حفاظت از امام‌خمینی، محافظت از امام‌خمینی در برابر توطئه‌ها و خطرهای احتمالی.
مقدمه
حفاظت از شخصیت‌های مذهبی، سیاسی و علمی در همه جوامع امری لازم و پذیرفته‌شده‌است. پیامبر اکرم(ص) با دشمنان کینه‌توزی از کفار و منافقان و افراد متعصب جاهلی روبه‌رو می‌شد و از این‌رو محافظت از ایشان ضروری بود[۱] و مسلمانان حفاظت از آن حضرت را وظیفه خود می‌شمردند و مراقبت از وی را بر جان خود مقدم می‌داشتند. در محاصره مسلمانان در شعب ابوطالب در مکه به دست کفار قریش، ابوطالب عموی پیامبر (ص) گروهی از افراد قبیله بنی‌هاشم را مأمور حفاظت از آن حضرت کرد و گاهی شب‌ها برای رعایت مسائل امنیتی حضرت را به نقطه‌ای دیگر می‌بردند.[۲] حضرت علی(ع) نیز محافظ پیامبر (ص) بود؛ چنان‌که در شب هجرت آن حضرت از مکه به مدینه برای حفاظت از جان ایشان در خانه و بستر آن حضرت خوابید.[۳] پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه و تشکیل حکومت، دشمنی‌ها علیه آن حضرت بیشتر شد و محافظت از ایشان اهمیت بیشتری پیدا کرد. نام‌گذاری ستونی در مسجد پیامبر(ص) به نام «حرس» یا «محرس» بدان جهت است که علی (ع) در محل آن می‌ایستاد و از آن حضرت حراست می‌کرد.[۴] حذیفه نیز از پیامبر اکرم (ص) محافظت کرده‌است.[۵] امام‌حسین(ع) نیز پس از مرگ معاویه در سال شصت هجری هنگامی که از سوی ولیدبن‌عقبه فرماندار مدینه برای بیعت با یزید فرا خوانده شد، عده‌ای از بنی‌هاشم را برای حفاظت از خود در برابر خطرهای احتمالی آماده کرد.[۶]
امام‌خمینی پیش از نهضت اسلامی مانند دیگر مراجع تقلید بدون محافظ رسمی بود. نقش ایشان در هدایت و رهبری نهضت و مبارزه با رژیم پهلوی و آمریکا ایجاب می‌کرد از ایشان محافظت شود.[۷] پیروزی انقلاب اسلامی بر ضرورت این مهم افزود. وجود امام‌خمینی در جایگاه رهبر و هدایتگر انقلاب، مایه آرامش مردم بود و دشمنان انقلاب به دنبال فروپاشی و شکست نظام جمهوری اسلامی پس از ایشان بودند[۸] و آسیب به ایشان موجب آسیب‌رسیدن به نظام اسلامی می‌گردید. تهدیدهای جدی دشمنان انقلاب و تحرکات گسترده تروریستی و کشتن هزاران نفر از مسئولان و مردم انقلابی به دست گروه‌های تروریستیِ مورد حمایت دشمنان (ببینید: ترور و سازمان مجاهدین خلق ایران)، جای هیچ تردید یا ابهامی دربارهٔ ضرورت تشدید رعایت مسائل امنیتی و حفاظتیِ امام‌خمینی باقی نمی‌گذاشت.[۹] یاران امام‌خمینی به‌ویژه ائمه جمعه حفاظت از ایشان را بالاترین عبادت و دارای اجر نزد خداوند دانستند و مسئولیت محافظان ایشان را سنگین و آنان را نمایندگان مردم در حفظ ایشان شمردند.[۱۰] برخی از مسئولان نظام اسلامی نیز برخلاف خواست خود، برای امنیت بیشتر به منطقه حفاظت‌شده جماران منتقل شدند.[۱۱]
از سوی دیگر، امام‌خمینی خود برای محافظت از مسئولان نظام اهتمام داشت؛ چنان‌که پس از ترور اکبر هاشمی رفسنجانی عضو شورای انقلاب به دست گروه فرقان در خرداد ۱۳۵۸ (ببینید: اکبر هاشمی رفسنجانی) در پیامی به مردم و مسئولان سفارش کرد که رفت و آمدهای مشکوک را زیر نظر بگیرند و از شخصیت‌های انقلاب، گرچه خود بدان رضایت نداشته باشند، محافظت کنند[۱۲] و پس از به‌شهادت‌رسیدن محمد صدوقی امام‌جمعه یزد در ۱۱/۰۴/۱۳۶۱[۱۳] (ببینید: محمد صدوقی) سفارش کرد در حفاظت شخصیت‌ها بیشتر دقت شود و سوابق محافظان نیز بررسی گردد[۱۴]؛ همچنین ایشان دستور داد امنیت زمینی و هوایی محل برگزاری مجلس خبرگان رهبری تأمین گردد[۱۵] و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را موظف کرد برای حفاظت از هواپیماها و برخورد با هواپیماربایان اقدام کند.[۱۶]
حفاظت در دوران نهضت
از آغاز مبارزه امام‌خمینی با رژیم پهلوی، مراقبتِ لازم از ایشان صورت می‌گرفت. سیدمصطفی خمینی مراقب حضور و رفتار افراد ناشناسِ دیدارکننده با امام‌خمینی بود.[۱۷] مهدی عراقی و برخی دیگر نیز از ایشان در میان جمعیت و هنگام سخنرانی در فیضیه حفاظت می‌کردند.[۱۸] پیش از پانزده خرداد ۱۳۴۲ اهالی روستای جمکران گروهی را برای حفاظت از امام‌خمینی تشکیل داده بودند؛ ولی در موقع بازداشت ایشان جز دو نفر کسی همراه ایشان نبود.[۱۹] در دوره تبعید نیز افزون بر مراقبت دولت‌های میزبان،[۲۰] سیدمصطفی خمینی از ایشان محافظت می‌کرد.[۲۱] پس از تبعید امام‌خمینی به نجف، افزون بر سیدمصطفی خمینی، محی‌الدین فرقانی از فضلای افغانی نیز برای حفاظت و مراقبت همراه ایشان بود.[۲۲] پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی در آبان ۱۳۵۶ مبارزان احساس کردند ضربه‌ای سنگین به پیکر مبارزه وارد شده‌است[۲۳] و در سال ۱۳۵۷ دولت عراق به بهانه حفاظت از امام‌خمینی، بیت ایشان را محصور کرد[۲۴]؛ اما پس از مذاکره با بعثی‌ها قرار شد حفاظت از ایشان در بیت و حرم و محل تدریس بر عهده همراهان امام‌خمینی باشد.[۲۵]
از سوی دیگر، سیداحمد خمینی همواره مراقب امام‌خمینی بود و لحظه‌ای از حفاظت جان ایشان و مراقبت از سلامتی ایشان غافل نبود.[۲۶] در جریان سفر امام‌خمینی به فرانسه نیز وی و دیگر همراهان مواظب امنیت ایشان بودند.[۲۷] در روزهای حضور امام‌خمینی در پاریس، چنان‌که خود ایشان اشاره کرده‌است، دولت فرانسه برای حفاظت، تعداد زیادی پلیس در نوفل لوشاتو مستقر کرده بود.[۲۸] افزون بر آن مهدی عراقی مسئولیت محافظت از ایشان را بر عهده داشت.[۲۹] امنیت اندرونی بیت نیز بر عهده مرضیه حدیدچی (ببینید: مرضیه دباغ) بود. وی برای جلوگیری از خطر، نخست نامه‌های رسیده را باز می‌کرد[۳۰] و انتظامات بیت بر عهده سیدسراج‌الدین موسوی بود[۳۱] (ببینید: نوفل لوشاتو). سیداحمد خمینی نیز مراقبت‌های لازم در برابر غذاهای مسموم یا آب‌های آلوده را انجام می‌داد.[۳۲] وی اقدامات حفاظتی لازم برای سفر امام‌خمینی به ایران، همچون انتخاب همراهان و کنترل و مراقبت را انجام داد[۳۳]؛ حتی هنگام بازگشت به ایران در داخل هواپیما با اصرار وی برای امنیت بیشتر، امام‌خمینی جلیقه ضد گلوله پوشید[۳۴] که به علت سنگینی، آن را از تن درآورد.[۳۵] مدیریت و حفاظت درون هواپیما نیز بر عهده مهدی عراقی بود.[۳۶]
حفاظت پس از بازگشت به ایران
حفاظت از امام‌خمینی مهم‌ترین دغدغه شورای انقلاب پس از بازگشت ایشان به ایران بود،[۳۷] به‌ویژه مراقبت از ایشان در فرودگاه و در مسیر تا بهشت زهرا (س) حساس‌ترین بخش کار بود.[۳۸] برای استقبال از امام‌خمینی و تأمین امنیت ایشان کمیته استقبال تشکیل شد.[۳۹] این کمیته پیشنهاد دولت شاپور بختیار برای مأموریت پنج هزار نیرو با لباس شخصی و مجهز به بالگرد برای حفاظت از امام‌خمینی را نپذیرفت و اعلام کرد مسئله حفاظت از ایشان مربوط به ملت است و مأموران امنیتی نیز باید با این کمیته هماهنگ باشند.[۴۰] سازمان مجاهدین خلق ایران و گروه‌های دیگری چون صف و موحدین که آشنایی با فنون نظامی داشتند، خواهان بر عهده‌گرفتن مسئولیت حفاظت از امام‌خمینی بودند.[۴۱] مرتضی مطهری و محمد بروجردی با شرکت‌کردن سازمان مجاهدین خلق برای محافظت از ایشان مخالفت کردند[۴۲] و در نهایت به پیشنهاد شاخه تدارکات و انتظامات کمیته استقبال،[۴۳] حفاظت از ایشان به محسن رفیق‌دوست واگذار شد.[۴۴] رفیق‌دوست نیز پس از برنامه‌ریزی از محمد بروجردی مسئول گروه توحیدی صف، برای پذیرش این مسئولیت دعوت کرد و او حدود پنجاه فرد مسلح را برای حفاظت از امام‌خمینی فراهم آورد.[۴۵] افزون بر آن کمیته استقبال نیرویی با معرفی روحانیان مساجد با عنوان انتظامات برای تأمین امنیت و برقراری نظم در زمان ورود امام‌خمینی تشکیل داد.[۴۶] علی‌اکبر براتی و بروجردی نیروها را در حسینیه انصار واقع در حد فاصل خیابان ری و هفده شهریور تهران آموزش می‌دادند[۴۷] (ببینید: کمیته استقبال).
امام‌خمینی پس از ورود به ایران و سخنرانی در بهشت زهرا (س) در مدرسه رفاه و علوی مستقر شد (ببینید: بازگشت امام‌خمینی). حبیب‌الله عسکراولادی مسلمان، ابوالفضل توکلی‌بینا[۴۸] و رفیق‌دوست مسئول حفاظت از امام‌خمینی در مدرسه رفاه و علوی بودند[۴۹] (ببینید: مدرسه رفاه و مدرسه علوی). حمیدرضا نقاشیان،[۵۰] سیدعلی‌اکبر مصطفوی از نیروهای ویژه ارتش،[۵۱] حسن سلیمی[۵۲] و محمدرضا طالقانی نیز در شمار محافظان امام‌خمینی قرار داشتند.[۵۳]
حفاظت در قم
امام‌خمینی در ۱۰/۱۲/۱۳۵۷ از تهران به قم رفت. خانه ایشان در یخچال قاضی و کوچه منتهی به آن ظرفیت هزاران دیدارکننده را نداشت؛ از این‌رو ایشان در خانه متعلق به محمد یزدی در جنوب شرقی پل حجتیه منتقل شد.[۵۴] حفاظت از امام‌خمینی در آغاز بر عهده کمیته انقلاب اسلامی[۵۵] و گروه اعزامی از تهران بود و پس از مدتی این مسئولیت به سپاه پاسداران قم به مسئولیت حشمت‌الله کریمی واگذار شد.[۵۶] این نهاد تیمی را مأمور حفاظت از امام‌خمینی کرد.[۵۷]
حفاظت در جماران
پس از بیماری امام‌خمینی و انتقال ایشان به تهران و بستری‌شدن در بیمارستان قلب تهران در ۳/۱۱/۱۳۵۸، مسئولیت حفاظت بر عهده فتح‌الله جعفری از محافظان امام‌خمینی در قم، قرار گرفت.[۵۸] پس از آنکه امام‌خمینی در جماران مستقر شد، دفتر ایشان در جماران تصمیم گرفت جهات حفاظتی و امنیتی بیت امام‌خمینی بر عهده سیدسراج‌الدین موسوی از افراد باسابقه انقلابی باشد و در ۳/۵/۱۳۵۹ در نامه‌ای به مرتضی رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران، از وی خواست دستور لازم را دراین‌باره صادر و وسایل مورد نیاز را در اختیار موسوی قرار دهد.[۵۹]
با گسترش ناامنی‌ها و ترور گسترده کارگزاران نظام اسلامی، در سال ۱۳۶۰ ستاد مقابله با گروه‌ها تصویب کرد ارگان‌ها و نهادها مسئولیت اصلی حفاظت از شخصیت‌های خود را برعهده گیرند؛ از این‌رو در ۲۸/۶/۱۳۶۰ ستاد مرکزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، فرماندهی حفاظت، در نامه‌ای به سیداحمد خمینی ابلاغ کرد از آنجا که حفاظت از امام‌خمینی امری حیاتی است، با صلاحدید خود فردی را به عنوان مسئول کل حفاظت برای هماهنگی و نظارت بر کل نیروهای مستقر در بیت اعم از سپاه و نیروهای انتظامی و خدماتی تعیین کنند و افراد سپاهی مستقر در بیت، موظف به اجرای دستورهای تعیین‌شده خواهند بود.[۶۰] سیداحمد خمینی مسئولیت حفاظت از امام‌خمینی را بر عهده گرفت.[۶۱] وی که در مراقبت و حفاظت فیزیکی و جسمانی و روحی امام‌خمینی بسیار فعال بود،[۶۲] از علمای شهرها مانند محمد صدوقی از یزد، سیدجلال‌الدین طاهری از اصفهان،[۶۳] عباس واعظ طبسی از مشهد[۶۴] و سیدحسین موسوی تبریزی از تبریز[۶۵] درخواست کرد افرادی امین، متعهد، مؤمن و قابل اعتماد را از میان پاسداران انقلاب برای حفاظت از امام‌خمینی معرفی کنند و بدین ترتیب شصت نفر را از سراسر ایران گرد آورد.[۶۶] وی، سیدسراج‌الدین موسوی را فرمانده نیروهای حفاظت معرفی کرد و قرار شد که او گزارش کارهای روزانه را به اطلاع وی برساند.[۶۷]
موسوی علاوه بر مسئولیت یادشده وظیفه هماهنگی میان نیروهای حفاظت و اعضای بیت و دفتر را نیز بر عهده داشت[۶۸] و برای نظم و امنیت جماران برنامه‌ریزی کرد.[۶۹] مختار کلانتری از فرماندهان ارشد کمیته انقلاب اسلامی معاونت فرماندهی را بر عهده گرفت[۷۰] و عده‌ای از بانوان پاسدار نیز برای بازرسی زنان در واحد حفاظت مشغول به کار شدند.[۷۱] مردم جماران نیز به حفاظت از امام‌خمینی کمک می‌کردند.[۷۲] پس از مدتی از حضور امام‌خمینی در جماران مسئولیت حفاظت جماران بر عهده سپاه پاسداران به فرماندهی خسرو عروج قرار گرفت[۷۳] و برای حفاظت بهتر، منطقه جماران به پنج حلقه یا کمربند امنیتی تقسیم شد.[۷۴] با بستری‌شدن امام‌خمینی در بیمارستان قلب برای بار دوم، در سال ۱۳۶۱ به پیشنهاد سیداحمد خمینی به جهت مسائل درمانی، سیاسی و امنیتی درمانگاهی در جماران در نزدیک محل اقامت ایشان به نام درمانگاه بقیةالله احداث شد.[۷۵] امام‌خمینی چند بار در این درمانگاه بستری شد[۷۶] (ببینید: بیماری امام‌خمینی).
تشدید حفاظت
تشدید توطئه‌های عوامل داخلی و خارجی علیه انقلاب و امام‌خمینی، به‌ویژه اعترافات کودتاچیان نوژه در هدف قراردادن جماران (ببینید: کودتای نوژه)، تداوم جنگ عراق علیه ایران و تلاش رژیم عراق برای بمباران مناطق مسکونی تهران به‌ویژه جماران[۷۷] (ببینید: جنگ تحمیلی) و خطر نفوذ گروه‌های تروریست،[۷۸] همچنین گزارش‌هایی دربارهٔ ورود نیروهای دشمن به جماران در میان دیدارکنندگان[۷۹] سبب شد که همه منطقه جماران زیر نظر نیروهای حفاظتی قرار گیرد، در بالای کوه هم پست نگهبانی مستقر شود و نیروی هوایی ارتش مسئولیت پدافندهای منطقه را بر عهده گیرد.[۸۰] همه افراد جز رؤسای قوا مانند سیدعلی خامنه‌ای و هاشمی رفسنجانی بازرسی می‌شدند[۸۱] و به دلیل اهمیتِ حفاظت از امام‌خمینی، به دلخورشدن افراد از بازرسی توجهی نمی‌شد.[۸۲] همه وسایل نقلیه وارد شده به منطقه نیز بازرسی می‌شد.
ازجمله اقدامات مسئولان امنیتی کشور و محافظان امام‌خمینی در جماران خنثی‌کردن توطئه صادق قطب‌زاده در سال ۱۳۶۱ بود که گفته شده قصد داشت با هماهنگی سلطنت‌طلبان و مرتبطان با سازمان سیای آمریکا با حمل مواد منفجره به جماران، امام‌خمینی و اعضای شورای عالی دفاع را در یک سوء قصد از میان ببرد[۸۳]؛ چنان‌که در هفتم شهریور ۱۳۶۰ مسعود کشمیری دبیر شورای امنیت ملی[۸۴] همراه با محمدعلی رجایی، رئیس‌جمهور، برای دیدار با امام‌خمینی به جماران آمد و به بهانه محرمانه‌بودن محتوای کیف خود اجازه بازرسی به پاسداران نداد. محافظان نیز با وجود وساطت رجایی و باهنر اجازه ورود به وی ندادند. گفته شده روز بعد در هشتم شهریور، کشمیری با محتوای همان کیف، نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور را به شهادت رساند[۸۵] (ببینید: هشت شهریور).
رابطه امام‌خمینی و محافظان
برخورد امام‌خمینی با محافظان مهربانانه بود و ایشان از محافظانِ خود دلجویی می‌کرد و توجه خاصی به پاسداران داشت و آنان را با اسم می‌شناخت.[۸۶] ایشان در هیچ شرایطی از احوال آنان غافل نبود و از آنان دلجویی می‌کرد.[۸۷] ایشان به هنگام شهادتِ فرزند یکی از محافظان در جبهه، ضمن تسلیت و کمک مالی به خانواده شهید به سیداحمد خمینی نیز سفارش کرد در مجلس ترحیم وی شرکت کند.[۸۸] ایشان به محافظان اعتماد داشت و گاه دیدارهای مهم سیاسی در حضور آنان انجام می‌گرفت.[۸۹] در موشک‌باران جماران در زمان جنگ تحمیلی به ایشان پیشنهاد شد که به پناهگاه برود که ایشان نپذیرفت و در برابر اصرار مسئولان نظامی تأکید کرد وقتی همسایگان و محافظان وی نمی‌توانند از پناهگاه استفاده کنند، وی نیز از پناهگاه استفاده نخواهد کرد.[۹۰] محافظان نیز شیفته و فدایی امام‌خمینی بودند.[۹۱] در سال ۱۳۶۴ وقتی قرار شد مانیتوری برای قلب امام‌خمینی نصب شود، به پیشنهاد پزشکان برای اطمینان از بی‌خطربودن دستگاه لازم بود دستگاه روی فردی آزمایش شود. یکی از محافظان داوطلبانه و با علاقه‌ای که به امام‌خمینی داشت خودش را برای آزمایش در اختیار پزشکان قرار داد.[۹۲]
از سوی دیگر، مدارا و حفظ کرامتِ دیدارکنندگان از سفارش‌های پیاپی امام‌خمینی به محافظان بود. ایشان به‌طور مرتب به آنان یادآور می‌شد رفتارشان موجب آزار همسایگان و اهالی جماران نشود.[۹۳] مسئولان نیز از محافظان می‌خواستند در موارد غیر ضروری، از کارهایی که مردم را معطل و ناراحت می‌کند، خوداری کنند.[۹۴] مردم گاه در وقت دیدار با امام‌خمینی ازدحام می‌کردند و برخی از محافظان گاه صبرشان لبریز می‌شد و به مردم تندی می‌کردند که امام‌خمینی پاسداران محافظ را بر ناشکیبایی مؤاخذه می‌کرد.[۹۵] ایشان به محافظان یادآور می‌شد همه مهمان‌اند و حتی به مخالفان نیز بی‌احترامی نکنند[۹۶]؛ نیز سیداحمد خمینی به محافظان سفارش می‌کرد به سبب جایگاه بیت امام‌خمینی، با همه گروه‌ها و دسته‌ها یکسان روبه‌رو شوند و رفتارهای جناحی اعمال نشود.[۹۷] رفتار مناسب محافظان با مردم اعتماد ساکنان جماران را به آنان جلب می‌کرد؛ چنان‌که رفتارشان با پاسداران محبت‌آمیز بود و در حل مشکلات پدیدآمده به بیت کمک می‌کردند.[۹۸] محافظان از امام‌خمینی درس‌های ماندگاری را به یاد داشتند که قناعت و صرفه‌جویی ایشان در مصرف بیت‌المال،[۹۹] مناجات‌های شبانه،[۱۰۰] وفای به عهد و علاقه به کودکان،[۱۰۱] ساده‌زیستی،[۱۰۲] شجاعت امام‌خمینی در برابر خطر[۱۰۳] و تعامل سراسر مهربانی سیداحمد خمینی و پدر[۱۰۴] از آن جمله است. بسیاری از محافظانِ امام‌خمینی در طول دفاع مقدس به نوبت به جبهه می‌رفتند و عده‌ای از آنان نیز به شهادت رسیدند.[۱۰۵]
پانویس
- ↑ انفال، ۳۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۲/۳۱؛ بیهقی، دلائل النبوه، ۲/۳۱۲؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ۱/۱۲۵.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱/۴۴۲–۴۴۳.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱/۵۵؛ سمهودی، وفاء الوفاء بأخبار دارالمصطفی، ۲/۴۴۸.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱/۶۵۳.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۵/۱۳؛ مفید، الارشاد، ۲/۳۲–۳۳.
- ↑ مصطفوی، زهرا، فانی در وجود پدر، ۵۶؛ مصطفوی، زهرا، با یادگار امام، ۱۰–۱۱.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۹۴۵–۹۴۶.
- ↑ مخبر، مصاحبه، ۵؛ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۴۱–۴۳.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۱۲۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۲۳–۳۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۵–۴۹۶.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، یاران امام، ۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۷۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۱۵.
- ↑ گروه فرهنگی، ۵۱.
- ↑ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۲۷۶.
- ↑ ابوترابی، خاطرات، ۲۴۹–۲۵۰.
- ↑ رجایی‌نژاد و حاضری، هفت‌اقلیم گذری، ۲۵۸.
- ↑ رجایی‌نژاد و حاضری، هفت‌اقلیم گذری، ۲۶۳–۲۶۴.
- ↑ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۲۶.
- ↑ حدیدچی، خاطرات، ۱۴۷–۱۴۸.
- ↑ فردوسی‌پور، خاطرات سالهای نجف، ۲/۱۲۷–۱۲۸؛ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۲۶–۲۲۷.
- ↑ فردوسی‌پور، خاطرات سالهای نجف، ۲/۱۲۸.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، یادگار امام، مقدمه و ۳۸؛ غفوری، مشاور امین، ۱۳۴.
- ↑ غفوری، مشاور امین، ۱۳۴–۱۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۸۱؛ فردوسی‌پور، خاطرات، ۲۰۳–۲۰۴.
- ↑ معادیخواه، شهید عراقی و روحانیت، ۳۶، ۴۳؛ بهاری‌فرد، مصاحبه، ۸۹–۹۰.
- ↑ حدیدچی، خاطرات، ۱۵۸–۱۵۹ و ۱۶۱.
- ↑ حدیدچی، خاطرات، ۱۶۱–۱۶۲.
- ↑ غفوری، مشاور امین، ۱۳۶–۱۳۷.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، یادگار امام، مقدمه و ۳۸.
- ↑ رجایی نژاد و حاضری، هفت‌اقلیم گذری، ۳۶۳.
- ↑ توکلی‌بینا، مصاحبه، خبرگزاری فارس.
- ↑ بهاری‌فرد، مصاحبه، ۹۰.
- ↑ روزی‌طلب، صخره سخت، ۱۹.
- ↑ قاسم‌پور، دهه سرنوشت‌ساز، ۹۲–۹۳؛ فردوسی‌پور، خاطرات، ۲۱۸–۲۱۹.
- ↑ دانش‌منفرد، خاطرات ۷۴.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۲.
- ↑ قاسم‌پور، دهه سرنوشت‌ساز، ۹۷–۹۸.
- ↑ روزی‌طلب، صخره سخت، ۲۸، رفیق‌دوست، خاطرات، ۱۳۳–۱۳۴.
- ↑ قاسم‌پور، دهه سرنوشت‌ساز، ۹۷–۹۸.
- ↑ رفیق‌دوست، خاطرات، ۱۳۳.
- ↑ قاسملو و آقاجان‌پور، تاریخ شفاهی کمیته استقبال از امام‌خمینی، ۶۵–۶۶.
- ↑ محلاتی، خاطرات و مبارزات، ۱۰۷.
- ↑ کریمی، روزنامه رسالت، ۱۷؛ قاسملو و آقاجان‌پور، تاریخ شفاهی کمیته استقبال از امام‌خمینی، ۷۰–۷۲.
- ↑ توکلی‌بینا، شاهد یاران، ۳۶/۳۹.
- ↑ رفیق‌دوست، خاطرات، ۱۳۳.
- ↑ روزی‌طلب، صخره سخت، ۴۱.
- ↑ مصطفوی، سیدعلی‌اکبر، ۴۶–۴۹.
- ↑ سلیمی، مصاحبه، ۲۱۸.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۵۵.
- ↑ یزدی، مصاحبه، ۲۸۰–۲۸۱.
- ↑ رحیمی، مصاحبه، ۱.
- ↑ روزی‌طلب، صخره سخت، ۴۱.
- ↑ سلیمی، مصاحبه، ۲۱۸.
- ↑ جعفری، مصاحبه، ۶.
- ↑ دفتر اقامتگاه امام‌خمینی.
- ↑ ستاد مرکزی سپاه پاسداران؛ موسوی، گنجینه دل، ۴۶۹.
- ↑ طباطبایی، گنجینه دل، ۶۶؛ روزی‌طلب، صخره سخت، ۴۱؛ میریان، خاطرات خادمان، ۶۶–۶۷.
- ↑ موسوی، گنجینه دل، ۴۶۹؛ هاشمی رفسنجانی، امین مردم، ۳۵–۳۶.
- ↑ طباطبایی، گنجینه دل، ۶۶–۶۷.
- ↑ یزدی، مصاحبه، ۴.
- ↑ هاشمی، مصاحبه، ۳.
- ↑ طباطبایی، گنجینه دل، ۶۶–۶۷.
- ↑ خمینی، مجموعه آثار، ۲/۱؛ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۴۳ و ۷۴.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۹۸.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۷۴، ۱۵۷ و ۱۶۴.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۷۴.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۷۸–۷۹.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۴۵–۴۶.
- ↑ عروج، ۱۲/۳/۱۳۹۵؛ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۷۵؛ مشرق نیوز.
- ↑ یزدی، مصاحبه، ۴.
- ↑ کهن‌نسب، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۱/۳۸۳–۳۸۴؛ میریان، خاطرات خادمان، ۴۱.
- ↑ عارفی، مصاحبه، ۶۸.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۶۰ و ۱۱۲.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۱۷۶–۱۷۷.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۷۹.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۴۸ و ۱۹۷.
- ↑ میریان، تسنیم؛ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۱۴۴.
- ↑ طباطبایی، گنجینه دل، ۶۸.
- ↑ غضنفری، روزنامه کیهان، ۶؛ هاشمی رفسنجانی، روزهای پایداری، ۱/۴۶۶.
- ↑ خمینی، مجموعه آثار، ۲/۳۵۴–۳۵۵؛ خمینی، دلیل آفتاب، ۱۶۰؛ صوفی آبادی، مناسبتها، ۳۲۱–۳۲۲.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۱۴۵–۱۴۸.
- ↑ جعفری، مصاحبه، ۶.
- ↑ رودسری، پرتوی از خورشید، ۴۳؛ رحیمی، مصاحبه، ۱.
- ↑ میریان، خاطرات خادمان، ۴۴.
- ↑ سلیمی، مصاحبه، ۲۱۹.
- ↑ رودسری، پرتوی از خورشید، ۱۶۸–۱۶۹؛ میریان، خاطرات خادمان، ۳۹–۴۰.
- ↑ هاشمی، مصاحبه، ۴؛ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۶۹.
- ↑ سلیمی، مصاحبه، ۲۲۹–۲۳۰.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۴۸.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش، ۴۰۰.
- ↑ رودسری، پرتوی از خورشید، ۱۳۰؛ انصاری، خاطرات، ۲/۷۵.
- ↑ میریان، تسنیم.
- ↑ موسوی، گنجینه دل، ۴۷۰.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۴۶.
- ↑ میریان، خاطرات خادمان، ۲۷–۲۸.
- ↑ میریان، خاطرات خادمان، ۴۴.
- ↑ میریان، خاطرات خادمان، ۳۶–۳۷.
- ↑ میریان، پابه‌پای آفتاب، ۳/۱۳۶–۱۴۱.
- ↑ فراهانی، مصاحبه، ۱۵۱–۱۵۲.
- ↑ فراهانی، مصاحبه، ۱۴۹–۱۵۰.
- ↑ هاشمی، مصاحبه، ۳.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌اعثم کوفی، احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- ابوترابی، سیدعلی‌اکبر، خاطرات حجةالاسلام و المسلمین ابوترابی از ۱۵ خرداد، به کوشش سیدحسین پرتو، مجله ۱۵ خرداد، شماره ۲۱، ۱۳۷۵ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۵/۱۱/۱۳۵۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انصاری کرمانی، محمدعلی، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، مؤسسه بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- بهاری‌فرد، احمد، مصاحبه، مجله شاهد یاران، شماره ۳۶، ۱۳۸۷ش.
- بیهقی، احمدبن‌حسین، دلائل النبوه، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- توکلی‌بینا، ابوالفضل، مصاحبه، خبر گزاری فارس، ۱۸/۱۱/۱۳۹۳ش.
- توکلی‌بینا، ابوالفضل، شهید عراقی، مؤئلفه و امام، مصاحبه، مجله شاهد یاران، شماره ۳۶، ۱۳۸۷ش.
- جعفری، فتح‌الله، مصاحبه، روزنامه شرق، ۷/۷/۱۳۹۵ش.
- حدیدچی (دباغ)، مرضیه، خاطرات مرضیه حدیدچی، به کوشش محسن کاظمی، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه، تفسیر نور الثقلین، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- خمینی، سیداحمد، دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- خمینی، سیداحمد، مجموعه آثار یادگار امام، حجت‌الاسلام و المسلمین حاج‌سیداحمد خمینی، مؤسسه تنظیم …، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- دانش‌منفرد، علی، خاطرات علی دانش‌منفرد، تدوین رضا بسطامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- دفتر اقامتگاه امام‌خمینی، پایگاه اطلاع‌رسانی جماران، ۳/۵/۱۳۵۹ش.
- رجائی‌نژاد، محمد و مهدی، حاضری، هفت‌اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- رحیمی، حسین، مصاحبه، بایگانی در مؤسسه تنظیم …
- رضایی کوپایی، محمدتقی، تشنه و دریا، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- رفیق‌دوست، محسن، خاطرات محسن رفیق‌دوست، تدوین داود قاسم‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- رودسری، حسین، پرتوی از خورشید، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- روزی‌طلب، محمدحسن، صخره سخت، تهران، مرکز اسنادانقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- ستاد مرکزی سپاه پاسداران، نامه شماره، ۰۱۲ ـ ۱ ـ ۲۳۰۰۰، بایگانی در مؤسسه تنظیم …، ۲۸/۶/۱۳۶۰ش.
- سلیمی، حسن، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب خاطرات خادمان و پاسداران، تدوین و نشر مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- سمهودی، علی‌بن‌عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دارالمصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۲۰۰۶م.
- صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- صوفی آبادی، فاطمه، مناسبتها، مجله ۱۵ خرداد، شماره ۱۶، ۱۳۸۷ش.
- طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- طباطبایی، گنجینه دل، مجموعه خاطرات یاران در وصف یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- عارفی، حسن، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۸، ۱۳۷۲ش.
- عروج، خسرو، پایگاه اطلاع‌رسانی رجانیوز، ۱۲/۳/۱۳۹۵ش.
- غضنفری، کامران، روزنامه کیهان، ۲۸/۷/۱۳۹۳ش.
- غفوری سبزواری، سیدسعید، مشاور امین، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- فراهانی، رضا، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب خاطرات خادمان و پاسداران، تدوین و نشر مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- فردوسی‌پور، اسماعیل، خاطرات حجت‌الاسلام فردوسی‌پور دربارهٔ امام‌خمینی، مجله مشکوة، شماره ۲۳–۲۴، ۱۳۶۸ش.
- فردوسی‌پور، خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات سالهای نجف، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- قاسم‌پور، داوود، دهه سرنوشت‌ساز، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- قاسملو، اکبر و معصومه آقاجان‌پور، تاریخ شفاهی کمیته استقبال از امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- کریمی، حجت‌الله، روزنامه رسالت، ۱۲/۱۱/۱۳۸۷ش.
- کهن‌نسب، علی و دیگران، آنجا که بوی یار می‌دهد، چاپ‌شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- گروه فرهنگی شهید ابراهیم هادی، نور چشم امام، زندگینامه و خاطراتی از شهید آیت‌الله سیدمصطفی خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- محلاتی، فضل‌الله، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- مخبر، سیدمحمدحسن، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۶۲، ۲۹/۱/۱۳۹۲ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، یادگار امام، حجت‌الاسلام و المسلمین حاج‌سیداحمد خمینی به روایت اسناد ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید آیت‌الله حاج‌شیخ‌محمد صدوقی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- مشرق نیوز، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۴/۳/۱۳۹۱ش.
- مصطفوی، زهرا، با یادگار امام، مجله نامه جامعه، شماره ۱، ۱۳۸۳ش.
- مصطفوی، فانی در وجود پدر، مجله شاهد یاران، شماره ۱۲، ۱۳۸۵ش.
- مصطفوی، سیدعلی‌اکبر، مجله فکه، شماره ۹۶، ۱۳۹۰ش.
- معادیخواه، عبدالمجید، شهید عراقی و روحانیت، مجله شاهد یاران، شماره ۳۶، ۱۳۸۷ش.
- مفید، محمدبن‌محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسه آل‌البیت (ع)، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- موسوی، سیدسراج‌الدین، گنجینه دل، مجموعه خاطرات یاران در وصف یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- میریان، سیدرحیم، پایگاه اطلاع‌رسانی تسنیم، ۱۳/۳/۱۳۹۴ش.
- میریان، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- میریان، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب خاطرات خادمان و پاسداران، تدوین و نشر مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- ناطق نوری، علی‌اکبر، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- واقدی، محمدبن‌عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، امین مردم و امام، بررسی ویژگیهای شخصیتی حجت‌الاسلام و المسلمین، سیداحمد خمینی، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- هاشمی رفسنجانی، روزهای پایداری، به کوشش عباس بشیری، تهران معارف انقلاب، ۱۳۹۳ش.
- هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سالهای ۱۳۵۷–۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۲، آرامش و چالش، به کوشش مهدی هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- هاشمی، سیدمحمد، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۶۲، ۲۹/۲/۱۳۹۲ش.
- یزدی، محمد، مصاحبه، ویژه‌نامه بیست و ششمین سالگرد امام‌خمینی، روزنامه شهرآراء مشهد، ۱۳/۳/۱۳۹۴ش.
- یعقوبی، احمدبن‌ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
سیدعباس رضوی، «حفاظت از امام‌خمینی»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۴۷۰.