انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه (کتاب)

از ویکی امام خمینی
انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه (کتاب)
انوار الهدایه.jpg
اطلاعات کتاب
عنوانانوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه
نام‌های دیگرانوار الهدایه
نویسندهامام‌خمینی
تاریخ نگارشیازدهم رمضان ۱۳۶۸ق/ ۱۵ تیر ۱۳۲۸ش
موضوعاصول فقه
تعداد جلد۲ جلد
اطلاعات نشر
ناشرمؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تاریخ نشرسال ۱۳۷۲ و سال ۱۳۹۲

انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، تعلیقه‌هایی استدلالی بر مباحث قطع، ظنّ و شک کفایة الاصول از امام‌خمینی؛ عربی.

حاصل تدریس اصول فقه

در بررسی تاریخ علم اصول فقه، دوره پس از شیخ‌مرتضی انصاری را دوران تکامل‌یافته این علم می‌دانند. آخوندمحمدکاظم خراسانی در همین دوره، نقش محوری دارد؛ چنان‌که بر کتاب معروف ایشان، کفایة الاصول بیش از یکصد شرح و تعلیقه نوشته شده‌است.[۱] امام‌خمینی درس‌های اصول فقه خود را بر پایه کفایة الاصول بیان کرده، بخشی از دیدگاه‌های خود را در کتاب انوار الهدایه، به صورت تعلیقه‌های تفصیلی نگاشته‌است.
این کتاب شامل مباحث قطع و ظن و شک علم اصول است و نپرداختن به مباحث الفاظ به این دلیل است که دو تن از شاگردان فلسفه امام‌خمینی -مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری- از ایشان درخواست کردند اصول فقه را در سطح درس خارج تدریس کند و چون هم‌زمان سیدحسین بروجردی تدریس خارج اصول خود را از مباحث الفاظ آغاز کرده بود و آنان نیز در درس وی شرکت می‌کردند، از امام‌خمینی تقاضا کردند درس خود را از مباحث «حجج» آغاز کند.[۲]

کتاب انوار الهدایه حاصل بخشی از تدریس ایشان در دوره یادشده است[۳] و ایشان در دوره‌های بعدی تدریس، آن را تکمیل و در برخی نظریات خود نیز تجدید نظر کرده‌است. در پاورقی این کتاب، به این تغییرات اشاره شده‌است.[۴]

مباحث و محتوا

این کتاب در دو جلد تنظیم شده‌است.

جلد اول آن در قطع و ظن و شامل موضوعاتی مانند وجه شباهت مسایل قطع به علم کلام، تجری، اقسام قطع، جانشین‌شدن طرق و اصول به جای اقسام قطع، موافقت التزامی و علم اجمالی است.[۵] در بحث ظن نیز از امکان تعبد به أمارات، مصلحت سلوکیه، وجوه جمع میان حکم ظاهری و واقعی، تأسیس اصل در مواردی که اعتبار آن مشخص نیست، موضوع علم اصول و ادله حجیت و عدم حجیت خبر واحد، بحث شده‌است.[۶] امام‌خمینی به دلیل بحث و مناقشه علمای علم اصول دربارهٔ به شماررفتن و نرفتن حجیت خبر واحد از مباحث علم اصول، در آستانه بحث حجیت خبر واحد، متعرض موضوع علم اصول شده‌است.[۷]

جلد دوم دربارهٔ مباحث شک است[۸] که در آن با ارائه ترتیبی نو در تنظیم مباحث اصول، بیان وجه تقدیم امارات بر اصول، اصول عملیه و ادله آنها، دوَران امر میان تعیین و تخییر، دوَران امر میان واجب عینی و کفایی، دوَران امر میان متباینین، برخی از مباحث علم اجمالی، اشکالات بحث برائت، دوَران امر میان اقل و اکثر، دوَران امر میان مطلق و مشروط و ادله وجوب فحص، بحث و بررسی شده‌است.
کتاب به شیوه تعلیقه‌نگاری است، اما امام‌خمینی به مطالب متن بسنده نکرده، به بحث و بررسی برخی مسایل مورد نظر خود پرداخته، با بیان و نقد آرای کسانی مانند شیخ انصاری، محمدحسین نایینی و عبدالکریم حائری یزدی، نظر متفاوت خود را اثبات کرده‌است. ایشان در نقل و نقد اقوال مختلف، برای پرهیز از طولانی‌شدن مباحث اصولی در هر مسئله، نظری که شایسته ارزیابی تشخیص داده، طرح کرده، با ملاحظه قلمرو بحث، آن را به نقد کشیده‌است. در این میان، بیشترین چالش علمی ایشان با نایینی است.[۹] در این تعلیقه، برخی دیدگاه‌های اصولی متفاوت امام‌خمینی با دیگر عالمان علم اصول نیز وجود دارد که ازجمله در بحث مراتب حکم، تجری، احتیاط و دَوَران امر میان اقل و اکثر آمده‌است.[۱۰]
امام‌خمینی در این اثر، به مباحثی غیر از مباحث اصول فقه، مانند اختیاری یا غیر اختیاری‌بودن اراده، غیر معلّل‌بودن ذاتی، مراتب بهشت و جهنم، اصل کثرت در وجود، علت اختلاف در افراد انسانی و مسئله سعادت و شقاوت پرداخته.[۱۱] از آمیختن این مباحث با بحث‌های اصولی و مباحث غیر مفید خودداری و به بیان مقدار ضروری آن بسنده کرده‌است[۱۲] ایشان به برخی عالمان علم اصول -که وقت خود را صرف مسایلی بدون ثمره عملی می‌کنند- به‌شدت انتقاد کرده‌است.[۱۳] ایشان در بحث حجیت ظواهر، حجیت ظاهر قرآن را بر خلاف اخباری‌ها مطرح و اثبات کرده‌است؛ چنان‌که در بحث تحریف قرآن، به میرزاحسین نوری، صاحب کتاب فصل الخطاب، انتقادهای شدیدی کرده‌است.[۱۴]

تاریخ پایان کتاب

تاریخ پایان کتاب، یازدهم رمضان ۱۳۶۸ق/ ۱۵ تیر ۱۳۲۸ش است و امام‌خمینی بدون انتخاب نامی برای کتاب، کار نگارش آن را در روستای درکه شمیران به انجام رسانیده‌است.[۱۵]

آقابزرگ طهرانی[۱۶] و مؤلف آثار الحجه[۱۷] نیز از این تعلیقه یاد کرده‌اند.

چاپ

برای نخستین بار در سال ۱۳۷۲ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی این کتاب را در دو جلد با عنوان ابتکاری انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه منتشر کرده‌است. ناشر آن را بر اساس نسخه خطی مؤلف، آماده و تحقیق کرده، سپس به استخراج منابع و مآخذ -اعم از آیات، روایات، اقوال- و شرح حال رجال و آثار، و تصحیح نص و تبیین مفردات لغوی آن پرداخته، فهرست‌های مختلف را آورده‌است.[۱۸] ناشر در مقدمه خود افزون بر توضیح روش نویسنده، دربارهٔ علم اصول کتاب‌شناسی سودمندی ارائه کرده‌است.[۱۹]

این کتاب در جلد ۳ و ۴ «موسوعة الامام‌الخمینی» نیز در سال ۱۳۹۲به چاپ رسیده‌است.

پانویس

  1. فضلی، دروس فی اصول الفقه الامامیه، ۱/۱۳–۲۹.
  2. بروجردی، آشنایی با اندیشه‌های امام‌خمینی: اندیشه‌های اصولی امام، ۳؛ ذاکری، طلوع خورشید، سالشمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، ۱۲۳.
  3. ذاکری، طلوع خورشید، سالشمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، ۱۲۳.
  4. ←امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۱ و ۲/۱۸۵.
  5. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۳–۱۸۳.
  6. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۸۹–۳۸۸.
  7. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۷–۲۷۰.
  8. امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۷.
  9. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۹۴–۲۲۱ و ۲/۱۰۵–۱۱۲، ۱۷۲–۱۹۷.
  10. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۸–۴۷ و ۲/۸۳–۹۶، ۳۰۵–۳۱۰.
  11. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۶۰–۸۸.
  12. مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه تألیف امام‌خمینی، ۱/۲۱–۲۲.
  13. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۴۹.
  14. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۳–۲۴۷.
  15. امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۴۳.
  16. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲۶/۲۸۵.
  17. شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۲/۴۵.
  18. مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه تألیف امام‌خمینی، ۱/۲۲–۲۳.
  19. امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۰–۲۲.

منابع

  • آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
  • بروجردی، مسیح، آشنایی با اندیشه‌های امام‌خمینی: اندیشه‌های اصولی امام، موجود در قم، کتابخانه مؤسسه تنظیم …
  • ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سالشمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
  • شریف رازی، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۳۲ش.
  • فضلی، عبدالهادی، دروس فی اصول الفقه الامامیه، بیروت، مرکز الغدیر، ۱۴۲۸ق.
  • مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

پیوند به بیرون