التعلیقة علی العروة الوثقی

التعلیقة علی العروة الوثقی، حواشی امام‌خمینی بر کتاب العروة الوثقی؛ عربی.

التعلیقة علی العروة الوثقی

اطلاعات کتاب
عنوان	التعلیقة علی العروة الوثقی
نویسنده	امام‌خمینی
تاریخ نگارش	از سال ۱۳۷۲ق تا ۱۳۷۵ق
موضوع	حواشی امام‌خمینی بر کتاب العروة الوثقی
زبان	عربی
تعداد جلد	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تاریخ نشر	سال ۱۳۸۰ش

مقدمه

حاشیه‌نویسی بر کتاب‌های فقهی را می‏توان به دو دسته فقه استدلالی و فتوایی تقسیم کرد. رساله‌های عملیه و نوع حواشی کتاب‌های فقه فتوایی، از قسم دوم هستند. یکی از کتاب‌های فقه فتوایی، العروة الوثقی، مهم‌ترین اثر سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی (۱۲۴۸-۱۳۳۷ق) است که تاکنون ده‌ها حاشیه بر آن نگاشته شده است. از ایشان چندین اثر تألیفی دیگر نیز به جا مانده است . این کتاب را شیخ‌عباس قمی با عنوان الغایة القصوی فی ترجمة العروة الوثقی، به فارسی ترجمه کرده است.

ویژگی‌های العروة الوثقی

العروة الوثقی با اینکه دربرگیرنده همه ابواب فقهی نیست، به سبب فروع بسیار و مباحث عمده‏ای که در آن مطرح شده است و نیز دقت و تبحر مؤلف آن در علم فقه، مورد توجه قرار گرفته است؛ به گونه‌ای که برخی بیش از پنجاه حاشیه بر آن یاد کرده‌اند . برخی از این حواشی دربردارنده همه ابواب عروه و برخی تنها دربردارنده بخش‌هایی از آن‌اند .
عناوین این کتاب عبارت‌اند از: تقلید، طهارت، نماز، روزه، اعتکاف، زکات، خمس، حج، اجاره، مضاربه، مزارعه، مساقات، ضمان، حواله، نکاح و وصیت که کامل نشده است . نثر العروة الوثقی، نثری روان و ساده است. واژه‏های غیر عربی نیز در آن، به چشم می‌خورند . مؤلف در برخی مسائل به استدلال اجمالی بر نظر خود نیز پرداخته است . گفتنی است سیدمحمدکاظم یزدی بر العروة الوثقی تکمله‌ای نوشته است که دربردارنده ابواب ربا، عدّه، وکالت، هبه، وقف و قضاست اما نوعاً موضوع حاشیه‌نگاری فقها نبوده است.

اهمیت و جایگاه

حاشیه امام‌خمینی بر العروة الوثقی پس از پایان حاشیه‌نویسی بر کتاب وسیلة النجاة (ببینید: تعلیقة علی وسیلة النجاة) اثر سیدابوالحسن اصفهانی (۱۲۸۴-۱۳۶۵ق) در سال ۱۳۷۲ق آغاز و در هفتم جمادی‌الاولی ۱۳۷۵ق به پایان رسیده است . فزونی فروعی که در حاشیه بر عروه، به تبع متن آمده است، سبب شده تعلیقه بر العروة الوثقی در میان آثار فقهی امام‌خمینی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار باشد و مطالعه سایر آثار فقهی ایشان بدون مطالعه این اثر کامل نباشد . برخی مسائل مطرح‌شده در رساله نجاة العباد-نخستین اثر فتوایی امام‌خمینی به زبان پارسی (ببینید: رساله نجاة العباد)-برگرفته از حواشی وی بر العروة الوثقی است . همه حواشی امام‌خمینی بر این اثر، فتوای صریح نیست، بلکه برخی احتیاطی و برخی توضیحی است .

نقدهای امام

امام‌خمینی بر بیشتر فتاوای سیدمحمدکاظم یزدی حاشیه نوشته است و شمار آنها بالغ بر سه‌هزار است. از ۷۲ مسئله اجتهاد و تقلید، ایشان بر چهل مورد آن حاشیه نوشته است که در مقایسه با حواشی سیدحسین بروجردی که حدود ۲۵ مورد است، قابل توجه می‌باشد. ایشان از ۸۸ مسئله‌ای که در اقسام و احکام آب‌ها در متن آمده، بر ۵۳ مورد و در اقسام و احکام نجاسات که ۱۴۴ مسئله در متن آمده، ۱۱۱ مورد و در افعال وضو که در متن ۴۹ مسئله به آن اختصاص یافته است، بر ۲۷ مورد آن حاشیه نوشته است. امام‌خمینی برخلاف یزدی طباطبایی که تقلید را التزام به فتوای مجتهد معینی دانسته است، مستندبودن عمل به فتوای مجتهد معین را کافی می‏داند ؛ چنان‌که برخلاف ایشان عمل عامی را بدون تقلید و احتیاط، در صورت انطباق با رأی مجتهد، باطل نمی‌داند . جواز عدول از مرجعِ زنده به مرجعِ زنده دیگر در صورت تساوی آنان، کاشف تعبدی‌بودن حسن ظاهر از عدالت ، واجب شرعی‌نبودن غسل‌ها به جز غسل میت، أقوی‌دانستن عدم اشتراط غسل جنابت برای دو سجده سهو ، معتبربودن نقل فتوا از سوی ثقه و عدم لزوم حصول اطمینان از قول وی، حرام‌نبودن مال پس‌گرفته‌شده با ترافع نزد کسی که شایستگی فتوادادن ندارد، صرف نظر از حرمت اصل ترافع، جواز استعمال ظروف طلا و نقره برای تزیین در منازل، مساجد و مشاهد مشرفه، بلکه مطلق نگهداری و فروش آنها و جواز وضوگرفتن با آنها در مقام اضطرار، و عدم وجوب شکستن آنها ، ازجمله موارد دیگر اختلاف فتوای امام‌خمینی است.

چاپ و انتشار

تعلیقه امام‌خمینی برای نخستین بار در قم در ۳۴۵ صفحه با ارجاع به مسائل العروة الوثقی، بدون آوردن متن کامل آن و تنها با بیان دیدگاه‌های امام‌خمینی، چاپ شده و ناشر مشخصی ندارد . بار دیگر انتشارات وجدانی قم آن را چاپ کرده است . پس از چندی، مؤسسه مطبوعاتی دارالفکر در ۳۶۸ صفحه، آن را با عنوان تعلیقة لسماحة العلامة الاوحدی آیةالله العظمی الحاج‌آقا روح‌الله الموسوی الخمینی علی العروة الوثقی، به چاپ رسانده است . در این چاپ، شماره هر مسئله با اصل فتاوای صاحب عروه و امام‌خمینی در جدول و کنار هم آمده است. نسخه اخیر سپس به همراه العروة الوثقی بارها چاپ شده است .
پیش از انقلاب اسلامی ایران، به سبب ممانعت از نشر آثار امام‌خمینی، حواشی ایشان بر العروة الوثقی و بر رساله توضیح المسائل بروجردی، با حرف «خ» یا نقطه‌چین مشخص می‌شد . کتاب العروة الوثقی با تعلیقه امام‌خمینی و شماری از مراجع هم‌عصر ایشان در بیروت نیز در سال ۱۴۱۰ق همراه با مقدمه‏ای از انتشارات «دارالاسلامیه» به چاپ رسیده است. مؤسسه اسماعیلیان نیز آن را در سال ۱۳۷۰ش/ ۱۴۱۱ق در دو جلد و انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در سال ۱۴۱۷ق آن را در پنج جلد، همراه با حاشیه برخی مراجع تقلید، ازجمله امام‌خمینی، به چاپ رسانده‌اند. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۸۰ به سبب وجود خطاهایی در چاپ‌های پیشین و نیز جابه‌جایی برخی تعلیقه‌ها و وجود ابهام در آنها، ضمن تصحیح متن العروة الوثقی، آن را همراه با حواشی امام‌خمینی در ۱۰۴۰ صفحه و به صورت مستقل با عنوان العروة الوثقی مع تعالیق الامام‌الخمینی، منتشر ساخته است. پس از این تاریخ، تنها این نسخه مبنای انتشار این کتاب، همراه با تعلیقه‌های امام‌خمینی یا همراه با حواشی فقها و مراجع دیگر، قرار گرفته است. این کتاب در «موسوعة الامام‌الخمینی» همراه با آخرین تحقیقات و دقت بیشتری در سال ۱۳۹۲ و در جلدهای ۲۴ و ۲۵ منتشر شده است.

پیوند به بیرون

علی جان کریمی، التعلیقة علی العروة الوثقی، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۴۱۵.