مرزنشینان: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی امام خمینی
دیداریویکی‌متن
(ابرابزار)
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
'''مَرزنشینان''' نقش و مسئولیت ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور.
'''مَرزنشینان''' نقش و [[مسئولیت]] ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور.


== معرفی اجمالی ==
== معرفی اجمالی ==
مرز در معنای عام آن به قسمتی یا خطی در زمین مانند کوه، رودخانه یا مزرعه گفته می‌شود<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۰–۶۸۸۱.</ref> و در معنای اصطلاحی، خطی قراردادی و مشخصی است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا و مانند مانع عمل می‌کند و به صورت یک سطح در فضا و زیر زمین نیز امتداد دارد.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۶.</ref> مرزنشین نیز به کسی گفته می‌شود که در شهرها و روستاهای مرزی سکونت دارد.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۲.</ref>
مرز در معنای عام آن به قسمتی یا خطی در زمین مانند کوه، رودخانه یا مزرعه گفته می‌شود<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۰–۶۸۸۱.</ref> و در معنای اصطلاحی، خطی قراردادی و مشخصی است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا و مانند مانع عمل می‌کند و به صورت یک سطح در فضا و زیر زمین نیز امتداد دارد.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۶.</ref> مرزنشین نیز به کسی گفته می‌شود که در شهرها و [[روستاییان|روستاهای]] مرزی سکونت دارد.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۲.</ref>


== پیشینه ==
== پیشینه ==
مرز در گذشته به صورت یک خط مشخص و قراردادی وجود نداشت، بلکه منطقه پهناوری که حد فاصل بین دو امپراتوری بود، منطقه سرحدی یا مرزی نامیده می‌شد.<ref>میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، ۱۶۲.</ref> از سال ۱۶۴۸ میلادی که کشورها با مفهوم نوین دولت ـ کشور پدید آمدند، مرزها مفهوم امروزی خود را یافتند؛<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.</ref> به این ترتیب می‌توان «سرحد» را مفهومی کهن و «مرز» را مفهومی نو به‌شمار آورد.<ref>مینایی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، ۱۲۵.</ref> امروزه مرزها یا قلمرو حاکمیت یک کشور با معاهده‌های بین‌المللی مشخص می‌شوند و اجرای این معاهده با کمک کارشناسان و متخصصان در کمیسیون‌های فنی انجام می‌گیرد.<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.</ref> مرز یا حریم کشورها به سه نوع خشکی، دریایی و هوایی تقسیم می‌شود.<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۵.</ref>
مرز در گذشته به صورت یک خط مشخص و قراردادی وجود نداشت، بلکه منطقه پهناوری که حد فاصل بین دو امپراتوری بود، منطقه سرحدی یا مرزی نامیده می‌شد.<ref>میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، ۱۶۲.</ref> از سال ۱۶۴۸ میلادی که کشورها با مفهوم نوین دولت ـ کشور پدید آمدند، مرزها مفهوم امروزی خود را یافتند؛<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.</ref> به این ترتیب می‌توان «سرحد» را مفهومی کهن و «مرز» را مفهومی نو به‌شمار آورد.<ref>مینایی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، ۱۲۵.</ref> امروزه مرزها یا قلمرو حاکمیت یک کشور با معاهده‌های بین‌المللی مشخص می‌شوند و اجرای این معاهده با کمک کارشناسان و متخصصان در کمیسیون‌های فنی انجام می‌گیرد.<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.</ref> مرز یا حریم کشورها به سه نوع خشکی، دریایی و هوایی تقسیم می‌شود.<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۵.</ref>


ایجاد خطوط مرزی در ایران، مانند بسیاری از پدیده‌های نو، در پیوند با قدرت‌های خارجی و اقتباس از آنان شکل گرفته‌است<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۲–۱۴.</ref> ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته‌است. این خصوصیت با تنوع مرزهای کوهستانی، کویری، آبی و خاکی، چشم‌انداز مرزهای سیاسی ایران را مشخص می‌کند. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند و این مسئله، حساسیت مرز و مرزنشینی را در ادبیات سیاسی ایران به دنبال داشته‌است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، پیشگفتار.</ref>
ایجاد خطوط مرزی در ایران، مانند بسیاری از پدیده‌های نو، در پیوند با [[ابرقدرت‌ها|قدرت‌های خارجی]] و اقتباس از آنان شکل گرفته‌است<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۲–۱۴.</ref> ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته‌است. این خصوصیت با تنوع مرزهای کوهستانی، کویری، آبی و خاکی، چشم‌انداز مرزهای سیاسی ایران را مشخص می‌کند. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از [[ایران]] شوند و این مسئله، حساسیت مرز و مرزنشینی را در ادبیات سیاسی ایران به دنبال داشته‌است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، پیشگفتار.</ref>


مناطق مرزی ایران محل سکونت اقوام ایرانی است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹–۱۹۰.</ref> در استان [[سیستان و بلوچستان]]، قوم بلوچ یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی سکونت دارند که دنباله آن در ایالت بلوچستان [[پاکستان]] و [[افغانستان]] قرار دارد. در مرزهای مناطق شمالی کشور، ترکمن‌ها<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref> و در بخش‌های شمال غربی ایران، آذری‌ها حضور دارند. قوم کُرد نیز در استان‌های آذربایجان غربی، [[کردستان]]، [[کرمانشاه]] و [[ایلام]] و در همسایگی کشورهای [[ترکیه]] و [[عراق]] سکونت دارند. استان‌های جنوبی و جنوب غربی نیز محل سکونت هموطنانی است که با کشورهای جنوب [[خلیج فارس]] و کشور عراق همزبان‌اند و با آنان روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذهبی دارند.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref> حذف واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی در تعیین خط مرزی و توجه‌نکردن به ملاحظات و متغیرهای مؤثر در همگرایی ساکنان مرزی با مناطق مرکزی کشور، آسیب‌پذیری را در بطن و متن مرز و امنیت پایدار مرزی نهاده‌است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref>
مناطق مرزی ایران محل سکونت [[قومیت|اقوام]] ایرانی است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹–۱۹۰.</ref> در استان [[سیستان و بلوچستان]]، قوم بلوچ یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی سکونت دارند که دنباله آن در ایالت بلوچستان [[پاکستان]] و [[افغانستان]] قرار دارد. در مرزهای مناطق شمالی کشور، ترکمن‌ها<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref> و در بخش‌های شمال غربی ایران، آذری‌ها حضور دارند. قوم کُرد نیز در استان‌های آذربایجان غربی، [[کردستان]]، [[کرمانشاه]] و [[ایلام]] و در همسایگی کشورهای [[ترکیه]] و [[عراق]] سکونت دارند. استان‌های جنوبی و جنوب غربی نیز محل سکونت هموطنانی است که با کشورهای جنوب [[خلیج فارس]] و کشور عراق همزبان‌اند و با آنان روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذهبی دارند.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref> حذف واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی در تعیین خط مرزی و توجه‌نکردن به ملاحظات و متغیرهای مؤثر در همگرایی ساکنان مرزی با مناطق مرکزی کشور، آسیب‌پذیری را در بطن و متن مرز و امنیت پایدار مرزی نهاده‌است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref>


== مرز و مرزداری در اسلام ==
== مرز و مرزداری در اسلام ==
در حوزه مطالعه قدرت دولت‌ها، چند و چون عاملِ سرزمین اهمیت دارد<ref>قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۲.</ref> و دولت به معنای امروزین خود، وابسته به سرزمین است.<ref>عالم، بنیادهای علم سیاست، ۱۴۱.</ref> در [[اسلام]] نیز اگرچه عامل اصلی [[وحدت امت]] و [[جامعه اسلامی]]، عقیده است، اما وحدت سرزمین و وجود مرزهای طبیعی و قراردادی نیز معتبر شمرده می‌شود و عناوینی همچون دارالاسلام و دارالکفر با احکام فقهی خاص، مانند شرایط وجوب مهاجرت به دارالاسلام و لزوم اخراج [[کافر ذمی]] از آن، تعریف شده‌است؛<ref>حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۷۹ و ۳۰۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۳۴ و ۲۷۶؛ مصباح یزدی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، ۸۴.</ref> چنان‌که برخی از مفسران، واژه «رابِطُوا» را در آیه ۲۰۰ سوره آل عمران به معنای مراقبت و پاسداری از مرزها دانسته‌اند و آن را آمادگی و مراقبت همیشگی از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی در مقابل دشمنان تفسیر کرده‌اند.<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۵/۲۲۹–۲۳۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۳۰۱.</ref> نیز از نگاه قرآن<ref>نساء، ۹۷؛ انفال، ۷۴.</ref> محیط و سرزمین فاسد و نامساعد نمی‌تواند بهانه مناسبی برای نشناختن حقیقت و ایمان‌نیاوردن شود، بلکه باید از آنجا به محیط مساعد و سرزمین ایمان [[مهاجرت]] کرد.<ref>مطهری، تفسیر نمونه، ۲۳/۵۸۰–۵۸۱ و ۵۸۹.</ref>
در حوزه مطالعه قدرت دولت‌ها، چند و چون عاملِ سرزمین اهمیت دارد<ref>قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۲.</ref> و دولت به معنای امروزین خود، وابسته به سرزمین است.<ref>عالم، بنیادهای علم سیاست، ۱۴۱.</ref> در [[اسلام]] نیز اگرچه عامل اصلی [[وحدت امت]] و [[جامعه اسلامی]]، عقیده است، اما وحدت سرزمین و وجود مرزهای طبیعی و قراردادی نیز معتبر شمرده می‌شود و عناوینی همچون دارالاسلام و دارالکفر با احکام فقهی خاص، مانند شرایط وجوب مهاجرت به دارالاسلام و لزوم اخراج [[کافر ذمی]] از آن، تعریف شده‌است؛<ref>حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۷۹ و ۳۰۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۳۴ و ۲۷۶؛ مصباح یزدی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، ۸۴.</ref> چنان‌که برخی از مفسران، واژه «رابِطُوا» را در آیه ۲۰۰ سوره آل عمران به معنای مراقبت و پاسداری از مرزها دانسته‌اند و آن را آمادگی و مراقبت همیشگی از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی در مقابل دشمنان تفسیر کرده‌اند.<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۵/۲۲۹–۲۳۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۳۰۱.</ref> نیز از نگاه قرآن<ref>نساء، ۹۷؛ انفال، ۷۴.</ref> محیط و سرزمین فاسد و نامساعد نمی‌تواند بهانه مناسبی برای نشناختن حقیقت و ایمان‌نیاوردن شود، بلکه باید از آنجا به محیط مساعد و سرزمین ایمان [[مهاجرت]] کرد.<ref>مطهری، تفسیر نمونه، ۲۳/۵۸۰–۵۸۱ و ۵۸۹.</ref>


[[پیامبر اکرم(ص)]] و [[ائمه اطهار(ع)]] نیز اهمیت مرزبانی را خاطرنشان کرده‌اند.<ref>شکوری، فقه سیاسی اسلام، ۲/۱۵۲.</ref> پیامبر (ص) یک روز مرزبانی در راه خدا را بهتر از دنیا و آنچه در آن است<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۴/۳۲۶–۳۲۷.</ref> و برابر با یک ماه عبادت و روزه‌داری شمرده و مرگ در حال حفاظت از مرز را به منزله شهادت در راه خدا دانسته‌است.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۲۸.</ref> [[امام‌سجاد(ع)]] دعای ویژه‌ای برای مرزداران دارد<ref>صحیفه سجادیه، ۱۲۶.</ref> و [[امام‌باقر(ع)]] مرزبانی را وظیفه‌ای همیشگی شمرده و پاداش یاری‌دهنده به مرزبان را بسیار زیاد دانسته‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹–۳۱.</ref> در برخی [[منابع روایی]]، باب خاصی با عنوان «المرابطه» به مرزبانی اختصاص یافته<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۱۲۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹.</ref> یا احکام مرتبط با آن در دیگر باب‌ها بیان شده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۲۱.</ref> در برخی روایات نیز از واژه مرابطه برای نشان‌دادن جایگاه علما برای مرزبانی فکری و عقیدتی در زمینه ارشاد و هدایت مردم استفاده شده‌است؛<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۲/۵.</ref> همان‌گونه که در بسیاری از متون فقهی احکام مخصوص مرزبانی و جایگاه و اهمیت آن بیان شده و آمادگی مسلمانان برای دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی، مستحب مؤکد<ref>حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۸۰.</ref> و دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر عموم مسلمانان واجب بیان شده‌است؛<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۴–۱۵.</ref> چنان‌که [[امام‌خمینی]] تأکید کرده‌است اگر مرزها و سرزمین‌های مسلمانان در معرض سلطه [[دشمنان]] قرار بگیرد، به طوری که خطری متوجه [[جامعه اسلامی]] شود، بر همه مسلمانان واجب است به هر وسیله‌ای اعم از جان و مال از آن دفاع کنند و این [[دفاع]] وابسته به اجازه [[امام معصوم(ع)]] و نایب خاص و عام آن نیست و بر هر فرد مکلف بدون قید و شرط [[واجب]] است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱.</ref>
[[پیامبر اکرم(ص)]] و [[ائمه اطهار(ع)]] نیز اهمیت مرزبانی را خاطرنشان کرده‌اند.<ref>شکوری، فقه سیاسی اسلام، ۲/۱۵۲.</ref> پیامبر (ص) یک روز مرزبانی در راه خدا را بهتر از دنیا و آنچه در آن است<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۴/۳۲۶–۳۲۷.</ref> و برابر با یک ماه [[عبادت]] و روزه‌داری شمرده و مرگ در حال حفاظت از مرز را به منزله [[شهادت]] در راه خدا دانسته‌است.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۲۸.</ref> [[امام‌سجاد(ع)]] دعای ویژه‌ای برای مرزداران دارد<ref>صحیفه سجادیه، ۱۲۶.</ref> و [[امام‌باقر(ع)]] مرزبانی را وظیفه‌ای همیشگی شمرده و پاداش یاری‌دهنده به مرزبان را بسیار زیاد دانسته‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹–۳۱.</ref> در برخی منابع روایی، باب خاصی با عنوان «المرابطه» به مرزبانی اختصاص یافته<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۱۲۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹.</ref> یا احکام مرتبط با آن در دیگر باب‌ها بیان شده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۲۱.</ref> در برخی روایات نیز از واژه مرابطه برای نشان‌دادن جایگاه علما برای مرزبانی فکری و عقیدتی در زمینه ارشاد و هدایت مردم استفاده شده‌است؛<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۲/۵.</ref> همان‌گونه که در بسیاری از متون فقهی احکام مخصوص مرزبانی و جایگاه و اهمیت آن بیان شده و آمادگی مسلمانان برای دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی، مستحب مؤکد<ref>حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۸۰.</ref> و دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر عموم مسلمانان واجب بیان شده‌است؛<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۴–۱۵.</ref> چنان‌که [[امام‌خمینی]] تأکید کرده‌است اگر مرزها و سرزمین‌های مسلمانان در معرض سلطه [[دشمنان]] قرار بگیرد، به طوری که خطری متوجه [[جامعه اسلامی]] شود، بر همه مسلمانان واجب است به هر وسیله‌ای اعم از جان و مال از آن دفاع کنند و این دفاع وابسته به اجازه [[امام معصوم(ع)]] و نایب خاص و عام آن نیست و بر هر فرد مکلف بدون قید و شرط [[واجب]] است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱.</ref>


== جایگاه و مسئولیت مرزنشینان ==
== جایگاه و مسئولیت مرزنشینان ==
از آنجاکه امروزه سرزمین با مرزها و خطوط میان دو واحد سیاسی تعریف می‌شود و حفظ این خطوط به دست [[نیروهای مسلح]] و مرزنشینان، نقش مهمی در [[استقلال]] کشور دارد، [[امام‌خمینی]] مرزبانی را نه تنها وظیفه نیروهای مسلح، بلکه بر عهده مرزنشینان نیز دانسته‌است.<ref>ادامه مقاله.</ref> به باور ایشان مرزنشینان در [[پیروزی]] و استقلال [[انقلاب اسلامی]] نقش مهمی داشتند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸.</ref> و همه [[مردم]]، مرهون زحمات آنان‌اند و باید از آنان قدردانی شود؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۱.</ref> همچنان‌که مرزنشینان و [[عشایر]]، همواره سخت‌ترین شرایط اقلیمی و بیشترین کمبودها و محرومیت‌های زندگی را تحمل کرده و دشواری‌ها را بر خود هموار ساخته‌اند؛ ولی نه تنها ابزار دست بیگانگان و افراد خودفروخته قرار نگرفته‌اند، بلکه همه آنان را از میان خود بیرون رانده‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> ایشان با قدردانی از مرزنشینان، همت و جدیت آنان را در [[دفاع]] از میهن می‌ستود و خود را خدمتگزار آنان می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸–۱۲۰.</ref>
از آنجاکه امروزه سرزمین با مرزها و خطوط میان دو واحد سیاسی تعریف می‌شود و حفظ این خطوط به دست [[نیروهای مسلح]] و مرزنشینان، نقش مهمی در [[استقلال]] کشور دارد، [[امام‌خمینی]] مرزبانی را نه تنها وظیفه نیروهای مسلح، بلکه بر عهده مرزنشینان نیز دانسته‌است.<ref>ادامه مقاله.</ref> به باور ایشان مرزنشینان در پیروزی و استقلال [[انقلاب اسلامی]] نقش مهمی داشتند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸.</ref> و همه [[مردم]]، مرهون زحمات آنان‌اند و باید از آنان قدردانی شود؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۱.</ref> همچنان‌که مرزنشینان و عشایر، همواره سخت‌ترین شرایط اقلیمی و بیشترین کمبودها و محرومیت‌های زندگی را تحمل کرده و دشواری‌ها را بر خود هموار ساخته‌اند؛ ولی نه تنها ابزار دست [[بیگانگان]] و افراد خودفروخته قرار نگرفته‌اند، بلکه همه آنان را از میان خود بیرون رانده‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> ایشان با قدردانی از مرزنشینان، همت و جدیت آنان را در دفاع از میهن می‌ستود و خود را خدمتگزار آنان می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸–۱۲۰.</ref>


با توجه به مشکلاتی مانند دسیسه‌های دشمنان خارجی، [[جدایی‌طلبان]] داخلی و اشرار و فرصت‌طلبان برای مرزهای ایران، امام‌خمینی برای مرزنشینان وظیفه ویژه‌ای قائل بود و آنان را به انجام این وظیفه فرا می‌خواند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref> ایشان معتقد بود مرزنشینان وظیفه دارند از کارشکنی افراد فرصت‌طلب در مرزها جلوگیری<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۸.</ref> و از مرزها محافظت کنند و مانع مفسده‌ها باشند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۰.</ref> ایشان مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۰/۵۷ و ۱۴/۱۴۱</ref> و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref>
با توجه به مشکلاتی مانند دسیسه‌های دشمنان خارجی، جدایی‌طلبان داخلی و اشرار و فرصت‌طلبان برای مرزهای ایران، [[امام‌خمینی]] برای مرزنشینان وظیفه ویژه‌ای قائل بود و آنان را به انجام این وظیفه فرا می‌خواند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref> ایشان معتقد بود مرزنشینان وظیفه دارند از کارشکنی افراد فرصت‌طلب در مرزها جلوگیری<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۸.</ref> و از مرزها محافظت کنند و مانع مفسده‌ها باشند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۰.</ref> ایشان مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۰/۵۷ و ۱۴/۱۴۱</ref> و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به [[مسئولیت]] مرزنشینی خود عمل کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref>


امام‌خمینی مرزنشینان را به بیداری و آگاهی از توطئه‌های دشمنان سفارش می‌کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.</ref> و از آنان می‌خواست با حفظ اتحاد خود، مانع تحقق اهداف [[تجزیه‌طلبانه]] دشمن شوند،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۳.</ref> همچون سدی محکم و نفوذناپذیر در برابر دشمنان [[اسلام]] بایستند، محیط پاک خود را از نفوذ تبلیغات زهرآگین و مسموم عوامل [[بیگانه]] سالم نگه دارند، راه هر گونه توطئه‌ای را بر آنان ببندند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> و با حمایت همه‌جانبه خود از نیروهای انتظامی کشور، دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی را ناامید و سرکوب کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۱۷.</ref>
امام‌خمینی مرزنشینان را به بیداری و آگاهی از توطئه‌های دشمنان سفارش می‌کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.</ref> و از آنان می‌خواست با حفظ [[اتحاد]] خود، مانع تحقق اهداف تجزیه‌طلبانه [[دشمن]] شوند،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۳.</ref> همچون سدی محکم و نفوذناپذیر در برابر دشمنان [[اسلام]] بایستند، محیط پاک خود را از نفوذ تبلیغات زهرآگین و مسموم عوامل [[بیگانه]] سالم نگه دارند، راه هر گونه توطئه‌ای را بر آنان ببندند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> و با حمایت همه‌جانبه خود از نیروهای انتظامی کشور، دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی را ناامید و سرکوب کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۱۷.</ref>


== نقش مرزنشینان در دوران دفاع ==
== نقش مرزنشینان در دوران دفاع ==
اختلاف مرزی ایران و عراق سابقه‌ای تاریخی دارد<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۱/۱۰–۴۶.</ref> پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] و به‌وجودآمدن اوضاع جدید، [[صدام حسین]]، رئیس [[رژیم بعثی عراق]]، برای رسیدن به اهداف جاه‌طلبانه خود، جنگ با ایران را آغاز کرد.<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۷.</ref> به دنبال شروع جنگ، ارتش عراق توانست قسمتی از مناطق مرزی غرب کشور را اشغال کند و در ادامه سعی کرد، دامنه نفوذ خود را توسعه دهد؛ اما برنامه‌های نظامی عراق به دلیل مقاومت‌های دامنه‌دار مردمی در بیشتر نقاط، متوقف و نظامیان متجاوز را زمین‌گیر کرد<ref>رزاق‌زاده، ایلام در جنگ، تهران، ۶۴.</ref> و چنان‌که اسناد باقی‌مانده از جنگ، بیانگر [[مقاومت]] شجاعانه مردم شهرهای مرزی در برابر نیروهای متجاوز عراق است؛<ref>جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، ۵۹۷–۵۹۸.</ref> ازجمله ارتش عراق پس از [[تجاوز به خاک ایران]]، به دلیل مقاومت مردم [[خرمشهر]]، به مدت ۳۴ روز در پشت دروازه‌های شهر ماند و سپس آن را به اشغال خود درآورد<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۲.</ref> در طول [[محاصره آبادان]]، با وجود شرایط بسیار سخت زندگی، مردم شهر همچنان ایستادگی کردند تا سرانجام محاصره آبادان در پنجم مهر ۱۳۶۰ و در [[عملیات ثامن‌الائمه(ع)]] شکسته شد.<ref>حبیبی، آبادان در جنگ، تهران، ۱۱۷.</ref>
اختلاف مرزی ایران و عراق سابقه‌ای تاریخی دارد<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۱/۱۰–۴۶.</ref> پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] و به‌وجودآمدن اوضاع جدید، [[صدام حسین]]، رئیس [[رژیم بعثی عراق]]، برای رسیدن به اهداف جاه‌طلبانه خود، جنگ با ایران را آغاز کرد.<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۷.</ref> به دنبال شروع [[جنگ تحمیلی|جنگ]]، ارتش عراق توانست قسمتی از مناطق مرزی غرب کشور را اشغال کند و در ادامه سعی کرد، دامنه نفوذ خود را توسعه دهد؛ اما برنامه‌های نظامی عراق به دلیل مقاومت‌های دامنه‌دار مردمی در بیشتر نقاط، متوقف و نظامیان متجاوز را زمین‌گیر کرد<ref>رزاق‌زاده، ایلام در جنگ، تهران، ۶۴.</ref> و چنان‌که اسناد باقی‌مانده از جنگ، بیانگر [[مقاومت]] شجاعانه مردم شهرهای مرزی در برابر نیروهای متجاوز عراق است؛<ref>جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، ۵۹۷–۵۹۸.</ref> ازجمله ارتش عراق پس از [[تجاوز عراق به خاک ایران|تجاوز به خاک ایران]]، به دلیل مقاومت مردم [[خرمشهر]]، به مدت ۳۴ روز در پشت دروازه‌های شهر ماند و سپس آن را به اشغال خود درآورد<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۲.</ref> در طول محاصره آبادان، با وجود شرایط بسیار سخت زندگی، مردم شهر همچنان ایستادگی کردند تا سرانجام محاصره آبادان در پنجم مهر ۱۳۶۰ و در [[عملیات ثامن‌الائمه(ع)]] شکسته شد.<ref>حبیبی، آبادان در جنگ، تهران، ۱۱۷.</ref>


{{ببینید|شکست حصر آبادان|جنگ تحمیلی}}
{{ببینید|شکست حصر آبادان|جنگ تحمیلی}}


امام‌خمینی یادآورشده است که در دوران دفاع مقدس، مرزداران و عشایر نقش مهمی در دفاع از میهن خود داشته‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۹؛ ۱۴/۵ و ۱۶/۲۶۶.</ref> ایشان به‌ویژه بر نقش مرزنشینان جنوب و غرب کشور تأکید می‌کرد؛ کسانی که در برابر ستمکاران و مهاجمان ایستادگی و با تقدیم شهدای زیاد به کشور، شرافت ملت ایران را بیمه کردند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷.</ref> ایشان معتقد بود مردان و زنان عشایرِ مرزنشین با بسیج عشایر و فرستادن کمک‌های مالی و همکاری‌های دیگر، برای رزمندگان پشتوانه محکمی بودند و موجب دلگرمی آنان شدند و نقش مهمی در کشف و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان داشتند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> ایشان به مرزنشینانی که دشمن به آنان هجوم آورده بود، دلگرمی می‌داد و با تبریک پایداری و روحیه عظیم آنان در جنگ، امیدوار بود که ملت ایران با این روحیه عظیم بر همه قدرت‌های فاسد غبله کند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷–۲۵۹.</ref>
امام‌خمینی یادآورشده است که در دوران دفاع مقدس، مرزداران و عشایر نقش مهمی در دفاع از میهن خود داشته‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۹؛ ۱۴/۵ و ۱۶/۲۶۶.</ref> ایشان به‌ویژه بر نقش مرزنشینان جنوب و غرب کشور تأکید می‌کرد؛ کسانی که در برابر ستمکاران و مهاجمان ایستادگی و با تقدیم شهدای زیاد به کشور، شرافت ملت ایران را بیمه کردند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷.</ref> ایشان معتقد بود مردان و زنان عشایرِ مرزنشین با بسیج عشایر و فرستادن کمک‌های مالی و همکاری‌های دیگر، برای [[رزمندگان]] پشتوانه محکمی بودند و موجب دلگرمی آنان شدند و نقش مهمی در کشف و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان داشتند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> ایشان به مرزنشینانی که دشمن به آنان هجوم آورده بود، دلگرمی می‌داد و با تبریک پایداری و روحیه عظیم آنان در جنگ، امیدوار بود که ملت ایران با این روحیه عظیم بر همه قدرت‌های فاسد غبله کند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷–۲۵۹.</ref>


== وظایف نظام اسلامی ==
== وظایف نظام اسلامی ==
امام‌خمینی معتقد بود در [[نظام اسلامی]] همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند و هیچ تفاوتی میان طایفه‌های مختلف یا شهرهای مختلف وجود ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۷۸.</ref> ایشان انتظار داشت در سایه اسلام و [[انقلاب اسلامی]] فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۳۷۳ و ۹/۵۰.</ref> و توصیه می‌کرد پیش از هر چیز باید در شهرهای مرزی به‌خصوص مناطقی که فساد و تفرقه‌افکنی در آن بیشتر است، امنیت و آرامش برقرار گردد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۱.</ref> در این راستا، ایشان از [[ارتش]] و [[نیروهای انتظامی]] می‌خواست به وظایف خود با قاطعیت و جدیت عمل کنند و با برقراری امنیت در مناطق مرزی، اجازه ندهند افراد مفسد و سلاح‌های [[قاچاق]]، وارد کشور شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۹–۳۸۱ و ۴۳۶.</ref> ایشان در این زمینه حرف و وعده را کافی نمی‌دانست و به [[مسئولان]] توصیه می‌کرد به جای محول‌کردن کارها به دیگران، خود وارد عمل شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه ۷/۳۸۱–۳۸۲.</ref> و از مدارا و آسان‌گیری بپرهیزند.<ref>امام خمینی، صحیفه۱۳/۴۹–۵۰.</ref>
امام‌خمینی معتقد بود در [[نظام اسلامی]] همه برابر و برادر و در [[حقوق]] مشترک‌اند و هیچ تفاوتی میان طایفه‌های مختلف یا شهرهای مختلف وجود ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۷۸.</ref> ایشان انتظار داشت در سایه اسلام و [[انقلاب اسلامی]] فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۳۷۳ و ۹/۵۰.</ref> و توصیه می‌کرد پیش از هر چیز باید در شهرهای مرزی به‌خصوص مناطقی که فساد و تفرقه‌افکنی در آن بیشتر است، [[امنیت]] و آرامش برقرار گردد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۱.</ref> در این راستا، ایشان از ارتش و نیروهای انتظامی می‌خواست به وظایف خود با قاطعیت و جدیت عمل کنند و با برقراری امنیت در مناطق مرزی، اجازه ندهند افراد مفسد و سلاح‌های [[قاچاق]]، وارد کشور شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۹–۳۸۱ و ۴۳۶.</ref> ایشان در این زمینه حرف و وعده را کافی نمی‌دانست و به [[مسئولان جمهوری اسلامی|مسئولان]] توصیه می‌کرد به جای محول‌کردن کارها به دیگران، خود وارد عمل شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه ۷/۳۸۱–۳۸۲.</ref> و از مدارا و آسان‌گیری بپرهیزند.<ref>امام خمینی، صحیفه۱۳/۴۹–۵۰.</ref>


دربارهٔ رفع محرومیت و تأمین امکانات زندگی مناطق محروم مرزی، امام‌خمینی تأکید می‌کرد این محرومیت‌ها حاصل سیاست و برنامه‌های [[رژیم پهلوی]] است و به مردم این مناطق اطمینان می‌داد، دولت جمهوری اسلامی برنامه‌های سازندگی این مناطق را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۴–۳۸۵.</ref> ایشان به دولت نیز سفارش می‌کرد بازسازی مناطق دوردست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۴۹–۱۵۰.</ref> و شهرهای مرزی را در اولویت قرار دهند و امکانات رفاهی را برای آنان فراهم کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.</ref>
دربارهٔ رفع محرومیت و تأمین امکانات زندگی مناطق محروم مرزی، امام‌خمینی تأکید می‌کرد این محرومیت‌ها حاصل سیاست و برنامه‌های [[رژیم پهلوی]] است و به مردم این مناطق اطمینان می‌داد، [[دولت جمهوری اسلامی ایران|دولت جمهوری اسلامی]] برنامه‌های سازندگی این مناطق را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۴–۳۸۵.</ref> ایشان به دولت نیز سفارش می‌کرد بازسازی مناطق دوردست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۴۹–۱۵۰.</ref> و شهرهای مرزی را در اولویت قرار دهند و امکانات رفاهی را برای آنان فراهم کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.</ref>


امام‌خمینی که همواره بر بازسازی مناطق محروم تأکید می‌کرد،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۶۳–۱۶۴ و ۴۱۶–۴۱۸.</ref> پس از پایان جنگ نیز از مسئولان خواست رسیدگی به وضع مرزنشینان و رفع نابسامانی‌های آنان را در اولویت قرار دهند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۷.</ref> چنان‌که یکی از استان‌های مرزی که امام‌خمینی دربارهٔ رفع محرومیت و دفع اشرار آن سفارش بسیاری کرد، [[استان کردستان]] بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۳۹.</ref> این منطقه به علت شرایط و ویژگی‌های خاص فرهنگی ـ اعتقادی، سیاسی ـ اجتماعی و جغرافیایی ـ اقتصادی از مناطق مرزی بحرانی ایران به‌شمار می‌رفت.<ref>جلایی‌پور، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، ۱۵–۱۹.</ref> و پس از پیروزی انقلاب اسلامی جولانگاه [[مخالفان انقلاب]] شد که با ایجاد آشوب و وحشت در میان مردم به دنبال سست‌کردن پایه‌های انقلاب نوپای اسلامی بودند<ref>چمران، کردستان، ۳۰.</ref> و امام‌خمینی بر رفع مشکلات و محرومیت‌های آن منطقه توجه ویژه‌ای داشت.
امام‌خمینی که همواره بر بازسازی مناطق محروم تأکید می‌کرد،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۶۳–۱۶۴ و ۴۱۶–۴۱۸.</ref> پس از پایان جنگ نیز از مسئولان خواست رسیدگی به وضع مرزنشینان و رفع نابسامانی‌های آنان را در اولویت قرار دهند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۷.</ref> چنان‌که یکی از استان‌های مرزی که امام‌خمینی دربارهٔ رفع محرومیت و دفع اشرار آن سفارش بسیاری کرد، استان [[کردستان]] بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۳۹.</ref> این منطقه به علت شرایط و ویژگی‌های خاص فرهنگی ـ اعتقادی، سیاسی ـ اجتماعی و جغرافیایی ـ اقتصادی از مناطق مرزی بحرانی ایران به‌شمار می‌رفت.<ref>جلایی‌پور، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، ۱۵–۱۹.</ref> و پس از پیروزی انقلاب اسلامی جولانگاه [[مخالفان انقلاب]] شد که با ایجاد آشوب و وحشت در میان مردم به دنبال سست‌کردن پایه‌های انقلاب نوپای اسلامی بودند<ref>چمران، کردستان، ۳۰.</ref> و امام‌خمینی بر رفع مشکلات و محرومیت‌های آن منطقه توجه ویژه‌ای داشت.


{{ببینید|کردستان}}
{{ببینید|کردستان}}

نسخهٔ ‏۲۹ آذر ۱۴۰۱، ساعت ۱۵:۵۴

مَرزنشینان نقش و مسئولیت ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور.

معرفی اجمالی

مرز در معنای عام آن به قسمتی یا خطی در زمین مانند کوه، رودخانه یا مزرعه گفته می‌شود[۱] و در معنای اصطلاحی، خطی قراردادی و مشخصی است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا و مانند مانع عمل می‌کند و به صورت یک سطح در فضا و زیر زمین نیز امتداد دارد.[۲] مرزنشین نیز به کسی گفته می‌شود که در شهرها و روستاهای مرزی سکونت دارد.[۳]

پیشینه

مرز در گذشته به صورت یک خط مشخص و قراردادی وجود نداشت، بلکه منطقه پهناوری که حد فاصل بین دو امپراتوری بود، منطقه سرحدی یا مرزی نامیده می‌شد.[۴] از سال ۱۶۴۸ میلادی که کشورها با مفهوم نوین دولت ـ کشور پدید آمدند، مرزها مفهوم امروزی خود را یافتند؛[۵] به این ترتیب می‌توان «سرحد» را مفهومی کهن و «مرز» را مفهومی نو به‌شمار آورد.[۶] امروزه مرزها یا قلمرو حاکمیت یک کشور با معاهده‌های بین‌المللی مشخص می‌شوند و اجرای این معاهده با کمک کارشناسان و متخصصان در کمیسیون‌های فنی انجام می‌گیرد.[۷] مرز یا حریم کشورها به سه نوع خشکی، دریایی و هوایی تقسیم می‌شود.[۸]

ایجاد خطوط مرزی در ایران، مانند بسیاری از پدیده‌های نو، در پیوند با قدرت‌های خارجی و اقتباس از آنان شکل گرفته‌است[۹] ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته‌است. این خصوصیت با تنوع مرزهای کوهستانی، کویری، آبی و خاکی، چشم‌انداز مرزهای سیاسی ایران را مشخص می‌کند. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند و این مسئله، حساسیت مرز و مرزنشینی را در ادبیات سیاسی ایران به دنبال داشته‌است.[۱۰]

مناطق مرزی ایران محل سکونت اقوام ایرانی است.[۱۱] در استان سیستان و بلوچستان، قوم بلوچ یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی سکونت دارند که دنباله آن در ایالت بلوچستان پاکستان و افغانستان قرار دارد. در مرزهای مناطق شمالی کشور، ترکمن‌ها[۱۲] و در بخش‌های شمال غربی ایران، آذری‌ها حضور دارند. قوم کُرد نیز در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام و در همسایگی کشورهای ترکیه و عراق سکونت دارند. استان‌های جنوبی و جنوب غربی نیز محل سکونت هموطنانی است که با کشورهای جنوب خلیج فارس و کشور عراق همزبان‌اند و با آنان روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذهبی دارند.[۱۳] حذف واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی در تعیین خط مرزی و توجه‌نکردن به ملاحظات و متغیرهای مؤثر در همگرایی ساکنان مرزی با مناطق مرکزی کشور، آسیب‌پذیری را در بطن و متن مرز و امنیت پایدار مرزی نهاده‌است.[۱۴]

مرز و مرزداری در اسلام

در حوزه مطالعه قدرت دولت‌ها، چند و چون عاملِ سرزمین اهمیت دارد[۱۵] و دولت به معنای امروزین خود، وابسته به سرزمین است.[۱۶] در اسلام نیز اگرچه عامل اصلی وحدت امت و جامعه اسلامی، عقیده است، اما وحدت سرزمین و وجود مرزهای طبیعی و قراردادی نیز معتبر شمرده می‌شود و عناوینی همچون دارالاسلام و دارالکفر با احکام فقهی خاص، مانند شرایط وجوب مهاجرت به دارالاسلام و لزوم اخراج کافر ذمی از آن، تعریف شده‌است؛[۱۷] چنان‌که برخی از مفسران، واژه «رابِطُوا» را در آیه ۲۰۰ سوره آل عمران به معنای مراقبت و پاسداری از مرزها دانسته‌اند و آن را آمادگی و مراقبت همیشگی از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی در مقابل دشمنان تفسیر کرده‌اند.[۱۸] نیز از نگاه قرآن[۱۹] محیط و سرزمین فاسد و نامساعد نمی‌تواند بهانه مناسبی برای نشناختن حقیقت و ایمان‌نیاوردن شود، بلکه باید از آنجا به محیط مساعد و سرزمین ایمان مهاجرت کرد.[۲۰]

پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز اهمیت مرزبانی را خاطرنشان کرده‌اند.[۲۱] پیامبر (ص) یک روز مرزبانی در راه خدا را بهتر از دنیا و آنچه در آن است[۲۲] و برابر با یک ماه عبادت و روزه‌داری شمرده و مرگ در حال حفاظت از مرز را به منزله شهادت در راه خدا دانسته‌است.[۲۳] امام‌سجاد(ع) دعای ویژه‌ای برای مرزداران دارد[۲۴] و امام‌باقر(ع) مرزبانی را وظیفه‌ای همیشگی شمرده و پاداش یاری‌دهنده به مرزبان را بسیار زیاد دانسته‌است.[۲۵] در برخی منابع روایی، باب خاصی با عنوان «المرابطه» به مرزبانی اختصاص یافته[۲۶] یا احکام مرتبط با آن در دیگر باب‌ها بیان شده‌است.[۲۷] در برخی روایات نیز از واژه مرابطه برای نشان‌دادن جایگاه علما برای مرزبانی فکری و عقیدتی در زمینه ارشاد و هدایت مردم استفاده شده‌است؛[۲۸] همان‌گونه که در بسیاری از متون فقهی احکام مخصوص مرزبانی و جایگاه و اهمیت آن بیان شده و آمادگی مسلمانان برای دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی، مستحب مؤکد[۲۹] و دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر عموم مسلمانان واجب بیان شده‌است؛[۳۰] چنان‌که امام‌خمینی تأکید کرده‌است اگر مرزها و سرزمین‌های مسلمانان در معرض سلطه دشمنان قرار بگیرد، به طوری که خطری متوجه جامعه اسلامی شود، بر همه مسلمانان واجب است به هر وسیله‌ای اعم از جان و مال از آن دفاع کنند و این دفاع وابسته به اجازه امام معصوم(ع) و نایب خاص و عام آن نیست و بر هر فرد مکلف بدون قید و شرط واجب است.[۳۱]

جایگاه و مسئولیت مرزنشینان

از آنجاکه امروزه سرزمین با مرزها و خطوط میان دو واحد سیاسی تعریف می‌شود و حفظ این خطوط به دست نیروهای مسلح و مرزنشینان، نقش مهمی در استقلال کشور دارد، امام‌خمینی مرزبانی را نه تنها وظیفه نیروهای مسلح، بلکه بر عهده مرزنشینان نیز دانسته‌است.[۳۲] به باور ایشان مرزنشینان در پیروزی و استقلال انقلاب اسلامی نقش مهمی داشتند[۳۳] و همه مردم، مرهون زحمات آنان‌اند و باید از آنان قدردانی شود؛[۳۴] همچنان‌که مرزنشینان و عشایر، همواره سخت‌ترین شرایط اقلیمی و بیشترین کمبودها و محرومیت‌های زندگی را تحمل کرده و دشواری‌ها را بر خود هموار ساخته‌اند؛ ولی نه تنها ابزار دست بیگانگان و افراد خودفروخته قرار نگرفته‌اند، بلکه همه آنان را از میان خود بیرون رانده‌اند.[۳۵] ایشان با قدردانی از مرزنشینان، همت و جدیت آنان را در دفاع از میهن می‌ستود و خود را خدمتگزار آنان می‌دانست.[۳۶]

با توجه به مشکلاتی مانند دسیسه‌های دشمنان خارجی، جدایی‌طلبان داخلی و اشرار و فرصت‌طلبان برای مرزهای ایران، امام‌خمینی برای مرزنشینان وظیفه ویژه‌ای قائل بود و آنان را به انجام این وظیفه فرا می‌خواند.[۳۷] ایشان معتقد بود مرزنشینان وظیفه دارند از کارشکنی افراد فرصت‌طلب در مرزها جلوگیری[۳۸] و از مرزها محافظت کنند و مانع مفسده‌ها باشند[۳۹] ایشان مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد[۴۰] و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند.[۴۱]

امام‌خمینی مرزنشینان را به بیداری و آگاهی از توطئه‌های دشمنان سفارش می‌کرد[۴۲] و از آنان می‌خواست با حفظ اتحاد خود، مانع تحقق اهداف تجزیه‌طلبانه دشمن شوند،[۴۳] همچون سدی محکم و نفوذناپذیر در برابر دشمنان اسلام بایستند، محیط پاک خود را از نفوذ تبلیغات زهرآگین و مسموم عوامل بیگانه سالم نگه دارند، راه هر گونه توطئه‌ای را بر آنان ببندند[۴۴] و با حمایت همه‌جانبه خود از نیروهای انتظامی کشور، دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی را ناامید و سرکوب کنند.[۴۵]

نقش مرزنشینان در دوران دفاع

اختلاف مرزی ایران و عراق سابقه‌ای تاریخی دارد[۴۶] پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌وجودآمدن اوضاع جدید، صدام حسین، رئیس رژیم بعثی عراق، برای رسیدن به اهداف جاه‌طلبانه خود، جنگ با ایران را آغاز کرد.[۴۷] به دنبال شروع جنگ، ارتش عراق توانست قسمتی از مناطق مرزی غرب کشور را اشغال کند و در ادامه سعی کرد، دامنه نفوذ خود را توسعه دهد؛ اما برنامه‌های نظامی عراق به دلیل مقاومت‌های دامنه‌دار مردمی در بیشتر نقاط، متوقف و نظامیان متجاوز را زمین‌گیر کرد[۴۸] و چنان‌که اسناد باقی‌مانده از جنگ، بیانگر مقاومت شجاعانه مردم شهرهای مرزی در برابر نیروهای متجاوز عراق است؛[۴۹] ازجمله ارتش عراق پس از تجاوز به خاک ایران، به دلیل مقاومت مردم خرمشهر، به مدت ۳۴ روز در پشت دروازه‌های شهر ماند و سپس آن را به اشغال خود درآورد[۵۰] در طول محاصره آبادان، با وجود شرایط بسیار سخت زندگی، مردم شهر همچنان ایستادگی کردند تا سرانجام محاصره آبادان در پنجم مهر ۱۳۶۰ و در عملیات ثامن‌الائمه(ع) شکسته شد.[۵۱]

(ببینید: شکست حصر آبادان و جنگ تحمیلی)

امام‌خمینی یادآورشده است که در دوران دفاع مقدس، مرزداران و عشایر نقش مهمی در دفاع از میهن خود داشته‌اند.[۵۲] ایشان به‌ویژه بر نقش مرزنشینان جنوب و غرب کشور تأکید می‌کرد؛ کسانی که در برابر ستمکاران و مهاجمان ایستادگی و با تقدیم شهدای زیاد به کشور، شرافت ملت ایران را بیمه کردند.[۵۳] ایشان معتقد بود مردان و زنان عشایرِ مرزنشین با بسیج عشایر و فرستادن کمک‌های مالی و همکاری‌های دیگر، برای رزمندگان پشتوانه محکمی بودند و موجب دلگرمی آنان شدند و نقش مهمی در کشف و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان داشتند.[۵۴] ایشان به مرزنشینانی که دشمن به آنان هجوم آورده بود، دلگرمی می‌داد و با تبریک پایداری و روحیه عظیم آنان در جنگ، امیدوار بود که ملت ایران با این روحیه عظیم بر همه قدرت‌های فاسد غبله کند.[۵۵]

وظایف نظام اسلامی

امام‌خمینی معتقد بود در نظام اسلامی همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند و هیچ تفاوتی میان طایفه‌های مختلف یا شهرهای مختلف وجود ندارد.[۵۶] ایشان انتظار داشت در سایه اسلام و انقلاب اسلامی فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود[۵۷] و توصیه می‌کرد پیش از هر چیز باید در شهرهای مرزی به‌خصوص مناطقی که فساد و تفرقه‌افکنی در آن بیشتر است، امنیت و آرامش برقرار گردد[۵۸] در این راستا، ایشان از ارتش و نیروهای انتظامی می‌خواست به وظایف خود با قاطعیت و جدیت عمل کنند و با برقراری امنیت در مناطق مرزی، اجازه ندهند افراد مفسد و سلاح‌های قاچاق، وارد کشور شوند.[۵۹] ایشان در این زمینه حرف و وعده را کافی نمی‌دانست و به مسئولان توصیه می‌کرد به جای محول‌کردن کارها به دیگران، خود وارد عمل شوند.[۶۰] و از مدارا و آسان‌گیری بپرهیزند.[۶۱]

دربارهٔ رفع محرومیت و تأمین امکانات زندگی مناطق محروم مرزی، امام‌خمینی تأکید می‌کرد این محرومیت‌ها حاصل سیاست و برنامه‌های رژیم پهلوی است و به مردم این مناطق اطمینان می‌داد، دولت جمهوری اسلامی برنامه‌های سازندگی این مناطق را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهد.[۶۲] ایشان به دولت نیز سفارش می‌کرد بازسازی مناطق دوردست[۶۳] و شهرهای مرزی را در اولویت قرار دهند و امکانات رفاهی را برای آنان فراهم کنند.[۶۴]

امام‌خمینی که همواره بر بازسازی مناطق محروم تأکید می‌کرد،[۶۵] پس از پایان جنگ نیز از مسئولان خواست رسیدگی به وضع مرزنشینان و رفع نابسامانی‌های آنان را در اولویت قرار دهند.[۶۶] چنان‌که یکی از استان‌های مرزی که امام‌خمینی دربارهٔ رفع محرومیت و دفع اشرار آن سفارش بسیاری کرد، استان کردستان بود.[۶۷] این منطقه به علت شرایط و ویژگی‌های خاص فرهنگی ـ اعتقادی، سیاسی ـ اجتماعی و جغرافیایی ـ اقتصادی از مناطق مرزی بحرانی ایران به‌شمار می‌رفت.[۶۸] و پس از پیروزی انقلاب اسلامی جولانگاه مخالفان انقلاب شد که با ایجاد آشوب و وحشت در میان مردم به دنبال سست‌کردن پایه‌های انقلاب نوپای اسلامی بودند[۶۹] و امام‌خمینی بر رفع مشکلات و محرومیت‌های آن منطقه توجه ویژه‌ای داشت.

(ببینید: کردستان)

پانویس

  1. ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۰–۶۸۸۱.
  2. ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۶.
  3. ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۲.
  4. ↑ میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، ۱۶۲.
  5. ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.
  6. ↑ مینایی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، ۱۲۵.
  7. ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.
  8. ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۵.
  9. ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۲–۱۴.
  10. ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، پیشگفتار.
  11. ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹–۱۹۰.
  12. ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
  13. ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
  14. ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
  15. ↑ قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۲.
  16. ↑ عالم، بنیادهای علم سیاست، ۱۴۱.
  17. ↑ حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۷۹ و ۳۰۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۳۴ و ۲۷۶؛ مصباح یزدی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، ۸۴.
  18. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۵/۲۲۹–۲۳۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۳۰۱.
  19. ↑ نساء، ۹۷؛ انفال، ۷۴.
  20. ↑ مطهری، تفسیر نمونه، ۲۳/۵۸۰–۵۸۱ و ۵۸۹.
  21. ↑ شکوری، فقه سیاسی اسلام، ۲/۱۵۲.
  22. ↑ متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۴/۳۲۶–۳۲۷.
  23. ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۲۸.
  24. ↑ صحیفه سجادیه، ۱۲۶.
  25. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹–۳۱.
  26. ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۱۲۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹.
  27. ↑ کلینی، الکافی، ۵/۲۱.
  28. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۲/۵.
  29. ↑ حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۸۰.
  30. ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۴–۱۵.
  31. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱.
  32. ↑ ادامه مقاله.
  33. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸.
  34. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۱.
  35. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
  36. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸–۱۲۰.
  37. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.
  38. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۸.
  39. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۰.
  40. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۰/۵۷ و ۱۴/۱۴۱
  41. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.
  42. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.
  43. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۳.
  44. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
  45. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۱۷.
  46. ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۱/۱۰–۴۶.
  47. ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۷.
  48. ↑ رزاق‌زاده، ایلام در جنگ، تهران، ۶۴.
  49. ↑ جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، ۵۹۷–۵۹۸.
  50. ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۲.
  51. ↑ حبیبی، آبادان در جنگ، تهران، ۱۱۷.
  52. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۹؛ ۱۴/۵ و ۱۶/۲۶۶.
  53. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷.
  54. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
  55. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷–۲۵۹.
  56. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۷۸.
  57. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۸/۳۷۳ و ۹/۵۰.
  58. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۱.
  59. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۹–۳۸۱ و ۴۳۶.
  60. ↑ امام خمینی، صحیفه ۷/۳۸۱–۳۸۲.
  61. ↑ امام خمینی، صحیفه۱۳/۴۹–۵۰.
  62. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۴–۳۸۵.
  63. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۴۹–۱۵۰.
  64. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.
  65. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۶۳–۱۶۴ و ۴۱۶–۴۱۸.
  66. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۷.
  67. ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۳۹.
  68. ↑ جلایی‌پور، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، ۱۵–۱۹.
  69. ↑ چمران، کردستان، ۳۰.

منابع

  • قرآن کریم.
  • ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
  • اخباری، محمد و محمدحسن نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
  • انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
  • تکمیل همایون، ناصر، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • جعفری ولدانی، اصغر، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
  • جلایی‌پور، حمید، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
  • جوادی‌پور، محمد، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
  • چمران، مصطفی، کردستان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
  • حبیبی، ابوالقاسم، آبادان در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
  • حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
  • رزاق‌زاده، امیر، ایلام در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
  • صحیفه سجادیه، امام‌علی‌بن‌الحسین (ع)، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
  • طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸ش.
  • قوام، سیدعبدالعلی، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷ش.
  • کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ق.
  • مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول (ص)، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، قم، مجله حکومت اسلامی، شماره اول، ۱۳۷۵ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و نهم، ۱۳۸۶ش.
  • مهاجرانی، درّه میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، تهران، سمت، چاپ دهم، ۱۳۸۲ش.
  • مینایی، مهدی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
  • نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
  • نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
برگرفته از «http://fa.wiki.khomeini.ir/w/index.php?title=مرزنشینان&oldid=7459»