امکان فقری
امکان فقری، اصطلاحی فلسفی
اهمیت و جایگاه امکان فقری
امکان فقری یا امکان وجودی در اصطلاح فلسفه متعالیه، آن است که موجودات ممکن عین نیازمندی و صرف تعلق به علت‌اند.[۱]
امکان فقری یکی از مسائل مهم فلسفه است که ملاصدرا برای نخستین بار مطرح کرده است.[۲] امکان فقری یکی از دستاوردهای اصالت وجود است که آثار و نتایج فراوانی بر آن مترتب است.[۳] امام‌خمینی در آثار خویش به تفصیل به این بحث پرداخته است و نتایج و آثاری بر آن مترتب ساخته است.[۴]
حقیقت امکان فقری
امکان فقری در فلسفه به معنای نیازمندی معلول به علت است و حيثيتى جز حیثیت ایجاد شدن و فعل بودن ندارد و ذات آن همان ارتباط و تعلق به مبدأ است. وجود معلول تابع وجود علت است و استقلالی از خود ندارد، بلکه عین فقر به علت است.[۵] ملاصدرا با استناد به برخی آیات الهی [۶] فقر و نیازمندی را مختص موجودات ممکن و بی‌نیازی را منحصر به ذات حق می‌داند.[۷]
امام‌خمینی نیز در بیان حقیقت وجود فقری با استناد به آیات الهی نظیر «کل شیء هالک الا وجهه»،[۸] و «انتم الفقر إلى الله و هو الغنى الحميد»،[۹] معتقد است، تمام مراتب وجود عین ربط و فقر نسبت به حق‌تعالی می‌باشند.[۱۰] به اعتقاد ایشان در تمام نظام هستی چیزی که بتواند در علت بودنش مستقل باشد و مستقلاً مؤثر باشد، به جز ذات مقدس واجب‌الوجود نیست و ممکنات چنین شأنی ندارد، ازاین‌رو همه حمدها و ستایش‌ها مخصوص اوست که بی نیاز و غنی مطلق است و به هر صاحب کمالی می‌بخشد.[۱۱]
اثبات فقر وجودی
حکمای الهی بر فقر وجودی ادله اقامه کرده‌اند.[۱۲] امام‌خمینی نیز معتقد است همه ذوات امکانی، فقر محض، معدوم بالذات، فانی و هالک‌اند و تنها وجود حق‌تعالی است که موجودیت حقیقی دارد.[۱۳] امام‌خمینی در بیان فقر وجود ممکنات با ارجاع علیت به تشأن، ظهور و تجلی و با نفی اسناد حقیقی معلول و عین ربط بودن آن، دو مقدمه در بیان اثبات وجود ربطی و فقری ذکر می‌کند:
- معلول از آن جهت که معلول است، هیچ ذات مستقلی ندارد و همه بنیاد آن صرف فقر و نیازمندی است.[۱۴]
- وجود ربطی و فقرى، وجود فى غیره است که مقابل وجود فی نفسه می‌باشد که نفسیت وجودی ندارد؛ زیرا اساساً از سنخ وجود نیست.[۱۵] بنابراین در اصل تلقی وجودی از آن محتاج لحاظ غیر است و تا غیری لحاظ نشود، وجود بودن آن بی‌معناست؛ پس وجود فقرى و ربطی به حيث تقییدی غیر، موجود است. با توجه به این دو مقدمه، همه معلول‌ها در مقایسه با علت، وجودات ربطی هستند بلکه اضافات و روابطی هستند که به سبب ارتباطشان با علت موجودند و از مصادیق بالعرض وجودند.[۱۶]
پس نباید نظام هستی را، متشکل از وجودات متعدد حقیقی دانست؛ بلکه فقط حق‌تعالی وجود فی نفسه است و ماسوای او روابط، تعلقات و شئون او می‌باشند که هیچ حظ ذاتی از وجود ندارند.[۱۷] از این جهت امکانی در موجودات عالم، عامل احتیاج آنها به غنی مطلق شده است.[۱۸]
امام‌خمینی یکی از نتایج و ثمرات بحث از امکان فقری را اثبات واجب‌الوجود می‌داند، ایشان از طریق فقر وجودی و نیازمندی ممکنات و با استناد به برخی آیات الهی نظیر «أنتم الفقراء إلى الله» به فقر همه موجودات پرداخته، معتقد است با این برهان که مطابق با لسان قرآن است و بدون استفاده از راه‌های پرپیچ و خم تسلسل می‌باشد، واجب‌الوجود ثابت می‌شود.[۱۹]
پانویس
- ↑ طباطبائی، نهاية الحكمه، ص۴۸ و ۶۵؛ کرجی، شواهد قرآنی، ص۱۱۳.
- ↑ کرجی، شواهد قرآنی ص۱۱۳.
- ↑ ملاصدرا، الحكمة المتعالیه، ج۲، ص۲۱۵؛ الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوكیه، ص۳۵؛ طباطبائی، نهایة الحكمة، ص۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۴۱-۴۰؛ شرح دعای سحر، ص۲۰-۲۱ و ۹۸؛ تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ج۲، ص۲۱۴.
- ↑ طباطبائی، نهاية الحكمه، ص۴۸ و ۱۶۵؛ جوادی آملی، رحیق مختوم، ج۱، ص۲۰۱؛ ملاصدرا، شواهد الربوبیه، ص۴۹.
- ↑ قصص: ۸۸؛ فاطر: ۱۵.
- ↑ ملاصدرا، مجموعه رسائل فلسفی، ص۴۴۵؛ المبدأ و المعاد، ص۳۰؛ مفاتيح الغيب، ص۶۰-۶۱.
- ↑ قصص: ۸۸.
- ↑ فاطر: ۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۹۴-۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۴۰-۴۱.
- ↑ ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص۴۹.
- ↑ شرح دعای سحر، ص۲۰-۲۱ و ۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۳۲؛ تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ج۲، ص۲۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، تعليقات على شرح فصوص الحكم و مصباح الانس، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۷۰-۷۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۱۱۲-۱۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ج۲، ص۱۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ج۲، ص۲۹۴.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ج۲، ص۲۷-۳۰؛ آداب الصلاة، ص۹۴-۹۵.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروحالله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۴۲۱ق.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۶ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- طباطبائي، محمدحسین، نهاية الحكمه، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۲۷ق.
- کرجی، علی، شواهد قرآنی برخی مضامین حکمت متعالیه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- ملاصدرا محمدبن‌ابراهيم، الشواهد الربوبيه فى المناهج السلوکیه، تصحيح سيدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهيم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلال آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهيم، الحكمة المتعالية في الاسفار العقلية الأربعه، بيروت، دار احياء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهيم، مجموعه رسائل فلسفی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهيم، مفاتيح الغيب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
نویسنده: باقر صاحبی