مرگ

مرگ انتقال روح با رهاکردن بدن از عالم دنیا به عالم آخرت.

مفهوم‌شناسی

مرگ به معنای پایان حیات و رفتن از دنیاست. در زبان عربی از آن به «موت» تعبیر می‌شود. در اصطلاح فلسفه و کلام، جداشدن همیشگی روح از جسم و انتقال آن از عالم دنیا به عالم آخرت است امام‌خمینی مرگ را استقلال نفس، انتقال از خنشئه ملکی به نشئه ملکوتی یا انتقال به حیات ثانوی ملکوتی، پس از حیات اولی مُلکی می‌داند. افزون بر معنای انتقال روح، مرگ در اصطلاح اهل معرفت، به معنای ریشه‌کن کردن هوای نفس به‌کار می‌رود که از آن به «موت ارادی» تعبیر می‌کنند.

پیشینه

مرگ یکی از پیچیده‌ترین معماهای زندگی بشری است که در طول تاریخ مورد توجه متفکران بوده‌است؛ حکما و اندیشمندان دربارهٔ آن نظر داده‌اند و در فلسفه یونان دربارهٔ حقیقت و ماهیت آن بحث شده‌است. همه ادیان آسمانی پیشین بر این نظر اتفاق دارند که مرگ پایان هستی انسان نیست. در برخی ادیان غیر آسمانی نیز مسئله مرگ پایان حیات شمرده نمی‌شود و دفن اجساد مردگان همراه با خوراک و تزئینات و مومیایی‌کردن مرده‌ها برای سالم‌ماندن بدن گواه اعتقاد انسان‌ها به ادامه زندگی پس از مرگ است.

در ادیان آسمانی، مرگ از تقدیرات خداوند است که برای همه موجودات زنده مقرر شده‌است. در اسلام نیز بحث مرگ، از مباحث مهم معاد است و در آیات بسیاری از [[قرآن کریم] و روایات به آن توجه شده‌است. فلاسفه اسلامی در تبیین چگونگی مرگ، با براهین عقلی کوشش‌های فراوانی کرده‌اند. امام‌خمینی نیز با براهین فلسفی و کلامی به تبیین حقیقت مرگ و کیفیت آن پرداخته، نگاه مادی به مرگ را نقد کرده‌است.

ماهیت و حقیقت مرگ

حکما با استناد به آیه «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ»، مرگ را امری وجودی می‌دانند؛ زیرا مرگ به معنای انتقال از عالمی به عالم دیگر است؛ بنابراین به واسطه مرگ، آدمی در هیچ‌یک از مراتب حیات خود در عدم قرار نمی‌گیرد، بلکه نحوه هستی و حیات او تغییر می‌کند. مرگ از نگاه مفسران نیز، انتقال از یک عالم به عالم دیگر است.

در علم پزشکی گاه تعبیر مرگ مغزی به کار می‌رود که غیر از مرگ مصطلح است؛ چون در مرگ مغزی تمامی کارویژه‌های مغز به‌طور کامل و غیرقابل بازگشت از میان می‌روند، اما به کمک دستگاه‌های کمکی امکان حیات برای اعضای دیگر ـ هر چند به صورت نباتی ـ وجود دارد. امام‌خمینی نیز عقیده دارد مرگ امری وجودی و انتقال از نشئه ملکی به نشئه ملکوتی یا حیات ملکوتی ثانوی پس از حیات ملکی اولی است که این حیات، قوی‌تر از وجود ملکی و دنیوی است؛ زیرا حیات ملکی عرضی است و زایل می‌شود، اما حیات ملکوتی، امری ذاتی است که به تبع استقلال نفوس به دست می‌آید. ایشان با تفکیک شئون و مراتب مختلف حیات و موت، مرگ را پایان شئون مادی انسان می‌شمارد، امّا شئون معنوی او را در حیاتی برتر ـ که همان حیات حقیقی است ـ باقی و مستمر می‌داند. بنا بر نظر ایشان، حیات این دنیا، تنزل حیات حقیقی در عالم غیب است و مرگ در حقیقت رجوع به همان حیات حقیقی است که مراتب و شئون آن مختلف است.

مرگ دارای اقسامی است ازجمله؛ موت طبیعی، اخترامی و ارادی امام‌خمینی در تبیین چگونگی مرگ طبیعی، همانند ملاصدرا براین باور است که نفس با حرکت تدریجی و جوهری در مراحل هستی به مرحله تجرد رسیده، مستقل می‌شود؛ اما این حرکت تدریجی توسط قوا و عمّال عزرائیلی صورت می‌گیرد و در این حرکت، قوای نفس به‌تدریج رو به ضعف می‌رود تا اینکه به‌طور کلی از عالم طبیعت جدا شده، به برزخ منتقل می‌گردد این استقلال نفوس و خروج از بدن، به اختیار نفس نیست، بلکه به محض استقلال و به‌آخررسیدن حرکت نفس، جدایی نفس امری حتمی است و یک لحظه تأخیر صورت نمی‌گیرد. به اعتقاد ایشان، حیات پس از مرگ برای انسان، امری خارج از نظام هستی و دایره ممکنات نیست، بلکه انسان با عنوان جزئی از این نظام، در مراحل هستی سیر می‌کند و در وجود او، عدم و نابودی راه ندارد و تنها با انتقال به عالم دیگر، صورت و فعلیت دیگری خواهد یافت.

امام‌خمینی با استناد به سخن میرداماد، بر این نکته تأکید دارد که پس از مرگ، علاقه نفس به بدن باقی می‌ماند و می‌توان گفت با مرگ، تنها علاقه صوری نفس از بدن قطع می‌گردد، اما علاقه مادی آن باقی می‌ماند؛ زیرا بدن، ماده ظهور نفس است؛ بنابراین، نفس پس از مرگ نیز به‌طور کامل از بدن قطع علاقه نمی‌کند و با آن همراه است و از این‌روست که زیارت اموات تشریع شده‌است.

ضرورت مرگ

حکمای اسلامی بر ضرورت مرگ این‌گونه استدلال کرده‌اند که اگر اشخاص در دنیا جاودانه باشند، مانع ایجاد موجودات دیگر می‌شود و موجود نشدن افراد بعدی، با حکمت الهی سازگار نیست. ملاصدرا ضرورت مرگ طبیعی را برای هر نفسی با حرکت جوهری تبیین می‌کند و معتقد است نفس به واسطه حرکت جوهری قوت یافته، به کمالات معنوی می‌رسد و در مقابل، این اشتداد در باطن، موجب نقص در وجود ظاهری و حسی او می‌شود؛ تا آنجاکه از عالم طبیعت اعراض می‌کند و موت حاصل می‌شود. امام‌خمینی نیز به پیروی ملاصدرا بر این باور است که نفس با حرکت جوهری رو به استقلال می‌رود و به‌تدریج تجرد یافته، توجه او به عالم غیب بیشتر و اشتغالش از عالم طبیعت کاسته می‌شود و به واسطه قطع توجه نفس، بدن سستی و ضعف می‌یابد؛ تا آنجاکه نفس به‌طور کامل مستقل شده، بدن خود را رها می‌کند. در این هنگام، موت طبیعی رخ می‌دهد. ایشان افزون بر این، مرگ را یکی از عوامل امتیاز نفوس سعید از نفوس شقی می‌داند.

اقسام مرگ

امام‌خمینی مانند دیگر حکما به انواعی از مرگ اشاره کرده‌است:

1. مرگ طبیعی: خروج نفس از بدن؛ پس از اینکه نفس به‌تدریج به فعلیت و استقلال می‌رسد. در واقع این مرگ، رهایی تدریجی نفس از بدن و رویگردانی آن از عالم حس و روی‌آوردن به عالم ملکوت است. زمانی که جوهر نفس به کمال و فعلیت می‌رسد، دیگر نیازی به بدن ندارد و آن را رها می‌کند. برخی از آیات و روایات شاهد این مدعا هستند.
2. مرگ اخترامی: خروج نفس از بدن، به سبب آنکه بدن به دلیل حادثه‌ای از قابلیت می‌افتد یا منهدم می‌شود. در این حال، نفس دیگر نمی‌تواند در آن بدن استقرار یابد. در این مورد، نفس که صورت بدن است، به کمال خود نمی‌رسد، بلکه این بدن است که دیگر قابلیت تدبیر توسط نفس را ندارد و نفس از آن مفارقت خواهد کرد. در واقع، نفسی که از طریق حرکت جوهری رو به کمال می‌رود، پیش از رسیدن به نهایت مرتبه‌ای که در نهاد او به ودیعه گذاشته شده‌است، به سبب عدم لیاقت ماده، دچار مفارقت قهری می‌شود. در برخی از روایات به این نوع از مرگ، «اجل موقوف» گفته می‌شود. مرگ عموم مردم از این قسم است. امام‌خمینی موت اخترامی را با توجه به نظام کلی عالم ـ که بر اساس اسباب و علل است ـ امری طبیعی می‌داند؛ زیرا این موت اخترامی که به واسطه حوادث و امراض به دست می‌آید، بر اساس علل و عواملی است که با دست به دست هم دادن، منجر به این موت می‌شود؛ بنابراین نسبت به نظام کلی عالم، موت طبیعی محسوب می‌شود؛ زیرا بر اساس علل وجودی، در نظام کلی عالم، غایت حرکت او تا این اندازه بوده‌است. اما از آنجاکه نفس حرکت جوهری خود را به پایان نبرده‌است، موتی طبیعی نبوده و اخترامی است، ولی اگر سیر انسان کامل ملاک شمرده شود که این سیر، سیری معنوی و روحانی بوده و نهایت آن وصول به محبوب است و غایت همه انسان‌ها همان غایت سیر انسان کامل دانسته شود، همه انسان‌ها غیر از انسان کامل، به‌غایت و مقصد نرسیده و موتی اخترامی خواهند داشت.
3. مرگ ارادی: برخی از اهل معرفت قسم دیگری از مرگ را ذکر کرده‌اند که از آن به مرگ ارادی تعبیر می‌شود و انسان با تزکیه نفس می‌تواند با اراده خود از تعلقات و شهوات نفس رهایی یابد در واقع مرگ ارادی همان ترک ماسوی‌الله و انقطاع به سوی اوست که نه تنها موجب بقای سرمدی و حیات طیبه ابدی در بهشت صوری و معنوی می‌شود؛ بلکه به قدر استعداد و سیر و سلوک اشخاص بر حسب تجلیات اسمائی یا صفاتی یا ذاتی، موجب لقای حق شده، مقام‌ها و مراتب عارفان برای آنان حاصل می‌شود. امام‌خمینی شکستن حجاب‌ها در زمان حیات را مرگ ارادی و اختیاری می‌داند. ایشان مرگ اختیاری را مختص انبیا(ع) و اولیا(ع) می‌داند که به سبب رفع موانع در زمان حیات‌شان، به این قسم از مرگ رسیده‌اند و با مرگ اختیاری، بر نفس و قوای آن چیره شده، به مرحله فنا و صعق رسیده‌اند.

برخی علمای اخلاق در تقسیمی دیگر، موت را «شهادت فی سبیل الله» و «موت مفاجاة» (ناگهانی) دانسته‌اند که در اولی انسان با رفتن به جنگ دشمنان خدا، رضایت پروردگار و رسول خدا(ص) را به دست می‌آورد؛ اما دومی، مرگ ناگهانی‌ای است که به سراغ آدمی می‌آید.

عوامل مرگ

حکما و اندیشمندان در علل و عوامل مرگ طبیعی اعم از طبیعی و اخترامی، اختلاف نظر دارند. حکمای الهی بقای حیات را اعتدال در مزاج می‌دانند که ترکیبی از حرارت، رطوبت، یبوست و برودت است جالینوس معتقد است سبب مرگ طبیعی، چیرگی و استیلای حرارت بر رطوبت است. ابن‌سینا نیز به‌هم‌ریختن اعتدال مزاج طبیعی را سبب موت می‌داند. ملاصدرا بر این باور است که سبب موت طبیعی، کمال نفس و استقلال آن به واسطه حرکت جوهری و خروج آن از قوه به فعلیت است امام‌خمینی معتقد است طبق سنت الهی، هنگامی که قوه نفس بر حسب استعداد خود، کمالاتی که امکان آن را داشت، گرفت و تمامی قوه به واسطه حرکت جوهری به فعلیت رسید، نفس مستقل می‌شود و دیگر امکان ندارد به مقدار یک آن در بدن باقی بماند، و استقلال آن، عین خروج از بدن و موت است.

ترس از مرگ

حکما دلایل چندی برای ترس از مرگ بیان کرده‌اند. بعضی، علت آن را جهل به حقیقت مرگ و بعضی، ترس انسان از فنا و نیستی خود دانسته‌اند؛ البته چنین اندیشه‌ای برخاسته از بی‌ایمانی به معاد و جهان آخرت است. چنان‌که علت دیگر، دوری نفس از احساس تألم و ضررهای جسمانی دانسته شده‌است.

امام‌خمینی در این مسئله، مردم را به سه گروه ناقص، متوسط و مؤمن تقسیم می‌کند. ایشان سبب ترس عموم مردم (ناقصان) از مرگ را علاقه و دلبستگی به دنیا، حبّ بقا و تنفّر از فنا می‌داند؛ اگرچه به اعتقاد ایشان، طبق برخی روایات، هراس از مرگ، امری فطری و جبلی است. علت دیگر ترس این گروه از مرگ، عدم ایمان و طمأنینه قلبی به انتقال از این عالم به سرای ملکوت است؛ زیرا در این موضوع ادراک عقلی و تصدیق تعبدی کافی نیست؛ بلکه اطمینان قلبی لازم است، اما ترس متوسطان، به سبب توجه قلبی آنها به تعمیر دنیا و غفلت از آبادکردن آخرت است ترس انسان‌های کامل نیز ناشی از عظمت حق‌تعالی و جلالت ذات مقدس او در هنگام مرگ است؛ از این‌رو اولیای الهی از مرگ ترس دارند، اما از آن کراهت ندارند.

برخی علمای اخلاق برای جلوگیری از ترس مردم از مرگ، اسبابی ذکر کرده‌اند؛ ازجمله تحصیل اصول عقاید و استحکام آنها به براهین قطعی، مجاهدت و عبادت تا در فنا نبودن مرگ و صرف قطع بودن علاقه آن از بدن، یقین حاصل شود. امام‌خمینی نیز راه درمان ترس از مرگ را در آگاهی دل‌ها نسبت به پست بودن عالم دنیا و دار فنا و زوال و تغیّر بودن آن می‌داند تا انسان فطرتاً به عالم آخرت اشتیاق پیدا کند.

یاد مرگ

برخی علمای اخلاق، با توجه به بعضی آیات و روایات آثار و فوایدی برای یاد مرگ ذکر کرده‌اند؛ ازجمله نزول رحمت الهی آمادگی برای سفر آخرت و بی‌توجهی به دنیا این است که در روایتی آمده‌است خداوند کسی را که بسیار به یاد مرگ باشد دوست دارد امام‌خمینی نیز اثر یاد مرگ و آخرت را این می‌داند که اگر انسان روز حساب را باور داشته باشد، مردن را فنا نمی‌داند؛ بلکه مرگ را انتقال از نقص به کمال دانسته، همین باور، او را از همه لغزش‌ها نگه می‌دارد.

احتضار و نشانه‌های آن

مرگ علایم و نشانه‌هایی دارد که با نزدیک‌شدن زمان آن، نشانه‌هایش ـ که همانند نوعی مستی و بی‌هوشی است ـ ظاهر می‌شود. در اصطلاح به این علایم «سکرات مرگ» می‌گویند هنگام احتضار و فرارسیدن مرگ، اعضا و قوای انسان ضعیف شده، اضطرابی در آن پدیدار می‌شود و حقایقی از عالم آخرت برای او آشکار می‌گردد. امام‌خمینی، انکشاف برخی حقایق و صور اعمال و آثار آنها را در وقت مرگ، مطابق برهان و موافق مکاشفات اصحاب کشف و روایت می‌داند؛ در این هنگام که سکرات موت بر فرد وارد می‌شود، حالت احتضار و معاینه بر او عارض می‌گردد.

امام‌خمینی برای احتضار نشانه‌هایی برمی‌شمرد:

1. مشاهده عالم غیب که برای محتضر رخ می‌دهد.
2. مشاهده برخی درجات و درکات که حاصل مشاهده و درک آثار صور اعمال انسان است.
3. ظهور ولایت معصومان (ع) که برخی روایات این امر را تأیید می‌کنند که آنان هنگام احتضار انسان بر بالین محتضر ـ اعم از کافر و مؤمن ـ حاضر می‌شوند.
4. آگاهی به جداشدن از امور مورد علاقه انسان که به اعتقاد ایشان، عمده سختی مرگ ترک تعلقات است؛ به همین دلیل لحظه مرگ، لحظه‌ای است که شیطان برای سلب ایمان انسان تلاش می‌کند ایشان محبت به دنیا و امور مربوط به آن را از خطرهای عظیم به هنگام سکرات موت ذکر کرده، در موارد پرشماری یادآور شده‌است در سکرات مرگ، در صورتی که معارف الهی وارد قلب نشده باشد، این معارف از قلب محو می‌گردد و چه بسا زمینه‌ساز بغض به حق می‌گردد. از این‌رو، ایشان «تلقین» را برای چنین اشخاصی ـ که معارف را به قلب خود نرسانده‌اند ـ مفید نمی‌داند.

پیوند به بیرون

• باقر صاحبی، مرگ، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۲۶۰–۲۶۴.