حسین حقانی

حقانی، حسین؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. او در اول اسفند سال ۱۳۱۳ ش در شهر زنجان به دنیا آمد («تولیت مدرسه علمیه حقانی قم دارفانی را وداع گفت»، ۱۱). پدر علی حقانی از تجّار خوشنام زنجان بود که به‌واسطه علاقه شدید به اسلام و معارف تشیع، مدرسه المنتظر معروف به مدرسه منتظریه حقانی را در سال ۱۳۳۹ ش در شهر قم بنیان نهاد («شهید قدوسی و تأسیس مدرسه حقانی در گفت‌وشنود...»، ۴۵). حسین حقانی دوره ابتدایی را در مدرسه توفیق زنجان که زیر نظر استاد رضا روزبه اداره می‌شد به پایان رساند. پدر حسین حقانی در سال ۱۳۲۷ ش به تهران مهاجرت کرد و حسین حقانی هم تحصیلات خود را در دبیرستان فرخی تهران (تا کلاس نهم آن زمان) به پایان رساند. پدرش به‌واسطه تدینی که داشت، ادامه تحصیل فرزندش را در دبیرستان به صلاح ندانست و حقانی را به اشتغال در بازار تهران و یا تحصیل دروس حوزوی مخیر کرد. حقانی هم در سال ۱۳۳۰ ش راهی قم شد و در حوزه علمیه آنجا به تحصیل پرداخت.

او دوره مقدماتی علوم حوزوی (نحو و صرف و منطق و معانی بیان و علوم بلاغت) را در سه سال و نزد استادان حوزه علمیه قم خواند. آنگاه وارد دوره سطح شد و معالم‌الاصول، قوانین‌الاصول، شرح لمعتین، فرائد الاصول شیخ انصاری و کفایه‌الاصول آخوند خراسانی را نزد استادان آن حوزه ازجمله میرزا محمد مجاهدی تبریزی و سید محمدباقر سلطانی طباطبایی فراگرفت. شرح منظومه ملاهادی سبزواری و اسفار ملاصدرا را هم در همان‌جا و نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی خواند. او هیئت قدیم را هم همراه جمعی از فضلا در مدرسه فیضیه نزد شیخ محمدعلی اردبیلی فراگرفت. سپس به فراگیری دروس خارج فقه و اصول پرداخت. او مدت سه سال در درس خارج فقه (مبحث قضا) آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی در مسجد اعظم قم حضور یافت. هم‌زمان در درس خارج اصول فقه امام خمینی در مسجد سلماسی شرکت می‌کرد. وی در زندگینامه خودنوشت از تقریر یک دوره کامل درس خارج اصول امام خمینی سخن گفته است، بنابراین می‌توان گفت که از سال ۱۳۳۷ ش که دوره سوم درس خارج اصول امام خمینی آغاز شد و تا تبعید ایشان به خارج از کشور ادامه داشت، از درس ایشان که در مساجد سلماسی و سپس مسجد اعظم قم تشکیل می‌شد، استفاده می‌کرد. هم‌زمان در درس خارج فقه ایشان (بیع از عقد تا صبی) نیز شرکت می‌کرد و آن درس را هم تقریر نمود. می‌توان احتمال داد که از سال ۱۳۳۷- ۱۳۴۳ ش هم در آن درس که در دو مسجد فوق برگزار می‌شد، حضور می‌یافت. او در کنار حضور در درس خارج اصول و فقه امام خمینی، از درس خارج اصول آیت‌الله سید محمد محقق داماد در مسجد اعظم قم حضور می‌یافت. یک دوره کامل دروس اصول فقه را هم نزد آیت‌الله شیخ هاشم آملی خواند و دوره کامل دروس ایشان را به زبان عربی نگاشت. حدود ۲۳ سال هم در دروس خارج فقه آیت‌الله سید محمدکاظم شریعتمداری شرکت کرد («حسین حقانی»، hhaghani.andishvaran.ir). او سپس به تدریس متون عالیه فقه و اصول در حوزه علمیه قم پرداخت (شریف رازی، ج ۵، ۳۵۵-۳۵۶).

حسین حقانی پس از تأسیس مدرسه حقانی، اداره آنجا را بر عهده داشت و در گزارش‌های ساواک از او به‌عنوان متولی مدرسه حقانی نام برده شده است (مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، ۲۵۳). او که در سال ۱۳۳۹ جزء نویسندگان کتاب زن و انتخابات بود و با رویکرد انتقادی درباره حضور زنان در انتخابات نوشته شده بود (فتحی، http://mobahesat.ir)، با آغاز نهضت اسلامی از سال ۱۳۴۱ ش، به مبارزه با حکومت پهلوی پرداخت و مدرسه حقانی را به‌صورت پایگاهی برای مبارزه با حکومت درآورده بود. در سال ۱۳۴۲ ش، به‌واسطه حضور برخی از طلاب سیاسی در آن مدرسه و همچنین نصب تصویر امام خمینی در آنجا، دستگیر شد و پس از بازجویی در ساواک قم، به زندان قزل‌قلعه تهران منتقل شد و مدت دو ماه در آنجا زندانی بود. مدیریت این مدرسه سپس به علی قدوسی واگذار شد و وی همچنان در هیئت‌مدیره آن مدرسه عضویت داشت («شهید قدوسی و تأسیس مدرسه حقانی در گفت‌وشنود...»، ۴۶). پس از آن هم با امضای اعلامیه‌هایی علیه حکومت پهلوی و یا در پشتیبانی از امام خمینی (همراه با مدرسان حوزه علمیه قم)، به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه می‌داد (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۳، ۱۴۰-۱۴۲؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۳۰، ۱۳۹، ۱۸۱، ۱۹۹، ۴۰۵).

حقانی از آیت‌الله شریعتمداری اجازه اجتهاد دریافت کرده بود و این اجتهاد به تأیید جعفر سبحانی نیز رسیده است. بنا به تقاضای دانشگاه الزهرا، این اجازه‌نامه مستند دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم در اعطای رتبه خارج دوم، مساوی با اجتهاد مطلق به حقانی شد. همچنین رتبه استادیاری را از وزارت علوم دریافت کرد و پس از آن به‌عنوان عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا به تدریس دروس اختصاصی آن دانشکده (فلسفه، کلام، منطق، عرفان و اصول فقه و فقه و تفسیر و فلسفه اخلاق) و نیز به تدریس متون اسلامی در دانشکده علوم دانشگاه تهران پرداخت. او سپس مسئولیت دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا را بر عهده گرفت و هم‌زمان مدیریت گروه معارف دانشگاه الزهرا را نیز بر عهده داشت. او در کنار تدریس در دانشگاه الزهرا و دانشگاه تهران، به تدریس علوم حوزوی و تفسیر قرآن در مدرسه منتظریه حقانی قم می‌پرداخت («حسین حقانی»، hhaghani.andishvaran.ir). وی همچنین پس از انتصاب علی قدوسی به سمت دادستان کل کشور در سال ۱۳۵۸ ش و کناره‌گیری او از مدیریت مدرسه حقانی، اداره مدرسه حقانی را بار دیگر بر عهده گرفت و بر امور آن مدرسه نظارت می‌کرد («شهید قدوسی و تأسیس مدرسه حقانی در گفت‌وشنود...»، ۴۶).

حسین حقانی به‌واسطه فعالیت‌های علمی، در آذر ۱۳۷۸ و در جلسه مجمع مدیران گروه معارف در مدرسه دارالشفاء قم که توسط نهاد محترم نمایندگی ولی‌فقیه در دانشگاه‌ها برپا شده بود از طرف نهاد نمایندگی به‌عنوان استاد موفق در تدریس معرفی شد و مورد تقدیر قرار گرفت. تقریر یک دوره اصول فقه آیت‌الله شیخ هاشم آملی با عنوان از استصحاب تا استصحاب، تقریر یک دوره کامل اصول فقه امام خمینی، تقریر درس خارج فقه امام خمینی (مکاسب بیع)، تقریر درس خارج فقه عبادات (طهارت، صلات، صوم، زکوه، حج، خمس و... ) و معاملات (مکاسب محرمه و بیع تا آخر خیارات) آیت‌الله شریعتمداری ازجمله تقریرهای اوست («حسین حقانی»، hhaghani.andishvaran.ir). پس از آن نیز به فعالیت‌های علمی و نوشتن مقالات در نشریات مختلف ازجمله مکتب اسلام ادامه داد و نوشته‌های مطبوعاتی او از دهه ۱۳۴۰ ش تا اواخر دهه ۱۳۸۰ ش به‌طور منظم ادامه داشت و در این نیم قرن، مقالات مختلفی درباره نگاه اسلام به تاریخ، فقه، حقوق، فلسفه، اقتصاد و روانشناسی نوشت که بیشتر آنها در مجله درس‌هایی از مکتب اسلام منتشر شده است. او طبق عادت مألوف حوزویان فعال در عرصه کتاب و مطبوعات، نیم‌نگاهی به فلسفه غرب هم داشت و در نقد آرای فلاسفه‌ای همچون کانت از منظر اسلامی مقالاتی نوشته است. البته وی دغدغه‌های هر دوره را در مقالات خود در نظر می‌گرفت. اگر اغلب مقالات او در دهه چهل و پنجاه در دفاع از نهاد خانواده نوشته شده است، در دهه‌های پس از انقلاب با توجه به نیازهای جدید، از اقتصاد و روانشناسی اسلامی می‌نوشت و حتی نقد غلو شیعی را از نظر دور نمی‌داشت (فتحی، http://mobahesat.ir). ازجمله آثار علمی او می‌توان به شرح بدایه الحکمه، شرح نهایه الحکمه در دو جلد، حقوق خانواده در اسلام در دو جلد، بلاهای اجتماعی قرن ما (با همکاری جمعی از دانشمندان حوزه علمیه قم)، زن و انتخابات (با همکاری جمعی از دانشمندان حوزه علمیه قم)، نظام اخلاقی اسلامی، بررسی نظام اخلاقی اسلام، نسل نو و خطر اعتیاد، طلاق یا فاجعه انحلال خانواده، چرا مذهب شیعه را انتخاب کردم؟، بررسی آخرین فرضیه‌های تکامل (داروین و...)، انفال یا ثروت‌های عمومی، نقش یهود در مبارزه با اسلام، ولایه الحاکم الشرعی و حدود و ابعادها، سیمای اسلام، علم النفس الاسلامی، پژوهشی در فلسفه اخلاق از دیدگاه اسلام و بررسی نظرات دانشمندان غربی در دو جلد (حقانی، ۲۳۶-۲۳۷). حسین حقانی زنجانی در ۲۵ تیر ۱۳۹۸ در قم درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط سید موسی شبیری زنجانی، در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد («تولیت مدرسه علمیه حقانی قم دارفانی را وداع گفت»، ۱۱). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «تولیت مدرسه علمیه حقانی قم دارفانی را وداع گفت» (۱۳۹۸)، دوهفته‌نامه افق حوزه، سال ۱۸، شماره ۵۹۹، ۳۱ تیر؛ «حسین حقانی»، http://hhaghani.andishvaran.ir؛ حقانی، حسین (۱۳۸۳)، پژوهشی در ارزش‌های اخلاقی از دیدگاه قرآن و احادیث، تهران، دانشگاه الزهرا (س)؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲ و ۳، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۵، تهران، اسلامیه؛ «شهید قدوسی و تأسیس مدرسه حقانی در گفت‌وشنود شاهد یاران با حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر حسین حقانی زنجانی: مدیری مدبر و قاطع بود» (۱۳۸۷)، ماهنامه شاهد یاران، شماره ۳۸، دی؛ فتحی، علی اشرف»، http://mobahesat.ir؛ مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۰)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.