علی علمی اردبیلی
علمی اردبیلی، علی؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. او در سال ۱۳۲۱ ش در خانواده‌ای روحانی در شهر قم دیده به جهان گشود. پدرش شیخ محمد علمی اردبیلی (۱۲۸۸-۱۳۶۶ ش) از عالمان برجسته مقیم مشهد بود که در قیام مسجد گوهرشاد مشهد (تیر ۱۳۱۴ ش) حضوری فعال داشت (واحد، ۲۵۹-۲۶۲) و پس از سرکوبی آن قیام به عراق رفت و در نجف اشرف مقیم شد. محمدعلی علمی در اواخر دوره پهلوی اول به کشور بازگشت و در شهر قم به تکمیل تحصیل و تدریس پرداخت و علی علمی اردبیلی در آن دوران در قم به دنیا آمد. خانواده علمی اردبیلی مدتی بعد دوباره به نجف اشرف بازگشت (مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی، ۳۲۸؛ فغفوری، ۲۷) و علی علمی از چهارسالگی خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را در آنجا و نزد پدرش آموخت. سپس به تحصیل دروس حوزوی نزد پدر پرداخت و تا اواخر دوره سطح، از درس ایشان بهره‌مند شد. هم‌زمان در درس ادبیات ادیب افغانی، شیخ محمدعلی مدرس و میرزا علی قزلجه‌ای تبریزی (فغفوری، ۲۳؛ مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی، ۳۲۸؛ نوروزی، ۱۱؛ انصاری، ۱۶۹) و سید محمد شاهرودی نیز حضور می‌یافت (همان، ۱۶۹؛ نوروزی، ۱۱). مدتی هم از درس فقه و اصول قزلجه‌ای تبریزی و درس اصول شیخ مجتبی لنکرانی بهره‌مند شد. آنگاه به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس خارج فقه سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمود حسینی شاهرودی، شیخ حسین حلی (فغفوری، ۲۴) امام خمینی، سید محمدباقر صدر (همان؛ انصاری، ۱۶۷؛ نوروزی، ۱۱) و سید ابوالقاسم موسوی خویی حضور یافت (انصاری، ۱۶۷). او هم‌زمان با حضور در درس خارج فقه و اصول، به تحصیلات کلاسیک خود نیز ادامه داد و موفق به اخذ دیپلم متوسطه از دبیرستان شرافت (مدرسه ایرانیان بغداد) شد. سپس وارد منتدی النشر یا کلیه الفقه نجف اشرف شد و به تحصیلات خود در آن مرکز علمی ادامه داد. او در سال ۱۳۴۷ ش به کشور بازگشت (همان، ۲۳-۲۴)، بنابراین می‌توان احتمال داد که در فاصله سال‌های ۱۳۴۴ ش که تدریس خارج فقه امام خمینی در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف آغاز شد تا ۱۳۴۷ ش در درس امام خمینی شرکت می‌کرده است. علی علمی اردبیلی پس از بازگشت به کشور در مشهد مقدس مقیم شد و در آنجا در درس خارج اصول والد خود و درس خارج فقه آیت‌الله سید محمدهادی حسینی میلانی شرکت کرد و مورد توجه آیت‌الله میلانی نیز قرار گرفت. او از تقریرنویسان محفل درسی آیت‌الله میلانی بود و ثمره آن تقریرات فقهی درس آیت‌الله میلانی است که با عنوان دلیل الفقه به چاپ رسیده است. او هم‌زمان در درس فلسفه شیخ عبدالنبی کجوری حضور می‌یافت و با افرادی چون سید عزالدین زنجانی و سید جلال‌الدین آشتیانی مراوده داشت و آشتیانی را پدر معنوی خود می‌دانست (نوروزی، ۱۱). علمی اردبیلی در کنار تحصیل، به تدریس نیز می‌پرداخت و پس از سال‌ها تدریس سطوح عالیه (رسایل، مکاسب و کفایه)، در سال ۱۳۶۸ ش به اصرار جمعی از طلاب به تدریس درس خارج اصول پرداخت و مبانی فقهی و اصولی استادانش به‌خصوص امام خمینی و شهید سید محمدباقر صدر را ترویج می‌کرد. او از سال ۱۳۷۳ ش به برپایی درس خارج فقه اهتمام ورزید و در کنار آن فلسفه، عرفان و کلام را هم تدریس می‌کرد. وی علاوه بر تدریس در حوزه علمیه مشهد (مدرسه آیت‌الله خویی)، در دانشگاه علوم اسلامی رضوی و دانشگاه فردوسی نیز به تدریس می‌پرداخت. تألیفات او عبارت است از: دلیل الفقه (در چهار مجلد)، الاصول المنقحه (در هفت مجلد)، الفقه‌الجامع فی شرح المختصر النافع (در ده مجلد)، شرح تبصره المتعلّمین علامه حلّی، تعالیق علی مکاسب الإمام الخمینی، حواشی علی العروه الوثقی (در حدود هشت مجلد)، حواشی علی رسایل الشیخ الأنصاری، المعجم التطبیقی للقواعد الأصولیه فی فقه الأمامیه (در پنج مجلد)، تعالیق علی کنز العرفان، رساله فی القرعه، مبانی الإمام الشهید محمدباقر الصدر و آرائه الممتعه، رساله فی تیمّم‌المیت، بررسی تأثیر حکم بر اجتهاد، یک دوره فقه استدلالی با رعایت شرایط زمان و تطورات فقهی، تعلیقه بر کفایه‌الاصول، مقدمه‌ای بر اقتصاد، نگرشی بر خطوط کلی مارکسیسم، اخلاق یا طب روحانی، أسوه، ایمان چیست و مؤمن کیست؟، محقق نائینی مرد جهاد؛ علم و فضیلت، سیره معصومان، مستضعف چیست کیست؟، شناخت و جهان‌بینی اسلامی، تلخیص نهایه الإرب نویری، دیوان شعر، تلخیص راز خوشبختی پروفسور آلن، تحقیق در علویات السبع، الأسأله و الأجوبه، مقدمه و تعلیق بر سیاحت غرب، منطق برای همه، شناخت از دید فلسفه و علم، دلیل‌الفکر فی شرح باب الحادی عشر (در دو مجلد)، تعالیق علی کشف المراد، اصول دین مؤید به عقل و وجدان، ریشه‌های ایدئولوژی، اصول عقاید، وهابی چه می‌گوید؟، مسائل کلامی جدید، حواشی علی الشوارق علامه لاهیجی، ترجمه قرآن کریم، ترجمه و شرح و تحلیل صحیفه سجادیه، ترجمه نهج‌البلاغه، الهدایه الی اسرار البدایه، شرح نهایه الحکمه، فرهنگ فلسفه و اعلام وابسته (در ده مجلد)، تعلیقه بر الجوهرالنضید، تعالیق علی منطق الإشارات إبن‌سینا، دیالکتیک و ماتریالیسم دیالکتیک، ترجمه تألیف القاصر اثر فقیه کبیر سید یونس اردبیلی (ره)، شرح منظومه سبزواری و تقریرات درسی برخی استادان. او در اواخر مرداد ۱۳۹۱ پس از به جا آوردن مراسم احیای شب‌های قدر، براثر سکته مغزی در یکی از بیمارستان‌های مشهد بستری شد و سرانجام در روز چهارشنبه هشتم شهریور همان سال از دنیا رفت. پیکرش پس از اقامه نماز توسط شیخ مهدی مروارید، در صحن جمهوری حرم مطهر امام رضا (ع) به خاک سپرده شد (نوروزی، ۱۱؛ انصاری، ۱۷۰). منابع: انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۱)، «درگذشتگان: آیت‌الله علی علمی اردبیلی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال بیست‌وسوم، شماره سوم و چهارم (شماره‌های مسلسل ۱۳۵ و ۱۳۶)، مرداد ـ آبان؛ فغفوری، محمد (۱۳۸۲)، «گفتگو با علی علمی اردبیلی»، نشریه حکمت رضوی، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز؛ نوروزی، محمد (۱۳۹۱)، «وارث علم پدر: به مناسبت ارتحال عالم ربانی آیت‌الله میرزا علی علمی اردبیلی»، روزنامه مشهد آرا، شماره ۹۳۳، ۱۲ شهریور؛ مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی (۱۳۹۲)، ج ۲، قم، سازمان چاپ و نشر؛ واحد، سینا (۱۳۶۴)، واقعه مسجد گوهرشاد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.