مناسک حج (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (added Category:کتاب‌های برگرفته از آثار امام خمینی using HotCat) |
(ابرابزار) |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
| نام عنوان = مناسک حج | | نام عنوان = مناسک حج | ||
| نام‌های دیگر = مناسک حج امام خمینی | | نام‌های دیگر = مناسک حج امام خمینی | ||
| نام‌کتاب‌به‌فارسی = | | نام‌کتاب‌به‌فارسی = | ||
| نویسنده = [[امام‌خمینی]] | | نویسنده = [[امام‌خمینی]] | ||
| مترجم = | | مترجم = | ||
| ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها = | | ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها = | ||
| تاریخ نگارش = | | تاریخ نگارش = | ||
| موضوع = رساله عملیه - احکام حج | | موضوع = رساله عملیه - احکام حج | ||
| سبک = | | سبک = | ||
| زبان = فارسی | | زبان = فارسی | ||
| ویراستار = | | ویراستار = | ||
| به تصحیح = | | به تصحیح = | ||
| به کوشش = [[ | | به کوشش = [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(ره)]] | ||
| طراح جلد = | | طراح جلد = | ||
| تعداد جلد = ۱ | | تعداد جلد = ۱ | ||
| تعداد صفحات = ۳۴۲ | | تعداد صفحات = ۳۴۲ | ||
| قطع = وزیری | | قطع = وزیری | ||
| مجموعه = | | مجموعه = | ||
| نسخه‌الکترونیکی = | | نسخه‌الکترونیکی = | ||
| ناشر = | | ناشر = | ||
| محل نشر = [[تهران]] - [[ایران]] | | محل نشر = [[تهران]] - [[ایران]] | ||
| تاریخ نشر = ۱۳۶۶ش /۱۴۰۷ق. | | تاریخ نشر = ۱۳۶۶ش /۱۴۰۷ق. | ||
| نوبت چاپ = | | نوبت چاپ = | ||
| شمارگان = | | شمارگان = | ||
| شابک = | | شابک = | ||
| نوع رسانه = | | نوع رسانه = | ||
| وبسایت ناشر = | | وبسایت ناشر = | ||
| مشخصات نشر = | | مشخصات نشر = | ||
}} | }} | ||
'''مناسک حج''' رساله احکام [[حج]] بر اساس [[فتوا|فتاوای امام‌خمینی]]؛ فارسی. | '''مناسک حج''' رساله احکام [[حج]] بر اساس [[فتوا|فتاوای امام‌خمینی]]؛ فارسی. | ||
کتاب | == محتوای کتاب == | ||
«مناسک» جمع منسک به معنای [[عبادت]]، اطاعت و مکان قربانی<ref>ابن منظور، لسان العرب، ۱۰/۴۹۸–۴۹۹.</ref> و دررشته‌کشیده‌شده و راه روشن است<ref>دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۳/۱۹۰۴۲.</ref> و در اصطلاح به اعمالی که در [[حج]] انجام می‌دهند، گفته می‌شود.<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام، ۲/۱۱۹؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۷۳۶۷.</ref> کتاب مناسک، راهنمای عمومی حاجیان برای انجام اعمال [[حج تمتع]] و [[عمره مفرده]] است. در دهه‌های اخیر، پس از سنت نوشتن [[رساله توضیح المسائل]]، نگارش رساله‌های مناسک حج و عمره به سبک فعلی نیز شیوه‌ای رایج گردید. فقها معمولاً در [[رساله عملیه|رساله‌های عملیه]] خود، فصلی به حج اختصاص می‌دهند؛ اما به دلیل همگانی‌نبودن [[احکام]] و ابتلای اندک آن، در توضیح المسائل به‌اختصار بسنده می‌کنند و شرح آن را در مناسک حج می‌آورند. مناسک حج [[امام‌خمینی]] نیز از این دست است. | |||
کتاب مناسک | کتاب مناسک حج امام‌خمینی یک مقدمه دارد که در آن اهمیت حج و وجوب فوری آن بر شخص مستطیع بیان شده، در ابوابی با عناوین شرایط [[وجوب حَجَّةُ الإسلام]]، [[نیابت در حج]]، حج استحبابی، اقسام عُمره، اقسام حج و احکام مربوطه به آن پرداخته شده است. در ادامه، تفصیل اعمال و مناسک حج در دو باب ذکر شده است: باب اول در بیان اعمال عمره تمتع، شامل هفت فصل است که به احکام مربوط به محل احرام، [[واجبات احرام]]، [[محرمات احرام]]، [[طواف واجب]]، [[نماز طواف]]، سعی و تقصیر پرداخته شده است. باب دوم در هشت فصل به بیان اعمال حج تمتع اختصاص یافته، مسائل احرام حج، وقوف در عرفات و مشعر و منی، واجبات در منی و اعمال پس از آن بیان شده است. در پایان، پاره‌ای از مستحبات سفر حج نیز ذکر شده است. امام‌خمینی در پاسخ به درخواست نگارش مناسکی دیگر، ضعف و گرفتاری‌های مختلف خود را مانع عمل به این پیشنهاد شمرده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۱۴.</ref> | ||
کتاب مناسک به زبان‌های عربی و اردو نیز ترجمه شده و بارها در [[ایران]] و [[عراق]] به چاپ رسیده، است.<ref>انصاری، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، ۲۰۳.</ref> نخستین چاپ آن پس از درگذشت [[سیدحسین بروجردی]] (فروردین ۱۳۴۰) انجام گرفته<ref>خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۱/۵۸.</ref> و پس از آن بارها تجدید چاپ شده است؛ برای نمونه چاپ سوم آن در سال ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۳ش و در ۱۸۷ صفحه صورت پذیرفته است.<ref>استادی، کتابها و آثار علمی امام‌خمینی، ۱۸۸.</ref> | |||
کتاب مناسک حج ویژه بانوان، مطابق فتاوای امام‌خمینی با حواشی مراجع تقلید، به دست نشر مشعر و کتاب مناسک زائر ویژه برادران، با همکاری [[چاپ و نشر عروج]]، [[محمدحسین فلاح‌زاده]] ازجمله مناسک‌هایی است که از متن کتاب مناسک حج امام‌خمینی پدید آمده‌اند. [[عبدالکریم بی‌آزار شیرازی]] نیز کتاب مناسک حج را همراه با عکس‌های مختلف و طرح برخی مباحث، به شکل نموداری تدوین کرده و دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را برای نخستین بار در دهه ۱۳۶۰ منتشر | پس از [[انقلاب اسلامی ایران]] این کتاب سه بار بازخوانی و اصلاح شده است. نخست در سال ۱۳۶۱ انتشارات الزهراء (س) آن را به همراه [[استفتائات]] جدید در ۲۰۷ صفحه به همراه تأیید کتبی امام‌خمینی منتشر ساخته است. اصلاح دوم در سال ۱۴۰۳ق/ ۱۳۶۲ش به دست انتشارات «پاسدار اسلام» انجام یافته و در ۱۹۲ صفحه چاپ و منتشر شده است. در این اصلاح، برخی مسائل حج از کتاب [[تحریر الوسیله]] ترجمه و به آن اضافه شده و صد مسئله متفرقه دربارهٔ احکام حج به کتاب افزوده شده است. | ||
==پانویس== | کامل‌ترین نسخه مناسک حج را در سال ۱۴۰۷ق/ ۱۳۶۶ش [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] در ۳۴۲ صفحه در قطع وزیری به چاپ رسانده است که در آن افزون بر اصلاحاتی از جهت نگارش و ترتیب فصول و همچنین مسائلی از بخش حج تحریر الوسیله، حدود ۵۵۰ مسئله جدید اضافه شده است. در این نسخه، مؤسسه پیش‌گفتاری به آغاز کتاب افزوده است که در آن، حج عملی عبادی و سیاسی معرفی شده است. این مؤسسه تاکنون این نسخه را که دو تن از شاگردان و اعضای شورای استفتای امام‌خمینی تنظیم کرده و به تأیید امام‌خمینی رسانده‌اند،<ref>مؤسسه تنظیم، پیشگفتار، ۱۱–۱۲.</ref> بارها در قطع‌های مختلف به همراه حاشیه‌های [[مراجع تقلید]] به چاپ رسانده است. خلاصه‌های چندی نیز از این کتاب چاپ شده است؛<ref>انصاری، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، ۲۰۳. ۲۰۳.</ref> چنان‌که این کتاب به زبان عربی نیز منتشر شده است، اما با توجه به [[قیام]] و مبارزه [[امام‌خمینی]] بر ضد [[حکومت پهلوی]] و حبس، حصر و [[تبعید]] که ممنوعیت انتشار آثار علمی ایشان را در پی داشت، اطلاعات روشنی از مناسک حج عربی در دست نیست؛ از این‌رو روشن نیست که آیا ایشان آن را به عربی نگاشته یا ترجمه شده است و برای نخستین بار در چه زمانی منتشر شده است؟<ref>مؤسسه تنظیم، موسوعه، و.</ref> | ||
کتاب مناسک حج ویژه بانوان، مطابق فتاوای امام‌خمینی با حواشی مراجع تقلید، به دست نشر مشعر و کتاب مناسک زائر ویژه برادران، با همکاری [[چاپ و نشر عروج]]، [[محمدحسین فلاح‌زاده]] ازجمله مناسک‌هایی است که از متن کتاب مناسک حج امام‌خمینی پدید آمده‌اند. [[عبدالکریم بی‌آزار شیرازی]] نیز کتاب مناسک حج را همراه با عکس‌های مختلف و طرح برخی مباحث، به شکل نموداری تدوین کرده و دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را برای نخستین بار در دهه ۱۳۶۰ منتشر کرده است که تا امروز چندین نوبت بازچاپ شده است. منتخب مناسک حج، مطابق فتاوای امام‌خمینی و همراه با حواشی مراجع تقلید به دست نشر مشعر در سال ۱۳۸۰ چاپ و منتشر شده است. مناسک حج در «موسوعة الامام‌الخمینی» به همراه مناسک حج عربی ایشان در سال ۱۳۹۲ و در جلد ۳۱ به چاپ رسیده است. | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | |||
== منابع == | |||
{{منابع|۲}} | {{منابع|۲}} | ||
*ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق. | * ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق. | ||
*استادی، رضا، کتابها و آثار علمی امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش. | * استادی، رضا، کتابها و آثار علمی امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش. | ||
*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
*انصاری قمی، ناصرالدین، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، مجله آینه پژوهش، شماره ۵۸، ۱۳۷۸ش. | * انصاری قمی، ناصرالدین، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، مجله آینه پژوهش، شماره ۵۸، ۱۳۷۸ش. | ||
*انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش. | * انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش. | ||
*خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | * خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
*دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش. | * دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش. | ||
*شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق. | * شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق. | ||
*مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پیشگفتار کتاب مناسک حج تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۸۵ش. | * مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پیشگفتار کتاب مناسک حج تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۸۵ش. | ||
*مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب موسوعة الامام‌الخمینی، ج۳۱، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۹۲ش. | * مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب موسوعة الامام‌الخمینی، ج۳۱، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۹۲ش. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
*محمدرضا موحدی، [https://books.khomeini.ir/books/10009/510/ مناسک حج (کتاب)]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۹، | * محمدرضا موحدی، [https://books.khomeini.ir/books/10009/510/ مناسک حج (کتاب)]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۹، ص۵۲۳–۵۲۴. | ||
[[رده:کتاب‌های برگرفته از آثار امام خمینی]] | |||
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | [[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه]] | ||
نسخهٔ ۱۷ بهمن ۱۴۰۱، ساعت ۲۲:۲۰
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| عنوان | مناسک حج |
| نام‌های دیگر | مناسک حج امام خمینی |
| نویسنده | امام‌خمینی |
| موضوع | رساله عملیه - احکام حج |
| زبان | فارسی |
| به کوشش | مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(ره) |
| تعداد جلد | ۱ |
| تعداد صفحات | ۳۴۲ |
| اطلاعات نشر | |
| قطع | وزیری |
| محل نشر | تهران - ایران |
| تاریخ نشر | ۱۳۶۶ش /۱۴۰۷ق. |
مناسک حج رساله احکام حج بر اساس فتاوای امام‌خمینی؛ فارسی.
محتوای کتاب
«مناسک» جمع منسک به معنای عبادت، اطاعت و مکان قربانی[۱] و دررشته‌کشیده‌شده و راه روشن است[۲] و در اصطلاح به اعمالی که در حج انجام می‌دهند، گفته می‌شود.[۳] کتاب مناسک، راهنمای عمومی حاجیان برای انجام اعمال حج تمتع و عمره مفرده است. در دهه‌های اخیر، پس از سنت نوشتن رساله توضیح المسائل، نگارش رساله‌های مناسک حج و عمره به سبک فعلی نیز شیوه‌ای رایج گردید. فقها معمولاً در رساله‌های عملیه خود، فصلی به حج اختصاص می‌دهند؛ اما به دلیل همگانی‌نبودن احکام و ابتلای اندک آن، در توضیح المسائل به‌اختصار بسنده می‌کنند و شرح آن را در مناسک حج می‌آورند. مناسک حج امام‌خمینی نیز از این دست است.
کتاب مناسک حج امام‌خمینی یک مقدمه دارد که در آن اهمیت حج و وجوب فوری آن بر شخص مستطیع بیان شده، در ابوابی با عناوین شرایط وجوب حَجَّةُ الإسلام، نیابت در حج، حج استحبابی، اقسام عُمره، اقسام حج و احکام مربوطه به آن پرداخته شده است. در ادامه، تفصیل اعمال و مناسک حج در دو باب ذکر شده است: باب اول در بیان اعمال عمره تمتع، شامل هفت فصل است که به احکام مربوط به محل احرام، واجبات احرام، محرمات احرام، طواف واجب، نماز طواف، سعی و تقصیر پرداخته شده است. باب دوم در هشت فصل به بیان اعمال حج تمتع اختصاص یافته، مسائل احرام حج، وقوف در عرفات و مشعر و منی، واجبات در منی و اعمال پس از آن بیان شده است. در پایان، پاره‌ای از مستحبات سفر حج نیز ذکر شده است. امام‌خمینی در پاسخ به درخواست نگارش مناسکی دیگر، ضعف و گرفتاری‌های مختلف خود را مانع عمل به این پیشنهاد شمرده است.[۴]
کتاب مناسک به زبان‌های عربی و اردو نیز ترجمه شده و بارها در ایران و عراق به چاپ رسیده، است.[۵] نخستین چاپ آن پس از درگذشت سیدحسین بروجردی (فروردین ۱۳۴۰) انجام گرفته[۶] و پس از آن بارها تجدید چاپ شده است؛ برای نمونه چاپ سوم آن در سال ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۳ش و در ۱۸۷ صفحه صورت پذیرفته است.[۷]
پس از انقلاب اسلامی ایران این کتاب سه بار بازخوانی و اصلاح شده است. نخست در سال ۱۳۶۱ انتشارات الزهراء (س) آن را به همراه استفتائات جدید در ۲۰۷ صفحه به همراه تأیید کتبی امام‌خمینی منتشر ساخته است. اصلاح دوم در سال ۱۴۰۳ق/ ۱۳۶۲ش به دست انتشارات «پاسدار اسلام» انجام یافته و در ۱۹۲ صفحه چاپ و منتشر شده است. در این اصلاح، برخی مسائل حج از کتاب تحریر الوسیله ترجمه و به آن اضافه شده و صد مسئله متفرقه دربارهٔ احکام حج به کتاب افزوده شده است. کامل‌ترین نسخه مناسک حج را در سال ۱۴۰۷ق/ ۱۳۶۶ش مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در ۳۴۲ صفحه در قطع وزیری به چاپ رسانده است که در آن افزون بر اصلاحاتی از جهت نگارش و ترتیب فصول و همچنین مسائلی از بخش حج تحریر الوسیله، حدود ۵۵۰ مسئله جدید اضافه شده است. در این نسخه، مؤسسه پیش‌گفتاری به آغاز کتاب افزوده است که در آن، حج عملی عبادی و سیاسی معرفی شده است. این مؤسسه تاکنون این نسخه را که دو تن از شاگردان و اعضای شورای استفتای امام‌خمینی تنظیم کرده و به تأیید امام‌خمینی رسانده‌اند،[۸] بارها در قطع‌های مختلف به همراه حاشیه‌های مراجع تقلید به چاپ رسانده است. خلاصه‌های چندی نیز از این کتاب چاپ شده است؛[۹] چنان‌که این کتاب به زبان عربی نیز منتشر شده است، اما با توجه به قیام و مبارزه امام‌خمینی بر ضد حکومت پهلوی و حبس، حصر و تبعید که ممنوعیت انتشار آثار علمی ایشان را در پی داشت، اطلاعات روشنی از مناسک حج عربی در دست نیست؛ از این‌رو روشن نیست که آیا ایشان آن را به عربی نگاشته یا ترجمه شده است و برای نخستین بار در چه زمانی منتشر شده است؟[۱۰]
کتاب مناسک حج ویژه بانوان، مطابق فتاوای امام‌خمینی با حواشی مراجع تقلید، به دست نشر مشعر و کتاب مناسک زائر ویژه برادران، با همکاری چاپ و نشر عروج، محمدحسین فلاح‌زاده ازجمله مناسک‌هایی است که از متن کتاب مناسک حج امام‌خمینی پدید آمده‌اند. عبدالکریم بی‌آزار شیرازی نیز کتاب مناسک حج را همراه با عکس‌های مختلف و طرح برخی مباحث، به شکل نموداری تدوین کرده و دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را برای نخستین بار در دهه ۱۳۶۰ منتشر کرده است که تا امروز چندین نوبت بازچاپ شده است. منتخب مناسک حج، مطابق فتاوای امام‌خمینی و همراه با حواشی مراجع تقلید به دست نشر مشعر در سال ۱۳۸۰ چاپ و منتشر شده است. مناسک حج در «موسوعة الامام‌الخمینی» به همراه مناسک حج عربی ایشان در سال ۱۳۹۲ و در جلد ۳۱ به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۰/۴۹۸–۴۹۹.
- ↑ دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۳/۱۹۰۴۲.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۲/۱۱۹؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۷۳۶۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۳/۱۴.
- ↑ انصاری، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، ۲۰۳.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۱/۵۸.
- ↑ استادی، کتابها و آثار علمی امام‌خمینی، ۱۸۸.
- ↑ مؤسسه تنظیم، پیشگفتار، ۱۱–۱۲.
- ↑ انصاری، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، ۲۰۳. ۲۰۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، موسوعه، و.
منابع
- ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- استادی، رضا، کتابها و آثار علمی امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انصاری قمی، ناصرالدین، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، مجله آینه پژوهش، شماره ۵۸، ۱۳۷۸ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پیشگفتار کتاب مناسک حج تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۸۵ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب موسوعة الامام‌الخمینی، ج۳۱، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۹۲ش.
پیوند به بیرون
- محمدرضا موحدی، مناسک حج (کتاب)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۵۲۳–۵۲۴.