مرزنشینان: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (added Category:مفاهیم اجتماعی using HotCat) |
جز (انتقال از رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه به رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه امام‌خمینی ردهانبوه) |
||
| خط ۷۹: | خط ۷۹: | ||
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه امام‌خمینی]] | ||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | ||
[[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]] | [[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]] | ||
[[رده:مفاهیم اجتماعی]] | [[رده:مفاهیم اجتماعی]] | ||
نسخهٔ ۲۱ بهمن ۱۴۰۱، ساعت ۰۰:۱۸
مَرزنشینان نقش و مسئولیت ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور.
معرفی اجمالی
مرز در معنای عام آن به قسمتی یا خطی در زمین مانند کوه، رودخانه یا مزرعه گفته می‌شود[۱] و در معنای اصطلاحی، خطی قراردادی و مشخصی است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا و مانند مانع عمل می‌کند و به صورت یک سطح در فضا و زیر زمین نیز امتداد دارد.[۲] مرزنشین نیز به کسی گفته می‌شود که در شهرها و روستاهای مرزی سکونت دارد.[۳]
پیشینه
مرز در گذشته به صورت یک خط مشخص و قراردادی وجود نداشت، بلکه منطقه پهناوری که حد فاصل بین دو امپراتوری بود، منطقه سرحدی یا مرزی نامیده می‌شد.[۴] از سال ۱۶۴۸ میلادی که کشورها با مفهوم نوین دولت ـ کشور پدید آمدند، مرزها مفهوم امروزی خود را یافتند؛[۵] به این ترتیب می‌توان «سرحد» را مفهومی کهن و «مرز» را مفهومی نو به‌شمار آورد.[۶] امروزه مرزها یا قلمرو حاکمیت یک کشور با معاهده‌های بین‌المللی مشخص می‌شوند و اجرای این معاهده با کمک کارشناسان و متخصصان در کمیسیون‌های فنی انجام می‌گیرد.[۷] مرز یا حریم کشورها به سه نوع خشکی، دریایی و هوایی تقسیم می‌شود.[۸]
ایجاد خطوط مرزی در ایران، مانند بسیاری از پدیده‌های نو، در پیوند با قدرت‌های خارجی و اقتباس از آنان شکل گرفته‌است[۹] ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته‌است. این خصوصیت با تنوع مرزهای کوهستانی، کویری، آبی و خاکی، چشم‌انداز مرزهای سیاسی ایران را مشخص می‌کند. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند و این مسئله، حساسیت مرز و مرزنشینی را در ادبیات سیاسی ایران به دنبال داشته‌است.[۱۰]
مناطق مرزی ایران محل سکونت اقوام ایرانی است.[۱۱] در استان سیستان و بلوچستان، قوم بلوچ یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی سکونت دارند که دنباله آن در ایالت بلوچستان پاکستان و افغانستان قرار دارد. در مرزهای مناطق شمالی کشور، ترکمن‌ها[۱۲] و در بخش‌های شمال غربی ایران، آذری‌ها حضور دارند. قوم کُرد نیز در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام و در همسایگی کشورهای ترکیه و عراق سکونت دارند. استان‌های جنوبی و جنوب غربی نیز محل سکونت هموطنانی است که با کشورهای جنوب خلیج فارس و کشور عراق همزبان‌اند و با آنان روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذهبی دارند.[۱۳] حذف واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی در تعیین خط مرزی و توجه‌نکردن به ملاحظات و متغیرهای مؤثر در همگرایی ساکنان مرزی با مناطق مرکزی کشور، آسیب‌پذیری را در بطن و متن مرز و امنیت پایدار مرزی نهاده‌است.[۱۴]
مرز و مرزداری در اسلام
در حوزه مطالعه قدرت دولت‌ها، چند و چون عاملِ سرزمین اهمیت دارد[۱۵] و دولت به معنای امروزین خود، وابسته به سرزمین است.[۱۶] در اسلام نیز اگرچه عامل اصلی وحدت امت و جامعه اسلامی، عقیده است، اما وحدت سرزمین و وجود مرزهای طبیعی و قراردادی نیز معتبر شمرده می‌شود و عناوینی همچون دارالاسلام و دارالکفر با احکام فقهی خاص، مانند شرایط وجوب مهاجرت به دارالاسلام و لزوم اخراج کافر ذمی از آن، تعریف شده‌است؛[۱۷] چنان‌که برخی از مفسران، واژه «رابِطُوا» را در آیه ۲۰۰ سوره آل عمران به معنای مراقبت و پاسداری از مرزها دانسته‌اند و آن را آمادگی و مراقبت همیشگی از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی در مقابل دشمنان تفسیر کرده‌اند.[۱۸] نیز از نگاه قرآن[۱۹] محیط و سرزمین فاسد و نامساعد نمی‌تواند بهانه مناسبی برای نشناختن حقیقت و ایمان‌نیاوردن شود، بلکه باید از آنجا به محیط مساعد و سرزمین ایمان مهاجرت کرد.[۲۰]
پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز اهمیت مرزبانی را خاطرنشان کرده‌اند.[۲۱] پیامبر (ص) یک روز مرزبانی در راه خدا را بهتر از دنیا و آنچه در آن است[۲۲] و برابر با یک ماه عبادت و روزه‌داری شمرده و مرگ در حال حفاظت از مرز را به منزله شهادت در راه خدا دانسته‌است.[۲۳] امام‌سجاد(ع) دعای ویژه‌ای برای مرزداران دارد[۲۴] و امام‌باقر(ع) مرزبانی را وظیفه‌ای همیشگی شمرده و پاداش یاری‌دهنده به مرزبان را بسیار زیاد دانسته‌است.[۲۵] در برخی منابع روایی، باب خاصی با عنوان «المرابطه» به مرزبانی اختصاص یافته[۲۶] یا احکام مرتبط با آن در دیگر باب‌ها بیان شده‌است.[۲۷] در برخی روایات نیز از واژه مرابطه برای نشان‌دادن جایگاه علما برای مرزبانی فکری و عقیدتی در زمینه ارشاد و هدایت مردم استفاده شده‌است؛[۲۸] همان‌گونه که در بسیاری از متون فقهی احکام مخصوص مرزبانی و جایگاه و اهمیت آن بیان شده و آمادگی مسلمانان برای دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی، مستحب مؤکد[۲۹] و دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر عموم مسلمانان واجب بیان شده‌است؛[۳۰] چنان‌که امام‌خمینی تأکید کرده‌است اگر مرزها و سرزمین‌های مسلمانان در معرض سلطه دشمنان قرار بگیرد، به طوری که خطری متوجه جامعه اسلامی شود، بر همه مسلمانان واجب است به هر وسیله‌ای اعم از جان و مال از آن دفاع کنند و این دفاع وابسته به اجازه امام معصوم(ع) و نایب خاص و عام آن نیست و بر هر فرد مکلف بدون قید و شرط واجب است.[۳۱]
جایگاه و مسئولیت مرزنشینان
از آنجاکه امروزه سرزمین با مرزها و خطوط میان دو واحد سیاسی تعریف می‌شود و حفظ این خطوط به دست نیروهای مسلح و مرزنشینان، نقش مهمی در استقلال کشور دارد، امام‌خمینی مرزبانی را نه تنها وظیفه نیروهای مسلح، بلکه بر عهده مرزنشینان نیز دانسته‌است. به باور ایشان مرزنشینان در پیروزی و استقلال انقلاب اسلامی نقش مهمی داشتند[۳۲] و همه مردم، مرهون زحمات آنان‌اند و باید از آنان قدردانی شود؛[۳۳] همچنان‌که مرزنشینان و عشایر، همواره سخت‌ترین شرایط اقلیمی و بیشترین کمبودها و محرومیت‌های زندگی را تحمل کرده و دشواری‌ها را بر خود هموار ساخته‌اند؛ ولی نه تنها ابزار دست بیگانگان و افراد خودفروخته قرار نگرفته‌اند، بلکه همه آنان را از میان خود بیرون رانده‌اند.[۳۴] ایشان با قدردانی از مرزنشینان، همت و جدیت آنان را در دفاع از میهن می‌ستود و خود را خدمتگزار آنان می‌دانست.[۳۵]
با توجه به مشکلاتی مانند دسیسه‌های دشمنان خارجی، جدایی‌طلبان داخلی و اشرار و فرصت‌طلبان برای مرزهای ایران، امام‌خمینی برای مرزنشینان وظیفه ویژه‌ای قائل بود و آنان را به انجام این وظیفه فرا می‌خواند.[۳۶] ایشان معتقد بود مرزنشینان وظیفه دارند از کارشکنی افراد فرصت‌طلب در مرزها جلوگیری[۳۷] و از مرزها محافظت کنند و مانع مفسده‌ها باشند[۳۸] ایشان مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد[۳۹] و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند.[۴۰]
امام‌خمینی مرزنشینان را به بیداری و آگاهی از توطئه‌های دشمنان سفارش می‌کرد[۴۱] و از آنان می‌خواست با حفظ اتحاد خود، مانع تحقق اهداف تجزیه‌طلبانه دشمن شوند،[۴۲] همچون سدی محکم و نفوذناپذیر در برابر دشمنان اسلام بایستند، محیط پاک خود را از نفوذ تبلیغات زهرآگین و مسموم عوامل بیگانه سالم نگه دارند، راه هر گونه توطئه‌ای را بر آنان ببندند[۴۳] و با حمایت همه‌جانبه خود از نیروهای انتظامی کشور، دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی را ناامید و سرکوب کنند.[۴۴]
نقش مرزنشینان در دوران دفاع
اختلاف مرزی ایران و عراق سابقه‌ای تاریخی دارد[۴۵] پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌وجودآمدن اوضاع جدید، صدام حسین، رئیس رژیم بعثی عراق، برای رسیدن به اهداف جاه‌طلبانه خود، جنگ با ایران را آغاز کرد.[۴۶] به دنبال شروع جنگ، ارتش عراق توانست قسمتی از مناطق مرزی غرب کشور را اشغال کند و در ادامه سعی کرد، دامنه نفوذ خود را توسعه دهد؛ اما برنامه‌های نظامی عراق به دلیل مقاومت‌های دامنه‌دار مردمی در بیشتر نقاط، متوقف و نظامیان متجاوز را زمین‌گیر کرد[۴۷] و چنان‌که اسناد باقی‌مانده از جنگ، بیانگر مقاومت شجاعانه مردم شهرهای مرزی در برابر نیروهای متجاوز عراق است؛[۴۸] ازجمله ارتش عراق پس از تجاوز به خاک ایران، به دلیل مقاومت مردم خرمشهر، به مدت ۳۴ روز در پشت دروازه‌های شهر ماند و سپس آن را به اشغال خود درآورد[۴۹] در طول محاصره آبادان، با وجود شرایط بسیار سخت زندگی، مردم شهر همچنان ایستادگی کردند تا سرانجام محاصره آبادان در پنجم مهر ۱۳۶۰ و در عملیات ثامن‌الائمه(ع) شکسته شد.[۵۰]
(ببینید: شکست حصر آبادان و جنگ تحمیلی)
امام‌خمینی یادآورشده است که در دوران دفاع مقدس، مرزداران و عشایر نقش مهمی در دفاع از میهن خود داشته‌اند.[۵۱] ایشان به‌ویژه بر نقش مرزنشینان جنوب و غرب کشور تأکید می‌کرد؛ کسانی که در برابر ستمکاران و مهاجمان ایستادگی و با تقدیم شهدای زیاد به کشور، شرافت ملت ایران را بیمه کردند.[۵۲] ایشان معتقد بود مردان و زنان عشایرِ مرزنشین با بسیج عشایر و فرستادن کمک‌های مالی و همکاری‌های دیگر، برای رزمندگان پشتوانه محکمی بودند و موجب دلگرمی آنان شدند و نقش مهمی در کشف و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان داشتند.[۵۳] ایشان به مرزنشینانی که دشمن به آنان هجوم آورده بود، دلگرمی می‌داد و با تبریک پایداری و روحیه عظیم آنان در جنگ، امیدوار بود که ملت ایران با این روحیه عظیم بر همه قدرت‌های فاسد غبله کند.[۵۴]
وظایف نظام اسلامی
امام‌خمینی معتقد بود در نظام اسلامی همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند و هیچ تفاوتی میان طایفه‌های مختلف یا شهرهای مختلف وجود ندارد.[۵۵] ایشان انتظار داشت در سایه اسلام و انقلاب اسلامی فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود[۵۶] و توصیه می‌کرد پیش از هر چیز باید در شهرهای مرزی به‌خصوص مناطقی که فساد و تفرقه‌افکنی در آن بیشتر است، امنیت و آرامش برقرار گردد[۵۷] در این راستا، ایشان از ارتش و نیروهای انتظامی می‌خواست به وظایف خود با قاطعیت و جدیت عمل کنند و با برقراری امنیت در مناطق مرزی، اجازه ندهند افراد مفسد و سلاح‌های قاچاق، وارد کشور شوند.[۵۸] ایشان در این زمینه حرف و وعده را کافی نمی‌دانست و به مسئولان توصیه می‌کرد به جای محول‌کردن کارها به دیگران، خود وارد عمل شوند.[۵۹] و از مدارا و آسان‌گیری بپرهیزند.[۶۰]
دربارهٔ رفع محرومیت و تأمین امکانات زندگی مناطق محروم مرزی، امام‌خمینی تأکید می‌کرد این محرومیت‌ها حاصل سیاست و برنامه‌های رژیم پهلوی است و به مردم این مناطق اطمینان می‌داد، دولت جمهوری اسلامی برنامه‌های سازندگی این مناطق را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهد.[۶۱] ایشان به دولت نیز سفارش می‌کرد بازسازی مناطق دوردست[۶۲] و شهرهای مرزی را در اولویت قرار دهند و امکانات رفاهی را برای آنان فراهم کنند.[۶۳]
امام‌خمینی که همواره بر بازسازی مناطق محروم تأکید می‌کرد،[۶۴] پس از پایان جنگ نیز از مسئولان خواست رسیدگی به وضع مرزنشینان و رفع نابسامانی‌های آنان را در اولویت قرار دهند.[۶۵] چنان‌که یکی از استان‌های مرزی که امام‌خمینی دربارهٔ رفع محرومیت و دفع اشرار آن سفارش بسیاری کرد، استان کردستان بود.[۶۶] این منطقه به علت شرایط و ویژگی‌های خاص فرهنگی ـ اعتقادی، سیاسی ـ اجتماعی و جغرافیایی ـ اقتصادی از مناطق مرزی بحرانی ایران به‌شمار می‌رفت.[۶۷] و پس از پیروزی انقلاب اسلامی جولانگاه مخالفان انقلاب شد که با ایجاد آشوب و وحشت در میان مردم به دنبال سست‌کردن پایه‌های انقلاب نوپای اسلامی بودند[۶۸] و امام‌خمینی بر رفع مشکلات و محرومیت‌های آن منطقه توجه ویژه‌ای داشت.
(ببینید: کردستان)
پانویس
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۰–۶۸۸۱.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۶.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۲.
- ↑ میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، ۱۶۲.
- ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.
- ↑ مینایی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، ۱۲۵.
- ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.
- ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۵.
- ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۲–۱۴.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، پیشگفتار.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹–۱۹۰.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
- ↑ قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۲.
- ↑ عالم، بنیادهای علم سیاست، ۱۴۱.
- ↑ حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۷۹ و ۳۰۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۳۴ و ۲۷۶؛ مصباح یزدی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، ۸۴.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۵/۲۲۹–۲۳۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۳۰۱.
- ↑ نساء، ۹۷؛ انفال، ۷۴.
- ↑ مطهری، تفسیر نمونه، ۲۳/۵۸۰–۵۸۱ و ۵۸۹.
- ↑ شکوری، فقه سیاسی اسلام، ۲/۱۵۲.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۴/۳۲۶–۳۲۷.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۲۸.
- ↑ صحیفه سجادیه، ۱۲۶.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹–۳۱.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۱۲۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۲۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۲/۵.
- ↑ حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۸۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۴–۱۵.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸–۱۲۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۰/۵۷ و ۱۴/۱۴۱
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۱۷.
- ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۱/۱۰–۴۶.
- ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۷.
- ↑ رزاق‌زاده، ایلام در جنگ، تهران، ۶۴.
- ↑ جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، ۵۹۷–۵۹۸.
- ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۲.
- ↑ حبیبی، آبادان در جنگ، تهران، ۱۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۹؛ ۱۴/۵ و ۱۶/۲۶۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷–۲۵۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۷۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۸/۳۷۳ و ۹/۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۹–۳۸۱ و ۴۳۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه ۷/۳۸۱–۳۸۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه۱۳/۴۹–۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۴–۳۸۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۴۹–۱۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۶۳–۱۶۴ و ۴۱۶–۴۱۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۳۹.
- ↑ جلایی‌پور، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، ۱۵–۱۹.
- ↑ چمران، کردستان، ۳۰.
منابع
- قرآن کریم.
- ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- اخباری، محمد و محمدحسن نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- تکمیل همایون، ناصر، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جعفری ولدانی، اصغر، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- جلایی‌پور، حمید، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- جوادی‌پور، محمد، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- چمران، مصطفی، کردستان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
- حبیبی، ابوالقاسم، آبادان در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- رزاق‌زاده، امیر، ایلام در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- صحیفه سجادیه، امام‌علی‌بن‌الحسین (ع)، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸ش.
- قوام، سیدعبدالعلی، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول (ص)، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، قم، مجله حکومت اسلامی، شماره اول، ۱۳۷۵ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و نهم، ۱۳۸۶ش.
- مهاجرانی، درّه میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، تهران، سمت، چاپ دهم، ۱۳۸۲ش.
- مینایی، مهدی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
پیوند به بیرون
- اکرم کربلایی، مرزنشینان، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۲۳۸-۲۴۲.