برداری کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/432 ـ 433؛ 7/281 و 8/54 ـ 55.</ref>. ایشان با نقد عملکرد دولت شوروی و ماهیت استعماری و منفعت‌طلبانه این نوع دولت‌ها که خاستگاه فکری حزب توده به شمار می‌آمدند، اعتقاد داشت هدف مبلغان طرفدار شوروی در [[ایران]]، تبلیغ ضد دین و [[روحانیت]] است تا مردم را از این دو جدا سازند و از این طریق، منافع خود را با غارت کشور تأمین کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/519 ـ 520.</ref>. ایشان با رد ادعای سران [[کمونیسم]] درباره خدمت به توده‌ها، عقیده داشت دولت شوروی بیشتر از حکومت‌های دیگر، مردم را تحقیر می‌کند. نشانه این مسئله هم نظر لنین برای به‌دریاریختن افراد ضعیف و ازکارافتاده <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 4/39.</ref> و زندگی اشرافی استالین <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 4/218 و 6/164.</ref> بود؛ چنان‌که ایشان عنوان حزب توده را نیز بی‌محتوا می‌دانست و بر آن بود توده‌ای، زمانی معنا پیدا می‌کند که برای مصالح مردمِ خود، فعالیت کند نه برای تأمین منافع بیگانگان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/516 ـ 517 و 7/329.</ref>.

امام‌خمینی معتقد بود حزب توده، به دست انگلیسی‌ها ایجاد شده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/422 و 9/22 ـ 23، 97 ـ 98، 184 ـ 185.</ref>. این ادعا را می‌توان برخاسته از این واقعیت دانست که در [[جنگ جهانی اول]]، طرفداران مرام کمونیستی به گروهی از نویسندگان مطبوعاتی هوادار انگلیس پیوستند و یک ائتلاف روزنامه‌ای با عنوان «انجمن ضد فاشیست» ایجاد کردند؛ همچنین در واقعه ملی‌شدن نفت و در دفاتر آبادان شرکت نفت ایران و انگلیس، اسناد محرمانه‌ای یافت شد که نشان می‌داد انگلیس از توده‌ای‌ها حمایت می‌کرده است؛ اگرچه در مورد صحت این اسناد تردید وجود داشت <ref>آبراهامیان و دیگران، جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران، 60.</ref>. امام‌خمینی در دوران انقلاب نیز به دلیل ارتباط حزب توده با رژیم پهلوی، احتمال وابستگی این حزب به امریکا را قوی‌تر از وابستگی آن به شوروی می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 6/165.</ref>. حضور برخی از سران حزب توده مانند کوروش لاشایی، منوچهر آزمون و نورالدین الموتی در دولت امیرعباس هویدا و دستگاه‌های تبلیغاتی پهلوی در دهه 1340 <ref>←امام‌خمینی، صحیفه، 6/165، پاورقی.</ref>، گواه این مدعاست. امام‌خمینی طرح شعارهای کمونیستی در آغاز سال تحصیلی ۱۳۵۷ در دانشگاه، از طرف حزب توده را که با هدف سست‌کردن نهضت اسلامی و نجات محمدرضا پهلوی، با حربه ترساندن مردم از خطر کمونیست‌ها صورت می‌گرفت، نشانه این همکاری می‌دانست و این حزب را حزبی کثیف خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/487 و 4/170.</ref>.

امام‌خمینی شایعه ارتباط خود و انقلابیان دیگر با حزب توده را ساخته حکومت پهلوی برای آلوده‌کردن نهضت می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/405.</ref> و تأکید داشت که با این حزب ارتباط نداشته، ندارد و نخواهد داشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/417.</ref>. ایشان در مصاحبه‌های گوناگونی که پیش از پیروزی انقلاب انجام داد، فعالیت احزاب را در صورتی که بر مبنای مصالح ملت فعالیت کنند، آزاد اعلام کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 4/249، 432 و 5/482، 540.</ref>؛ اما با توجه به عملکرد حزب توده، این حزب را مردود و منفور جامعه اسلامی دانست و تصریح کرد اجازه ورود آن را به حکومت اسلامی نخواهد داد و فعالیت حزب همچنان غیر قانونی خواهد بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/346، 384 ـ 385، 425 و 427.</ref>؛ اما حزب توده غیر قانونی‌بودن خود را که دولت موقت نیز آن را اعلام کرد، نپذیرفت و آن را برخلاف قانون دانست <ref>حزب توده ایران، 89.</ref>.

با [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، حزب توده در اعلامیه‌ای در دوازدهم فروردین ۱۳۵۸، از سرگیری فعالیت‌های رسمی خود را اعلام کرد <ref>حزب توده ایران، 86.</ref>؛ اما چون به دلیل دوری چندین‌ساله از صحنه سیاسی کشور، پایگاه خود را حتی در میان روشنفکران از دست داده بود، سعی کرد برای کسب مشروعیت سیاسی و ادامه حیات، به پشتیبانی از انقلاب و رهبری آن بپردازد <ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، 383؛ حزب جمهوری اسلامی، 41.</ref>. حزب در توضیح چرایی وقوع انقلاب اسلامی، عامل نخست را خرابی وضع اقتصاد و واکنش زحمتکشان به صورت اعتراض و اعتصاب کارگری و عامل دوم را بحران سرمایه‌داری جهانی اعلام می‌کرد و معتقد بود انقلاب افغانستان (به تعبیر حزب) و موضع‌گیری قاطع دولت شوروی در جلوگیری از مداخله کشورهای غربی در ایران و سرکوب انقلاب، تأثیر بسیاری بر پیروزی انقلاب اسلامی داشته است <ref>زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، 86.</ref>.

این حزب، انقلاب ایران را حلقه‌ای از زنجیره انقلاب‌های رهایی‌بخش علیه سلطه امپریالیسم <ref>کیانوری، انقلاب بزرگ، 11.</ref> و با تفسیر و تلقی طبقاتی از انقلاب ایران <ref>کیانوری، انقلاب بزرگ، 13.</ref> و نتیجه پیوند انقلابی میان نیروهای مذهبی و هواداران [[سوسیالیسم]] علمی به شمار می‌آورد <ref>کیانوری، انقلاب بزرگ، 16.</ref>. حزب برای حل مسئله ناهمخوانی انقلاب ایران با برداشت‌های مارکسیستی خود، انقلاب ایران را انقلابی رهایی‌بخش ملی و خلقی تعبیر می‌کرد که مسئله نخست آن، [[استقلال]] و [[دموکراسی]] است و رهبری آن به جای پرولتاریا در دست طبقات متوسط قرار دارد و بینش این طبقه، بینش اسلام انقلابی و رهبری آن روحانیت مترقی با گرایش‌های مردمی است؛ بنابراین بر سیاست پشتیبانی از این جریان بر پایه شیوه اتحاد ـ انتقاد یا اپوزیسیون وفادار قانونی جمهوری اسلامی تأکید می‌کرد <ref>طبری، برخی مسائل حاد، 68؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، 1/370.</ref>. سران حزب خود را همانند دیگران در برنامه‌ریزی و تنظیم امور کشور محق می‌دانستند و حتی تشکیل جبهه واحد خلق را به عنوان برنامه‌ای برای نوسازی کشور تجویز می‌کردند <ref>طبری، برخی مسائل حاد، 22.</ref>.

در تحلیل زیربنایی توده‌ای‌ها، امام‌خمینی نماینده مرحله خرده‌بورژوازی ناسیونالیستی انقلابی که احتمالاً به سمت چپ خواهد چرخید، به شمار می‌رفت <ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، 383.</ref>؛ با این حال، عامل مذهب در انقلاب ایران موجب شد امام‌خمینی و دولت جمهوری اسلامی از همان آغاز مانع از نفوذ چپی‌ها ازجمله حزب توده در دستگاه‌های دولتی در تمام سطوح شوند <ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، 440.</ref>. به رغم این تحلیل‌ها و تلاش حزب توده برای نشان‌دادن نقش خود در انقلاب، امام‌خمینی با تأکید بر وابستگی حزب توده به بیگانگان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 6/165.</ref>، اعلام کرد این حزب اساساً در مبارزات شرکت نکرده و هزینه‌ای نداده است. ایشان اعضای حزب را فرصت‌طلبانی دانست که با پیشرفت نهضت در صدد بر آمده‌اند تا از برایند آن بهره ببرند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 7/280 ـ 281.</ref>. ایشان اعتقاد داشت حزب به دنبال آن است که با نام توده، توده‌های محروم را محروم‌تر سازد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 7/329.</ref>؛ چنان‌که با ایفای نقش در برخی اعتصابات پس از انقلاب برهم‌زدن آرامش جامعه، فلج‌کردن اقتصاد کشور و بازگشت به دوران گذشته و فراهم‌کردن فرصت برای مخالفان نظام را دنبال می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 7/418.</ref>.

به باور برخی از احزاب و شخصیت‌های اسلامی، حزب توده با هدف به دست آوردن سهمی از حکومت احتمالی آینده کردستان، از [[فرقه دموکرات کردستان]] حمایت می‌کرد <ref>حزب جمهوری اسلامی، 39 ـ 40.</ref>. ترویج عقاید التقاطی و فرهنگ الحادی، کار دیگر حزب توده بود <ref>حزب جمهوری اسلامی، 43.</ref>. رفتار دیگر حزب، استفاده از شیوه گذار مسالمت‌آمیز به سوسیالیسم، با طرح شعارهایی مانند ملی‌کردن صنایع وابسته و تشکیل اتحادیه‌های صنفی، برای به دست آوردن پایگاه مردمی و حمایت آنان بود <ref>حزب جمهوری اسلامی، 42.</ref>. حزب در مقابل، ناآرامی‌های کردستان را محکوم و این ناآرامی‌ها را کار ضد انقلاب، امپریالیسم و صهیونیسم می‌دانست <ref>حزب توده ایران، 182.</ref> و ادعا می‌کرد که به دنبال حل مسئله کردستان در چارچوب دفاع از انقلاب ایران و تضمین حقوق ملی خلق «کُرد» است <ref>حزب توده ایران، 183.</ref>. این حزب، برای تطهیر خود از اتهام [[الحاد]] و [[التقاط]]، ضمن نفاق‌افکن نامیدن گروه‌های چپ مثل «پیکار» و «حزب دموکرات کردستان» <ref>کیانوری، ما و چپ‌گرایان، 24 ـ 25؛ کیانوری، انقلاب بزرگ، 25.</ref> اعلام کرد که حزب توده یک حزب سیاسی است نه ایدئولوژیک و اتهام الحاد و التقاط برای حذف حزب از صحنه سیاسی کشور صورت می‌گیرد <ref>طبری، برخی مسائل حاد، 23.</ref>. سران حزب، حمایت از خط امام‌خمینی را اساس کار خود می‌دانستند و مدعی بودند با هر گونه توطئه و خرابکاری در جهت ناتوان ساختن انقلاب مبارزه می‌کنند <ref>کیانوری، ضد انقلاب، 156.</ref>.

در آغاز انقلاب و با اعلام لغو پیمان قرارداد مودت در سال ۱۹۲۱م/ ۱۲۹۹ش، میان ایران و شوروی <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، 1/180.</ref>، حزب در حمایت از شوروی، این قرارداد را مدافع منافع ملی ایران که می‌توانست خدمات بزرگی به ملت ایران بکند، عنوان کرد و لغو آن را کار هواداران امریکا دانست که در مقابل لغو قراردادهای ایران و امریکا، صورت گرفته است <ref>کیانوری، ما و چپ‌گرایان، 34.</ref>. حزب توده در توجیه حمایت از شوروی، بر نقش این کشور در پشتیبانی از جنبش‌های خلقی ضد امپریالیسم ازجمله ایران تأکید می‌کرد <ref>کیانوری، بررسی مسائل گوناگون، 161 ـ 162.</ref>.

حزب توده بنابر برنامه‌ریزی شوروی با هدف نزدیک‌ترشدن به مقامات بالای حکومت، اعلام حمایت از جمهوری اسلامی کرد و بدین منظور همه اعضای کمیته مرکزی حزب از مسکو دستمزد دریافت می‌کردند؛ ولی این هدف محقق نشد <ref>کوزیچکین، کا گ ب در ایران، 407 و 409.</ref>. راهبرد اصلی حزب در آن مقطع، ترویج مناسبات نزدیک‌تر میان جمهوری اسلامی و اتحاد شوروی بود <ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، 1/370.</ref>؛ چنان‌که در همان مقطع از اعلام وفاداری و انقلاب اکتبر نیز ابایی نداشت <ref>حزب توده ایران، 237 ـ 239.</ref>. در واقع حزب توده به طور مطلق به شوروی وابسته بود <ref>مؤسسه مطالعات، سیاست و سازمان، 1/26.</ref>.

اعضای این حزب در ادامه تلاش در جهت کسب وجهه سیاسی، نخست به جمهوری اسلامی رأی دادند <ref>مؤسسه مطالعات، سیاست و سازمان، 1/81.</ref> و تا تدوین قانون اساسی جدید، رسماً از آن حمایت کردند <ref>استمپل، درون انقلاب ایران، 82.</ref>. آنان همچنین به قانون اساسی به‌رغم انتقادهایی که به اصولی مانند اصل [[ولایت فقیه]] داشتند، رأی مثبت دادند <ref>کیانوری، بررسی مسائل گوناگون، 90 ـ 91.</ref>؛ همچنین این ادعا را که مارکسیسم هیچ زبان مشترکی با مذهب ندارد و بنابر این مارکسیست‌ها حق ندارند به جمهوری اسلامی و قانون اساسی اسلامی رأی دهند، سطحی و نادرست خواندند و معتقد بودند آنچه برای حزب مهم است محتوای عملکرد تاریخی است نه شکل‌های بروز آن؛ زیرا این شکل‌ها برخاسته از مقتضیات است <ref>طبری، برخی مسائل نظری، 50.</ref>. حزب در انتخابات دوره اول [[مجلس شورای اسلامی]] شرکت کرد؛ اما هیچ‌یک از نامزدهای آنان رأی نیاورد <ref>یزدی، سه جمهوری، 415 ـ 416.</ref>. در سال‌های آغازین جنگ نیز حزب توده، غیر عادلانه‌بودن حمله [[عراق]] را پذیرفت؛ اما پس از بازپس‌گیری [[خرمشهر]] و تغییر سیاست شوروی از بی‌طرفی ظاهری به کمک تسلیحاتی به عراق، حزب نیز به پیروی از سیاست شوروی، با ادامه جنگ مخالفت کرد <ref>طبری، کژراهه، 301 ـ 302.</ref>.

فعالیت‌های حزب توده در سال‌های ۱۳۶۰ ـ ۱۳۶۱ ادامه یافت تا اینکه سفر یکی از مسئولان جمهوری اسلامی ([[حبیب‌الله عسکراولادی]] وزیر بازرگانی وقت) به پاکستان و کسب اطلاعاتی درباره همکاری حزب توده با روس‌ها و انتقال اطلاعات جنگی به روسیه موجب شد سران و اعضای فعال حزب توده در بهمن ۱۳۶۱ و اردیبهشت ۱۳۶۲ بازداشت و محاکمه شوند و هم‌زمان با آن، حزب غیر قانونی اعلام شد <ref>یزدی، سه جمهوری، 376؛ کیانوری، خاطرات 550؛ مؤسسه مطالعات، حزب توده، 796.</ref>.  

یکی از بزرگ‌ترین اقدامات حزب که با افشای ماهیت آن آشکار شد، جذب ناخدا ابراهیم افضلی، فرمانده نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بود که در آذر ۱۳۶۲ بازداشت، محاکمه و [[اعدام]] شد <ref>قوچانی، جمهوری مقدس، 24.</ref>. دادستانی کل کشور نیز در اطلاعیه‌ای اتهامات حزب توده را [[جاسوسی]]، [[سرقت]] و نگهداری اسلحه، ارتباط با گروه‌های [[محارب]] و اخلال در کارخانجات اعلام کرد <ref>مؤسسه مطالعات، حزب توده، 806.</ref>. سران حزب نیز پس از بازداشت، نخست اتهام جاسوسی را رد کردند <ref>کیانوری، خاطرات، 548.</ref>؛ ولی پس از چندی به جمع‌آوری سلاح و در اختیار قراردادن اطلاعات فنی هواپیمای F14 به شوروی اعتراف <ref>کیانوری، خاطرات، 542 ـ 544.</ref> و ادعا کردند جمع‌آوری سلاح و جذب نیروهای نظامی نه با هدف توطئه علیه جمهوری اسلامی بلکه با هدف دفع تهدیدات بوده است <ref>کیانوری، خاطرات، 547.</ref>. در همان زمان، نورالدین کیانوری، از رهبران حزب در مصاحبه‌ای تلویزیونی به جاسوسی برای شوروی اعتراف کرد <ref>مؤسسه مطالعات، حزب توده، 797 ـ 798.</ref>. اعضا و سران حزب پس از محاکمه و اعتراف به جرایم خود ازجمله جاسوسی برای اتحاد شوروی، به زندان محکوم شدند و حزب نیز رسماً از اردیبهشت ۱۳۶۲ منحل شد و تنها بقایایی از آن در خارج از کشور با انتشار نشریه «راه توده» به فعالیت ادامه دادند <ref>قوچانی، جمهوری مقدس، 23 ـ 25.</ref>.

پس از این اتفاق، امام‌خمینی در اطلاعیه‌ای در اردیبهشت ۱۳۶۲ افشای ماهیت حزب توده را نتیجه اقدامات اطلاعاتی و امنیتی سربازان گمنام اسلام شمرد و این حزب را مار پر خط و خالی دانست که در جهت براندازی اسلام، فعالیت منافقانه داشت. ایشان شناسایی و بازداشت آنان را پیروزی و اقدامی بزرگ و شایسته قدردانی ملت خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/421 ـ 422.</ref>.

برخی از سران نظام، برخورد با حزب توده را در آن مقطع زمانی، به دلیل شرایط جنگی حاکم بر کشور و تیرگی روابط با شوروی اقدامی ضد دیپلماتیک شمرده‌اند <ref>هاشمی رفسنجانی، از روز اول مطمئن بودم نمی‌بازیم، 4.</ref>؛ اما امام‌خمینی اعتراض و نارضایتی شوروی به بازداشت اعضای حزب را نشانه خیانت حزب توده دانسته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/459 ـ 461.</ref>. رهبران حزب نیز هنگام محاکمه دادگاه، این حزب را عامل شوروی خواندند که در پی براندازی حکومت اسلامی بوده و حمایت آن از جمهوری اسلامی جنبه تاکتیکی داشته است. آنان اعلام کردند که هدف بلندمدت حزب، نفوذ در نیروهای امنیتی و نظامی، کنارگذاشتن روحانیان و به دست آوردن قدرت بوده است <ref>هرمن، نقش ایران، 53.</ref>. بازداشت سران حزب توده، شکسته‌شدن بت حزب و تأثیر انقلاب اسلامی، سبب تحول فکری و بازگشت گروهی از اعضای برجسته حزب ازجمله احسان طبری از مارکسیسم به [[اسلام]] شد <ref>مؤسسه مطالعات، حزب توده، 1121 ـ 1122.</ref>.

اسماعیل رضوانی‌فر، «حزب توده ایران»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص.

[[رده:مقاله‌های بدون لینک دانشنامه]]