جهاد و دفاع

جهاد و دفاع، حکم شرعی جنگ با کافران و مقابله با تعرض دشمن.

مقدمه

«جهاد» به معنی جنگیدن مصدر باب مفاعله برگرفته از ریشه «جهد» به فتح جیم به معنی «مشقت» یا به ضم جیم به معنی «توان» است و در صورت دوم به معنی به‌کارگیری تمام توان در برابر دشمن است جهاد در فقه به جهاد ابتدایی با کفار و جهاد دفاعی در برابر تعرض دیگران تقسیم شده است و در اصطلاح شرعی، جهاد ابتدایی جنگیدن با کفار یا کسانی که در حکم کفار باشند، برای برافراشتن کلمه اسلام و شعائر ایمانی یا مفاهیمی نزدیک به آن تعریف شده است. دفاع نیز برگرفته از ریشه «دفع»، مصدر باب مفاعله و به معنی منع‌کردن و دورکردن است و در اصطلاح فقهی و حقوقی به معنای مقابله با هجوم و تعرض دشمن به جان، مال، آبرو و کیان مسلمانان و حمایت از آنان است.
گروهی نسبت جهاد و دفاع را عام و خاص «مِن‌وجه» دانسته‌اند؛ زیرا برخی مصادیق، مانند جنگ ابتدایی با کفار صرفاً جهاد است؛ همان‌طور که دفاع از نفس و مال محترم، دفاع است، نه جهاد. از سوی دیگر، به دفع هجوم کفار، هم دفاع گفته می‌شود و هم جهاد برخی نیز کاربرد واژه جهاد برای دفاع را نادرست دانسته‌اند

پیشینه

جهاد و دفاع و احکام آن را در برخی آیین‌های توحیدی، مانند یهود می‌توان دید. در کتاب مقدس عهد عتیق، به مواردی از احکام جهاد، مانند غنایم و نوع برخورد با اسیران اشاره شده است. قرآن به مواردی از جهاد ابتدایی در زمان پیامبران پیشین(ع)، همچون جهاد حضرت سلیمان(ع) با بت‌پرستان اشاره کرده است. جهاد دفاعی نیز مورد توجه انبیای الهی(ع) بوده است؛ نیز قرآن کریم از تشویق تورات به مطلق جهاد خبر می‌دهد و در میان احادیث نیز گزارش‌هایی از جهاد دفاعی حضرت ابراهیم(ع) وجود دارد. در آیین اسلام، احکام جهاد در سال اول هجری تشریع شد و آیات فراوانی به لزوم جهاد و دفاع فضیلت جهاد و مجاهدان و شرایط و احکام آن اشاره کرده است. همچنین در منابع روایی شیعه و اهل سنت از شئون مختلف جهاد و دفاع، روایات فراوانی گردآوری شده است.
بحث از جهاد در آثار فقهی، بیشتر زیر عنوان کتاب «جهاد» و گاه با عنوان کتاب «السیر» یا «الجهاد و سیرة الامام(ع)» مطرح شده است، در برخی منابع فقهی به‌ویژه متأخر ازجمله به دلیل احساس عدم نیاز، بخش جهاد نیامده است. با این حال، برخی فقهای معاصر به آن پرداخته‌اند.
بحث از دفاع در متون فقهی، مستقل نیست، بلکه غالباً ضمن کتاب جهاد آمده است. در سده‌های اخیر، با آغاز هجوم استعمارگران به سرزمین‌های اسلامی، فقیهان توجه ویژه‌ای به خصوص مسئله دفاع کردند و برخی به تفصیل به احکام آن پرداختند و رساله‌های متعددی تألیف کردند.
امام‌خمینی از معدود فقیهانی است که در دوران معاصر؛ ذیل بحث امر به معروف و نهی از منکر کتاب تحریر الوسیله و نیز در انتهای رساله عملیه فارسی، احکام دفاع را مطرح کرده است. افزون بر این مجموعه، پاسخ‌های ایشان به استفتائات مردمی، در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز بسیاری از احکام و مباحث مرتبط با جهاد و دفاع را دربرداشت. جهاد دفاعی در دیدگاه امام‌خمینی با توجه به وقوع جنگ تحمیلی، تبلور ویژه‌ای یافت؛ ایشان امر دفاع را مقدم بر بسیاری از امور مهم دیگر، مانند تحصیل می‌دانست و بر اساس دیدگاه تکلیف‌محوری، حتی شکست در این مسیر را پیروزی واقعی می‌شمرد. از آنجا که این جنگ تجاوز یک کشور مسلمان به ایران اسلامی بود، سبب طرح مسائلی جدید در این زمینه شد که مورد نیاز رزمندگان بود.

فلسفه جهاد و دفاع

در قرآن، اصل در روابط با مشرکان و اهل کتاب، عدم مخاصمه است و جنگ با آنان در موارد تجاوز یا ممانعت از قبول دعوت به اسلام و از میان‌بردن حاکمیت نظام کفر و شرک مجاز شده است. جهاد در اسلام به‌منظور دستیابی به اهداف الهی و انسانی است و کشورگشایی و سیطره‌جویی بر انسان‌ها مطرح نیست و بازگشت آن به دفاع مشروع مورد تأکید اندیشمندان است. شاهد این سخن، آیه ۳۹ سوره حج است که تشریع جهاد را واکنشی به اقدامات ظالمانه دشمن شمرده است. عنصر مؤثر دیگر در جهاد، اصل دفاع از توحید است که بر جهاد با مشرکان تأکید کرده، شرک را نکته‌ای غیرقابل اغماض دانسته و از آن به «فتنه» تعبیر کرده و آن را خطرناک‌تر از قتل شمرده است؛ زیرا موجب به‌خطرافتادن تمامی آموزه‌های ادیان الهی، ازجمله اسلام می‌شد. با توجه به این فلسفه، برخی ماهیت جهاد در اسلام را دفاع از توحید شمرده‌اند.
همچنین در برخی آیات بر مقابله به مثل و پرهیز از زیاده‌روی در برابر دشمن تأکید شده است. در شأن نزول آیه سوره بقره آمده است که با وجود پیمان حدیبیه میان مسلمانان و مشرکان، به سبب بیم از پیمان‌شکنی آنان دستور داده شد که در صورت تجاوز مشرکان، مسلمانان با آنان مقابله کنند. و از آن «اصل مقابله به مثل» اثبات می‌شود.
به باور امام‌خمینی، جنگ‌های پیامبران(ع) و امامان(ع) تنها برای حفظ مکتب و انسانیت درمی‌گرفته و حکمت تشریع چنین احکامی به‌ناچار و مانند برداشتن غده سرطانی از بدن انسان بوده است؛ از این‌رو اتهام غیر رحمانی‌بودن اسلام به دلیل وجود چنین تشریعی ناصواب است. ایشان جنگ‌های عالم را به دو دسته طاغوتی و توحیدی تقسیم کرده و منشأ جنگ طاغوتی را قدرت‌طلبی ظالمان دانسته که هدف از آن استثمار توده‌ها و مانند آن بوده است؛ اما هدف نهایی جنگ‌های توحیدی، مانند جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)، برپایی نظام عدل، نجات مستضعفان و تربیت انسان‌ها بوده است

اقسام جهاد

برخی فقیهان تقسیم چهارگانه‌ای از جهاد به دست داده‌اند که بر اساس آن جهاد یا با کفار و مشرکان است یا با شورشی‌های داخلی (بغاة). نیز در فرض جهاد با کفار، جهاد یا به جهت دعوت آنان به اسلام است یا به سبب دفاع در مقابل هجوم آنان و حفظ نفس و مال مسلمانان
برخی نیز این تقسیم‌بندی را تا پنج دسته رسانده‌اند؛ اما در تقسیم‌بندی معروف، فقیهان با توجه به منشأ جنگ، آن را به دو دسته جهاد ابتدایی و دفاعی تقسیم کرده‌اند. ظاهر عبارات امام‌خمینی نیز همسو با این تقسیم‌بندی است. جهاد ابتدایی به نبرد مسلمانان با کفار برای دعوت آنان به اسلام و یکتاپرستی و عدالت و جهاد دفاعی به نبرد با متجاوزان و مهاجمان برای دفاع از حوزه اسلام و سرزمین‌های مسلمانان و حفظ جان و مال و حیثیت مسلمانان گفته می‌شود

جهاد ابتدایی و شرایط آن

فقهای اسلام در وجوب جهاد، اختلاف نظری ندارند، بلکه آن را مانند ضروریات اسلامی شمرده‌اند و آیات متعددی بر وجوب آن دلالت می‌کند و وجوب جهاد وجوب کفایی است. برای واجب‌شدن جهاد بر مکلف، نه شرط ذکر شده است: بلوغ، عقل، آزادی، ذکورت، عدم عجز از جهاد، زمینگیرنبودن، بینایی، سلامت، یعنی دچار مرضی نباشد که موجب عجز از جهاد شود و نیز دعوت امام(ع) یا نماینده ایشان. برخی با حذف و ادغام این شرایط، آنها را به چهار شرط: تکلیف، ذکورت، قدرت و اذن امام(ع) یا فقیه رسانده‌اند و دو شرط اخیر ازجمله مهم‌ترین این شرایط محسوب می‌شود. مشهور فقیهان اذن امام معصوم(ع) را شرط دانسته‌اند؛ اما به‌مرور با ابطال ادله نظریه مشهور از سوی فقها، کفایت اذن فقیه در زمان غیبت تقویت شده است. در این میان امام‌خمینی در عصر غیبت، فقیهان جامع شرایط را در مناصب سیاسی و مانند آن جانشین امام معصوم(ع) می‌شمارد؛ اما دعوت به جهاد ابتدایی را از محدوده اختیارات فقیه خارج می‌داند هرچند در مباحث اجتهادی بعدی خود قول مشهور را قابل مناقشه دانسته است؛ چنان‌که صلح نیز در دیدگاه فقیهان منوط به اراده امام(ع) یا نایب اوست و در دوره غیبت، بر عهده ولی فقیه است. در نظریه امام‌خمینی، با توجه به پذیرش ولایت مطلقه فقیه در امور اجتماعی ـ سیاسی از سوی ایشان ولایت بر مثل صلح نیز طبق قاعده خواهد بود.
از دیگر شرایط جهاد، قدرت فرد است؛ بدین معنا که افراد بیمار، لنگ و فقیر که توان اداره مخارج راه، عیال و سلاح خود را ندارند و مانند آنان، مکلف به جهاد نیستند. فقیهان در اثبات این شرط به برخی آیات قرآن کریم استناد کرده‌اند. مردبودن مجاهد نیز ازجمله شرایط مورد اتفاق فقهاست که افزون بر ادعای اجماع بر آن به برخی روایات نیز استناد کرده‌اند. از تفصیل امام‌خمینی میان شرایط دفاع و جهاد بر می‌آید که افزون بر شرایط عام تکلیف، اموری مانند مردبودن نیز در جهاد ابتدایی شرط است.

جهاد دفاعی و شرایط آن

دفاع به دو دسته دفاع جمعی و دفاع شخصی تقسیم شده است. منظور از دفاع جمعی، دفاع از سرزمین و جان مسلمانان است که به آن جهاد دفاعی نیز می‌گویند. دفاع واجب کفایی است و تا وقتی مدافعان به قدر کفایت نرسند، بر همه واجب است. امام‌خمینی موضوع لزوم دفاع را وظیفه همه مسلمانان می‌دید بر اساس این دیدگاه، موضوع وجوب دفاع، محصور در مرز جغرافیایی کشورهای اسلامی نخواهد بود؛ چنان‌که برخی فتاوای جهادی در سده‌های اخیر مؤید این مطلب است.
برخی دفاع را صرفاً در صورت به‌خطرافتادن دین اسلام واجب دانسته‌اند؛ بنابراین اگر استیلای کفار بر بلاد اسلامی، به اسلام زیانی نرساند، دفاع واجب نخواهد بود و تعبیراتی، چون به‌خطرافتادن کیان اسلام «بیضةالاسلام» در کلمات فقها می‌تواند مؤید این مطلب باشد هرچند در مقابل، برخی «بیضةالاسلام» را به مجتمع اسلام تفسیر کرده‌اند که ظهور در سرزمین اسلامی دارد؛ چنان‌که برخی قدما و متأخران به وجوب دفاع در صورت به‌خطرافتادن سرزمین و مانند آن تصریح کرده‌اند. امام‌خمینی از سوی دیگر، دامنه موضوع دفاع را گسترانده و آن را شامل مبارزه با استیلای سیاسی و اقتصادی دشمن نیز دانسته است.
برخی شرط وجوب دفاع را قدرت ذکر کرده‌اند. امام‌خمینی نیز تنها شرایط عامه تکلیف را لازم دانسته و همسو با فقیهان دیگر تصریح کرده است که حضور یا اجازه امام(ع) یا نایب امام(ع) شرط نیست و بر هر مکلفی واجب است بدون هیچ قید و شرطی، با هر وسیله‌ای از کیان اسلامی دفاع کند؛ بنابراین فرقی میان زن و مرد نیست.
برخی عبارات فقیهان ازجمله امام‌خمینی ظهور در وجوب جهاد دفاعی بر غیر بالغ دارد؛ البته همان‌طور که برخی تصریح کرده‌اند، این وجوب متوجه ولیِّ کودک است تا او را به کار مناسب با او بگمارد. گرچه اذن امام معصوم(ع) و نایب او در دفاع شرط نیست؛ اما تدبیر دفاع بر عهده ایشان است و بر مردم نیز واجب است از آنان اطاعت کنند.

مسائل جهاد و دفاع

مسائل جهاد و دفاع عبارتند از:

1. نقش مصلحت در جهاد: به باور فقیهان، در جهاد ابتدایی، اگر دشمن غالب باشد یا مصلحت دیگری اقتضا کند، حاکم می‌تواند با دشمن قرارداد آتش‌بس امضا کند. این حکم در جهاد دفاعی نیز کاربرد دارد. با توجه به عبارات فقیهان، عامل اصلی پذیرش یا رد آتش‌بس ارزیابی حاکم نسبت به وجود مصلحت و عدم آن است. امام‌خمینی نیز در برخی موضع‌گیری‌های خویش، ازجمله پیامی که به مناسبت قبول قطعنامه ۵۹۸ و پذیرش صلح صادر کرد، مصلحت را عامل اصلی خواند.
2. آمادگی و تهیه مقدمات: قرآن کریم ضمن دستور به گردآوری ادوات نظامی و کسب آمادگی‌های لازم، یکی از اهداف این فرمان را بازدارندگی و ایجاد ترس در دل دشمن دانسته است. فقیهان نیز از این آیه وجوب تهیه مقدمات را برداشت کرده‌اند و آن را شامل هر نوع آمادگی و گردآوری تجهیزات دانسته‌اند. در احادیث نیز بر آمادگی و تهیه مقدمات دفاع تأکید شده است. تجویز شرط‌بندی در برخی امور، مانند اسب‌دوانی و تیراندازی نیز به‌منظور تقویت مسلمانان و ایجاد آمادگی در امور نظامی شمرده شده است. بر این اساس و با توجه به این ملاک، امام‌خمینی و برخی معاصران، موضوع سبق و رمایه را مختص به اسب و تیراندازی با کمان ندانسته‌اند و حکم آن را به آلات و وسایل جنگی جدید نیز توسعه داده‌اند. امام‌خمینی در مواضع متعدد، ضمن تشویق به این امور، حتی در زمان صلح و تبیین اهمیت پرداختن به آمادگی نظامی جهت دفاع بر این راهبرد کلان تأکید ورزیده است. اگرچه احتمال تجاوز ضعیف باشد، اما به جهت قوت محتمل و اهمیت موضوع، آمادگی دفاعی، امری لازم و از اهمّ واجبات شمرده شده است؛ چنان‌که ایشان آموزش نظامی برای بانوان را جایز دانسته و بر مطلوبیت آن تصریح کرده است؛
3. سلاح‌های کشتار جمعی: حکم استفاده از این‌گونه سلاح‌ها، به سبب نوظهوربودن، در آثار فقهیان پیشین مطرح نبوده است، هرچند برخی از ایشان در موارد مشابه، مانند آتش‌زدن مناطق دشمن یا ریختن سم در آب و غذای دشمن را ممنوع و برخی دیگر مکروه دانسته‌اند. با توجه به این موارد، امام‌خمینی و برخی دیگر تولید و استفاده از ابزار جنگی کشتار جمعی را جایز نمی‌دانند. (ببینید: ابزار جنگی)
4. حکم حامیان دشمن: کشوری که زمین و فضای خود را در اختیار دشمن قرار دهد، در صف دشمن قرار می‌گیرد، هرچند با مسلمانان پیمان همکاری داشته باشد؛ چون بر اساس تعالیم قرآن احترام به هم‌پیمانان تا زمانی است که طرف مقابل از تعهد خود تخطی نکرده باشد؛ از این‌رو با عدم پایبندی وی، پیمان نیز ملغا می‌شود. در صدر اسلام، کمک برخی هم‌پیمانان به دشمن، نقض پیمان محسوب می‌شد و واکنش عملی پیامبر(ص) را در پی داشت. برخی نظریات فقهی نیز در مسیر این دیدگاه ارزیابی می‌شود؛ مانند الغای عقد ذمه در فرض کمک‌کردن اهل کتاب به دشمن و جواز کشتن آنان به سبب همکاری با دشمن؛
5. دفاع استشهادی: این کار به‌ویژه اگر دفاع منحصر به آن باشد، به عنوان روشی دفاعی مطرح است و پیشینه بحث از آن در برخی رساله‌های جهادی مربوط به دوران جنگ‌های ایران و روس است. برخی فقیهان به استناد اینکه دلایل حرمت انتحار و به‌هلاکت‌انداختن نفس از دفاع استشهادی انصراف دارد، آن را مجاز شمرده‌اند و معتقدند فرقی میان عملیات استشهادی و دیگر اقسام دفاع و جهاد نیست. برخی نیز بر این باورند که اگر حرمت قتل نفس، مزاحم واجب اهمی، مانند دفاع و حفظ دین شود، به جهت لزوم رعایت امر اهمّ، حرمت قتل نفس برداشته می‌شود. ستایش امام‌خمینی از دفاع استشهادیِ شهید حسین فهمیده حاکی از همراهی ایشان با این روش است.

اموال و غنایم جنگی

غنیمت، اموالی است که با قهر و غلبه از دشمن گرفته شود؛ در غیر این صورت اگر مالی بدون خونریزی به دست آید، «فیء» نام دارد «انفال» نیز عنوانی اعم از فیء است که افزون بر فیء، اموال دیگری را هم شامل می‌شود؛ هرچند غنیمت به معنی عام، بر همه این اموال (فیء، انفال و اموالی که با قهر و غلبه از دشمن گرفته شده است) گفته می‌شود. از نظر شرعی نیز همه اموالی که در جنگ به دست مسلمانان برسد، احکامی دارد. در فقه شیعه، اگر جنگ بدون اذن امام(ع) باشد، همه اموال به دست‌آمده به امام(ع) اختصاص دارد؛ بنابراین احکام مورد بحث مربوط به غیر این مورد است. غنایم غیرمنقول (اراضی و ملحقات آن) دارای اقسامی است که هر یک حکم خاص خود را دارد:

1. اگر دشمن از روی رغبت مسلمان شود، مالکیت وی بر اموال خود باقی می‌ماند
2. زمین‌هایی که بدون جنگ به دست آمده، داخل در انفال و برای امام معصوم(ع) است
3. زمین‌های مفتوح عنوه (اراضی خراجیه) که با غلبه از کفار گرفته شده است، اگر در زمان فتح‌آباد بوده باشد، از آن مسلمانان است هرچند در اینکه ملک مسلمانان می‌شود یا تنها حق اختصاص برای آنان ایجاد می‌شود، اختلاف نظر وجود دارد.
4. اگر فتح زمین همراه با پیمان صلح باشد، به گونه‌ای که در قبال سکناگزیدن در آن، زمین دشمن به مسلمانان واگذار شود، این زمین حکم اراضی مفتوح عنوه را خواهد داشت. در غنایم منقول، نخست مخارج جنگ، هزینه نگهداری غنایم و نیز خمس غنایم که سهم امام(ع) است استثنا می‌شود؛ سپس باقیمانده آن میان مجاهدان تقسیم خواهد شد.؛ البته از نظر امام‌خمینی، پرداخت خمس پس از کسر سایر استثناها خواهد بود.

احکام ذکرشده دربارهٔ غنایمی است که از کفار و مشرکان به دست آمده باشد؛ اما در خصوص غنیمت‌هایی که در نبرد با شورشیان مسلمان (بغاة) به دست آمده است، اگر خارج از محدوده جنگی باشد، غنیمت‌گرفتن آن جایز نیست؛ اما اگر در محدوده مناطق جنگی باشد، بیشتر فقیهان تصرف در این اموال را جایز و برخی ممنوع دانسته‌اند. با توجه به ماهیت جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، که دفاع در برابر مسلمانان باغی محسوب می‌شد، امام‌خمینی اموال خارج از حوزه مناطق جنگی را محترم می‌دانست و تنها غنیمت‌گرفتن اموالی را که در سیطره نیروهای مدافع بود، جایز می‌شمرد.

احکام اسیران

چگونگی رفتار با اسیران در آیاتی از قرآن کریم ذکر شده و در روایات نیز دربارهٔ حقوق اسیر مطالبی آمده است. امام‌خمینی دراین‌باره مراعات اخلاق اسلامی با اسیران را لازم دانسته و از اهانت به آنان منع کرده است. بنابر دیدگاه مشهور، اگر اسیران کفار از خیل زنان یا پیران باشند، در اختیار مسلمانان قرار می‌گیرند. و اگر مذکر و بالغ باشند و پیش از اتمام جنگ اسیر شوند، درصورتی‌که مسلمان شوند، کشتن آنان ممنوع است و اگر از پذیرش اسلام سر باز زنند، به باور برخی فقیهان، تصمیم‌گیری دربارهٔ آنان به نظر امام(ع) واگذار می‌شود و اگر پس از اتمام جنگ اسیر شوند، با دریافت فدیه یا بدون دریافت آن آزاد می‌شوند یا اینکه به عنوان برده در اختیار مسلمانان قرار می‌گیرند (ببینید: اسرا)

احکام شهید

چنان‌که در قرآن کریم آمده خداوند در برابر گذشتن انسان از جان و مال خویش، کامیابی عظیم وی را تضمین کرده و از مرده‌نامیدن شهدا نهی کرده است. امام‌خمینی شهیدان را در پیشگاه خداوند دارای مقام خاص می‌دانست که شاهد جلوه حق خواهند بود (ببینید: شهدا) به نظر امام‌خمینی و دیگر فقیهان، کسی که در میدان نبرد و معرکه جنگ به شهادت رسیده باشد، غسل و کفن ندارد و با لباس رزم خود دفن می‌شود. مَسّ شهید نیز باعث غسل مس میت نمی‌شود. امام‌خمینی کسانی را که در حال اشتغال به تدارکات یا استراحت در میدان نبرد کشته شوند نیز داخل در معرکه می‌شمرد و احکام شهدا را در حق ایشان جاری می‌دانست.

دفاع شخصی و شرایط آن

دفاع انسان از حریم شخصی خود در قبال هر خطر تهدیدکننده، دفاع شخصی است. محدوده حریم شخصی اعم از جان، مال و عرض (ناموس) ترسیم شده و مواردی چون سرکشیدن به خانه دیگری یا تعرض به قصد زنا، تجاوز به حریم شمرده شده است. حکم دفاع شخصی بر اساس مورد آن، یعنی جان، مال یا عرض مختلف است. مستند وجوب دفاع از جان، که از زمان فقهای پیشین مطرح بوده، حرمت القای نفس در هلاکت است؛ اما درصورتی‌که مکلف بداند اگر دفاع کند، کشته می‌شود، از نظر امام‌خمینی و برخی دیگر از فقیهان در صورت امکان، بر مکلف لازم است فرار کند. دفاع از ناموس نیز واجب است اما به باور مشهور فقیهان ازجمله امام‌خمینی دفاع از مال واجب نیست.
در مواردی که دفاع مؤثر نباشد و مدافع در معرض کشته‌شدن قرار گیرد و راه رهایی غیر از دفاع یا تسلیم نباشد، برخی احتمال حرمت دفاع داده‌اند یا قائل به جواز تسلیم شده‌اند؛ ولی به باور امام‌خمینی و برخی دیگر از فقیهان تسلیم‌شدن در موارد دفاع از نفس و عرض جایز نیست. در موارد جواز دفاع، احترام متجاوز ملغا می‌شود و می‌توان در برابر او مقابله به مثل کرد، هرچند مسلمان باشد؛ البته این الغای احترام تدریجی است؛ مثلاً با امکان دفع مهاجم به غیر قتل، کشتن او جایز نیست.

پیوند به بیرون

• محمدجواد ادرکنی، «جهاد و دفاع»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۴، ص۲۰۶–۲۱۵.