محمد جعفری اراکی

جعفری اراکی، محمد؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. محمد جعفری اراکی در سال ۱۳۱۰ ش در اراک به دنیا آمد. پدرش شیخ حسن جعفری اراکی و جدش شیخ زین‌العابدین از روحانیان شاخص اراک بودند و نیای اعلای او آخوند ملاجعفر از روحانیان خوانسار بود که در کرهرود مقیم شده بود و به ارشاد مردم می-پرداخت (کشفی، ۱۳). او خواندن و نوشتن را در اراک فراگرفت و سپس به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و به همین منظور وارد مدرسه حاج محمدابراهیم اراک شد و در مدت چهار سال، ادبیات و مقدمات را پیش آقایان سید کاظم گلپایگانی و علی میریحیایی فراگرفت (همان). جعفری اراکی در سال ۱۳۲۵ ش برای ادامه تحصیلات حوزوی به قم عزیمت کرد و به تحصیل در حوزه علمیه قم پرداخت. درباره استادان او در حوزه علمیه قم اطلاعاتی در دست نیست، ولی او در مصاحبه‌ای از هم‌زمانی حضورش در قم با تدریس آیات حسینعلی منتظری و مرتضی مطهری سخن گفته است («نهضت؛ نگاهی نو...»، www.tasnimnews.com)، بنابراین می‌توان احتمال داد که آن دو از استادان جعفری اراکی در مدرسه فیضیه بودند. وی در سال ۱۳۳۱ برای ادامه تحصیل به عراق رفت و در حوزه علمیه نجف به تحصیل ادامه داد. او پس از پایان دروس سطح در درس خارج اصول آیت‌الله میرزا باقر زنجانی (یک دوره خارج اصول)، درس خارج فقه آیت‌الله شیخ حسین حلی، درس خارج فقه میرزا حسن یزدی و درس خارج فقه (کتاب الرضاع) آیت‌الله سید عبد الهادی شیرازی و مرحوم آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی (یک دوره درس خارج اصول و ۲۵ سال درس خارج فقه از اول اجتهاد و تقلید) شرکت کرد (کشفی، ۱۳؛ «هم‌نشینی با ستارگان مکتب نجف»، www.khabaronline.ir). جعفری اراکی پس از حوادث خرداد ۱۳۴۲ ش و در جریان دستگیری امام خمینی فعال بود و همراه با جمعی از طلاب ایرانی حوزه علمیه نجف اشرف، نامه‌ای را در حمایت از امام خمینی تهیه و آن را به امضای مراجع مقیم نجف چون آیات خویی، میرزا باقر زنجانی، سید محسن طباطبایی حکیم و سید محمود حسینی شاهرودی رساندند و به ایران ارسال کردند. در آن نامه بر مرجعیت امام خمینی تأکید شده بود. او در جریان عزیمت امام خمینی به عراق در سال ۱۳۴۴ ش از مستقبلان امام خمینی بود و در دیدارهای امام خمینی با برخی از مراجع نجف اشرف حضور داشت. سپس همراه با آقایان سید مهدی و سید کاظم اخوان مرعشی شرایط اقامه نماز جماعت ظهر را برای امام خمینی در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف به وجود آوردند («نهضت؛ نگاهی نو...»، www.tasnimnews.com؛ صحیفه دل، ج ۲، ۱۳). با تشکیل درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام خمینی در مسجد انصاری (معروف به مسجد ترک‌ها) در آن درس حضور یافت و مدت چهارده سال از درس امام خمینی بهره برد (کشفی، ۱۳). وی درباره حضور در درس امام خمینی می‌گوید: «ایشان به تدریس موضوع ولایت بسیار اهمیت می‌دادند، به‌طوری که همواره در هنگام تدریس کتاب‌های مرتبط با بحث همراه ایشان بود و از جهت بیان استدلال، دلیل و رد دلیل تبحر خیلی بالایی داشتند. بنده به همراه حاج‌آقا مصطفی یکی از فعال‌ترین افراد درس امام خمینی بودیم» («نهضت؛ نگاهی نو...»، www.tasnimnews.com). جعفری اراکی در جای دیگر درباره ویژگی درس امام خمینی می‌گوید: «نحوه تدریس امام بدین‌گونه بود که جذب احادیث را با دلالت و مناقشاتی که درباره آن بود، متعرض می‌شد و اگر مستمعین اشکال می‌کردند، جواب می‌داد. بنده چون با حاج‌آقا مصطفی از قم سابقه رفاقت داشتم، در درس امام کنار هم می‌نشستیم. حاج‌آقا مصطفی بعضی جاها اشکال می‌کرد و چون اشکال کردن ایشان زیاد شد، امام فرمود شما حق ندارید اشکال کنید. گاهی بنده اشکال می‌کردم و ایشان دنبال اشکال را می‌گرفت. مرحوم امام به جز درس، هر از چند گاهی در ابتدا و انتهای ایام درسی، درس اخلاق می‌فرمود و آقایان خیلی تحت تأثیر قرار می‌گرفتند و این برای طلاب مفید بود» («بزرگداشت آیت‌الله محمد جعفری اراکی»، ۱۶). او همچنین در مدت حضور در نجف اشرف از محضر آیت‌الله سید جمال‌الدین گلپایگانی بهره‌مند شد (همان). جعفری اراکی از دوستان سید مصطفی خمینی بود و در حلقه بحثی که با محوریت مصطفی خمینی و با حضور افرادی چون باقر خوانساری، شیخ حسن صافی، سید محمدعلی ابطحی، سید عبدالرسول شریعتمدار جهرمی و شیخ جواد کربلایی تشکیل می‌شد، حضور می‌یافت. وی همچنین مورد توجه امام خمینی بود و وقتی در سال ۱۳۵۰ ش و در جریان اخراج ایرانیان از عراق، خواستار بازگشت به ایران شد، با مخالفت امام خمینی مواجه شد و از بازگشت به کشور خودداری کرد و به حضور در درس ایشان ادامه داد («نهضت؛ نگاهی نو...»، www.tasnimnews.com). محمد جعفری اراکی در نجف اشرف همراه با روحانیان مبارز از امام خمینی حمایت می‌کرد. در مهر ۱۳۵۷ و پس از مهاجرت امام خمینی به فرانسه که بر اثر فشارهای حکومت بعث عراق صورت گرفت، همراه با برخی از یاران امام خمینی در نجف اشرف، نامه‌ای را به ایشان با عنوان «یگانه زعیم باکفایت عالم اسلام مرجع تقلید شیعیان جهان حضرت آیت‌الله العظمی امام خمینی» ارسال و در آن ضمن اعلام مراتب اخلاص و ارادت خودشان به امام خمینی، از هجرت ایشان به فرانسه اظهار تأسف کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۴۰۶-۴۰۷). پس از ورود امام خمینی به فرانسه نیز همراه با برخی از یاران امام خمینی، نامه‌ای را به والری ژیسکاردستن رئیس‌جمهور وقت فرانسه ارسال کردند و در آن از امام خمینی به‌عنوان روح و قلب ۳۵ میلیون ایرانی نام بردند و در ادامه با اشاره به جایگاه امام خمینی در میان مسلمانان جهان، از او خواستند «از هیچ‌گونه کوشش و بذل و جهدی در جهت حفظ حراست معظم له دریغ» نکند. همچنین از رئیس‌جمهور فرانسه خواستند «از ایجاد هر گونه محدودیت و مانعی» در برنامه‌های امام خمینی خودداری کند (همان، ۴۰۸-۴۰۹). جعفری اراکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان در نجف ماند و به تدریس در آنجا ادامه داد و از نزدیکان آیت‌الله خویی بود و از سال ۱۳۶۳ تدریس درس خارج فقه را در نجف اشرف آغاز کرد (کشفی، ۱۳). او در آذر ۱۳۶۵ ش و در پی سخت‌گیری رژیم بعث عراق علیه ایرانیان و بیم دستگیری فرزندانش، با وجود مخالفت حکومت بعث، از طریق ترکیه به ایران بازگشت و در دیدار با امام خمینی، ایشان را در جریان حوزه علمیه نجف اشرف قرار داد. او سپس با درخواست برخی از بزرگان تهران ازجمله محمدرضا مهدوی کنی، به تدریس در مدرسه سپهسالار تهران پرداخت و سپس به تدریس دروس خارج فقه و اصول در مدرسه مروی آن شهر ادامه داد. وی در سال ۱۳۹۸، دروس خارج فقه و اصول را در مدرسه فوق تدریس می‌کرد («نهضت؛ نگاهی نو...»، www.tasnimnews.com). از تألیفات او می‌توان به کتاب‌های مباحث فقه از ابتدای طهارت تا دیات (حاصل درس ایشان در مدرسه مروی تهران)، یک دوره مباحث اصول (درس‌های ایشان در مدرسه مروی)، تقریرات درس خارج فقه و اصول آیت‌الله خویی، تقریرات درس خارج اصول آیت‌الله میرزا باقر زنجانی، کنوز المطالب فی کشف رموز المکاسب (شرحی بر مکاسب که حاصل درس‌های ایشان است و توسط محمدمهدی اسلامی تقریر شده است) اشاره کرد (کشفی، ۱۳). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «بزرگداشت آیت‌الله محمد جعفری اراکی» (۱۴۰۰)، هفته‌نامه حریم امام، سال نهم، شماره ۴۸۲، ۴ دی؛ صحیفه دل، مطالب و خاطراتی از شاگردان حضرت امام خمینی (س) (۱۳۷۸)، ج ۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ «نهضت؛ نگاهی نو / آیت‌الله جعفری اراکی: واکنش امام به فوت فرزندش / ماجرای تذکر آیت‌الله سیستانی به بنی‌صدر / آیت‌الله خامنه‌ای به خوبی کشور را اداره کرده‌اند»، https://www.tasnimnews.com/fa/news/1397/02/01/1697813؛ «همنشینی با ستارگان مکتب نجف» https://www.khabaronline.ir/news/758999؛ کشفی، سید حسین (۱۴۰۰)، «بزرگداشت آیت‌الله محمد جعفری اراکی: فقیه گمنام»، هفته‌نامه حریم امام، سال نهم، شماره ۴۸۲، ۴ دی.