آفرینش انسان بر صورت الهی
آفرینش انسان بر صورت الهی،
اهمیت و جایگاه
مسئله آفرینش انسان بر صورت الهی یکی از مهم‌ترین مسائل در مباحث انسان‌شناسی عرفانی است که همواره مورد نظر اهل معرفت بوده است.[۱] برخی برای تفسیر حدیث نبوی «خلق الله آدم علی صورته» از ائمه اطهار نیز جویا شده‌اند.[۲] به همین دلیل مرحوم مجلسی در کتاب خود بابی را به تأویل این حدیث اختصاص داده است.[۳]
امام‌خمینی نیز در آثار خود با استناد به حدیث مذکور به مسئله مخلوق بودن انسان بر صورت الهی اشاره کرده و نتایج و فروعاتی بر آن مبتنی ساخته است.[۴] ایشان با دقت خاص در تبیین این حدیث شریف، برخی احادیث همسو با این حدیث را گزینش و برای اثبات وجود مضمون این حدیث به کار برده است.[۵]
معنای «صورت الهی»
اهل معرفت آفرینش انسان بر صورت الهی را به عنوان یک قاعده در تبیین و توضیح انسان‌شناسی به کار برده، تلاش کرده‌اند که معنای «صورت الهی» و مراد از آفرینش انسان بر صورت الهی را بررسی و تحقیق کنند.[۶]
امام‌خمینی نیز در توضیح جایگاه انسان در نظام هستی به حدیث مشهور «إن الله خلق آدم علی صورته»[۷] استناد می‌کند و طبق نظریه وحدت وجود بر این باور است که عالم چیزی جز جلوه حق‌تعالی نیست و در این میان انسان با توجه به مظهر جامع تمامی اسمای الهی، صورت حق‌تعالی است، به‌گونه‌ای که می‌توان گفت، انسان آفریده شده بر صورت حق‌تعالی است.[۸]
امام‌خمینی برای اینکه روشن سازد مراد از صورت در این حدیث چیست، به معنای لغوی و اصطلاحی صورت می‌پردازد و معتقد است مراد از صورت، امری است که به وسیله آن امر، شیء ظاهر و متعین می‌گردد.[۹] بنابراین مراد از صورت در این حدیث شریف همان «ما به یظهر الشیء» است و چون حقایق معنوی در خارج به وسیله صورت ظاهر می شود، در شریعت نیز به اسما و صفات حق‌تعالی «صورت حق» اطلاق شده است؛ زیرا حق‌تعالی به وسیله همین اسما و صفات است که در خارج ظاهر می‌شود. بنابراین صورت حق‌تعالی مشتمل بر صفات حق‌تعالی و آفرینش انسان بر صورت الهی به این معناست که خداوند از هر یک از صفات حسنای خود همچون، حیات، علم و قدرت، نمونه‌ای در وجود جود انسان نهاده است و چون انسان بر صورت حق‌تعالی آفریده شده، متعین تمام تعینات می‌باشد.[۱۰]
آثار و نتایج
اهل معرفت برای قاعده خلق انسان بر صورت الهی فروعات و نتایجی بر شمرده‌اند.[۱۱] امام‌خمینی نیز برای مسئله آفرینش انسان بر صورت الهی نتایج و آثاری بر می‌شمارد؛ از جمله اینکه ایشان در مقام تبیین چینش نظام هستی، مجموعه عالم را به پنج مرتبه و حضرتِ کلی تقسیم می‌کند و معتقد است خداوند با اسم جامع خود بر این حضرات خمس تجلی کرد و چون انسان جامع اسماء الهی است از این جهت خداوند او را بر صورت خود آفرید.[۱۲]
اشکالی و جوابی
برخی محدثین با استناد به برخی روایات سعی بر ردّ حدیث خلق انسان بر صورت الهی داشته و اشکالاتی بر آن وارد ساخته‌اند.[۱۳] امام‌خمینی در پاسخ به این اشکال، بر این باور است، این حدیث شریف حتی اگر از پیامبر اکرم(ص) صادر نشده باشد، اما معنا و مضمون آن در دیگر احادیث شریفه مندرج و نهفته است.[۱۴] ایشان برای اثبات وجود مضمونِ این حدیث شریف، معتقد است در برخی روایات، آمده «نحن وجه الله» یا «المثل الأعلی» این وجهیت و مثلیت، همان است که در حدیث شریف «إن الله خلق آدم علی صورته» آمده است؛ زیرا آدم مثل اعلای حق و آیت کبرای الهی و مظهر أتم و مرآت تجلیات اسماء و صفات الهی و وجه الله و عین الله و ید الله است.[۱۵]
پانویس
- ↑ بقلی شیرازی، شرح شطحیات، ص۶۳ ؛ غزالی، مجموعه رسائل، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ طبرسی، الاحتجاح علی أهل اللجاج ، ج۲، ص۳۲۳؛ میری، قاعده آفرینش انسان بر صورت الهی، ص۹۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۴، ص۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۳۵؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۰۴؛ شرح دعای سحر، ص۱۰۲.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۳۲.
- ↑ ابن‌عربی، نقش الفصوص، ص۳-۴؛ جامی، نقد النصوص، ص۹۳-۹۴؛ قونوی، اعجاز البیان فی تفسیر أم القرآن، ص۲۹۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، ص۱۵۹-۱۶۰.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۲۰؛ شرح چهل حدیث، ص۶۳۶، صاحبی، اوج معرفت ص۳۷۱-۳۷۲.
- ↑ قونوی، نفحات الالهیه، ص۱۸؛ فناری، مصباح الانس، ص۲۶۸؛ ابن‌عربی، فتوحات المکیه، ج۱، ص ۱۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۲۰.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج۲، ص۸۴؛ طبرسی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ج۲، ص۴۱۰؛ میری، قاعده آفرینش انسان، ص۹۶.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۳۲.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۳۵.
منابع
- ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی تا.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، نقش الفصوص، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- بقلی شیرازی، روزبهان، شرح شطحیات، تهران، انتشارات طهوری، ۱۳۷۴ش.
- جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- طبرسی، احمدبن‌علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج ، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- غزالی، ابوحامد، مجموعه رسائل الإمام الغزالی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
- فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الانس، تهران ، انتشارات مولی، ۱۳۷۴ش.
- قونوی، صدرالدین، اعجاز البیان فی تفسیر أم القرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- قونوی، صدرالدین، نفحات الالهیه، تهران، انتشارات ملی، ۱۳۷۵ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت موسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- میری، محمد، آفرینش انسان بر صورت الهی از منظر ابن‌عربی، حمکت عرفانی، شماره ۲، ۱۳۹۰ش.