نماز جمعه، نماز دورکعتی در ظهر جمعه همراه با دو خطبه.
مفهوم شناسی
جُمعه از ریشه «جمع» به معنای ضمیمه‌کردن چیزی به چیز دیگر[۱] و نام یکی از روزهای هفته است[۲] که در عرب جاهلی به آن «یوم العَرُوبه» می‌گفتند[۳]. بنا به نقلی کعب‌بن‌لوی از اجداد پیامبر(ص) نخستین کسی بود که آن را به «یوم الجمعه» تغییر داد[۴] و طبق نقل دیگری مردم مدینه پیش از هجرت پیامبر(ص) این روز را برای عبادت و تجمع انتخاب کردند و آن را به روز جمعه تغییر نام دادند[۵]. نماز جمعه در اصطلاح، نمازی دو رکعتی همراه با دو خطبه است که در روز جمعه و به جای نماز ظهر به جماعت و با شرایطی خوانده می‌شود[۶].
پیشینه
وجود روزی از هفته برای استراحت و رسیدگی به امور عبادی و اجتماعی در ادیان، همچون شنبه بر اساس ده فرمان در یهود[۷] و یکشنبه در مسیحیت[۸] دارای سابقه‌ای طولانی است. در میان مسلمانان نیز روز جمعه برترین روز و روز استجابت دعا و بخشش گناهان است، هر کس در این روز بمیرد شهید است[۹] و خداوند و رسولش این روز را بزرگ شمرده و آن را عید قرار داده‌اند[۱۰].
در قرآن کریم، خداوند از مؤمنان می‌خواهد که هنگام نماز جمعه به سوی ذکر خدا بشتابند و خرید و فروش را رها کنند[۱۱]. بنا به نقلی نخستین نماز جمعه را سعدبن‌ابی‌زراره در مدینه خواند و خداوند آیه نماز جمعه را نازل فرمود[۱۲] و سپس نخستین نماز جمعه پیامبر اکرم(ص) در آغاز ورود ایشان در میانه راه قبا به مدینه به همراهی قبیله بنی‌سالم برپا شد[۱۳]. امروزه در آن مکان مسجد الجمعه بنا شده است[۱۴]. با گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر، پیامبر(ص) علاوه بر آنکه خود به برپایی نماز جمعه می‌پرداخت، برخی از صحابه را نیز برای برپایی نماز جمعه به شهرها می‌فرستاد[۱۵]. پس از رحلت پیامبر(ص) نماز جمعه و نماز عید را حاکمان و منصوبان آنان برپا می‌کردند[۱۶] امیرالمؤمنین علی(ع) نیز در دوره زمامداری خود نماز جمعه برپا می‌کرد[۱۷]. و امامان معصوم(ع) در نمازهای حاکمان شرکت[۱۸] و یاران خود را نیز به شرکت در آن توصیه[۱۹] می‌کردند.
فقیهان شیعه همواره در مباحث نماز به بررسی احکام شرعی و شرایط نماز جمعه پرداخته‌اند[۲۰] و رساله‌های متعددی نیز نگاشته‌اند[۲۱]. امام‌خمینی نخست در تعلیقه بر کتاب وسیلة النجاة[۲۲] و تعلیقه بر عروة الوثقی[۲۳] اصل وجوب تخییری نماز جمعه را در عصر غیبت پذیرفته و سپس در کتاب تحریر الوسیله به صورت مفصل شرایط و احکام نماز جمعه و فروع آن را در باب مستقلی ذکر کرده است. ایشان پس از انقلاب اسلامی نیز در استفتائات به پرسش‌های متعددی در این زمینه پاسخ داده[۲۴] و در سخنرانی‌ها بر آن تأکید کرده است[۲۵].
در عصر غیبت به دلیل نبود حکومت شیعی، شیعیان از اقامه این فریضه جز در موارد خاص محروم بودند[۲۶] اما با رسمیت‌یافتن مذهب شیعه در زمان صفویه، نماز جمعه نیز به امامت عالمانی همچون محقق کرکی برپا گردید[۲۷]. با روی کار آمدن قاجار در بیشتر شهرهای مهم ایران ازجمله تهران، اصفهان، تبریز، قم و مشهد نماز جمعه اقامه شد؛ اما اینکه خطیب جمعه را پادشاه و افراد دربار بر می‌گزیدند، سبب شد از اهمیت نماز جمعه کاسته شود[۲۸]. در دوران رژیم پهلوی، نماز جمعه به صورت نیمه‌تعطیل درآمد و تنها در برخی نقاط خوانده می‌شد[۲۹]؛ اما پس از برپایی نظام جمهوری اسلامی به رهبری امام‌خمینی با فرمان ایشان نماز جمعه در سطح وسیعی احیا شد.
حکم نماز جمعه
وجوب اقامه نماز جمعه در زمان حضور امام معصوم(ع) یا نایب خاص ایشان، مورد اتفاق فقیهان شیعه و از ضروریات دین شمرده شده است[۳۰]؛ اما درباره استمرار این حکم در عصر غیبت، اتفاق نظری وجود ندارد. در قرن چهارم شیخ مفید[۳۱]، قائل به وجوب تعیینی نماز جمعه بوده که این نظر تا قرن دهم طرفداری نداشته است. بیشتر فقها در این قرون وجوب تعیینی نماز جمعه را مشروط به برپایی سلطان عادل(امام معصوم(ع)) و از شئون ویژه او دانسته‌اند که برخی از این فقها عبارت‌اند از:
سید مرتضی[۳۲]، شیخ طوسی[۳۳]، ابن‌ادریس[۳۴]، محقق حلی[۳۵] و علامه حلی[۳۶]. از قرن دهم فقها از شرط سلطان عادل عدول کرده و عالمانی همچون شهید ثانی[۳۷]، سیدمحمد عاملی[۳۸] و محدث بحرانی[۳۹] و دیگران[۴۰] قائل به مشروعیت آن در عصر غیبت و وجوب تعیینی آن شدند. این فقها برای اثبات آن به امر به نماز جمعه در قرآن کریم در قالب واژه «فَاسْعَوْا»[۴۱] و تلقی وجوب از آن و به روایت متواتر نیز[۴۲] استناد کرده‌اند[۴۳]. در این میان برخی از فقها در قرن سیزدهم و چهاردهم، قائل به وجوب تخییری نماز جمعه شده‌اند.
امام‌خمینی در تحریر الوسیله قائل به وجوب تخییری نماز جمعه شده و آن را مُجزی از نماز ظهر دانسته است[۴۴]. این نظر مطابق با آرای جمعی از فقهای گذشته مانند سیدمحمدجواد عاملی[۴۵]، کاشف‌الغطاء[۴۶] و محقق نجفی[۴۷] است. اینان در پاسخ به استدلال قائلان به وجوب تعیینی، استفاده وجوب از آیه «إِذَا نُودِی لِلصَّلاةِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّه»[۴۸] را متوقف بر تحقق ندا و فراخوانی برای برپایی نماز جمعه دانسته‌اند و استفاده وجوب ابتدایی را از آیه منتفی شمرده‌اند. علاوه بر این، امر در این آیه، ظهور در وجوب ندارد، بلکه دلالت بر استحباب می‌کند؛ زیرا در صورت پذیرش ظهور در وجوب، مکلف باید از آغاز خطبه‌ها تا پایان نماز حضور داشته باشد؛ در حالی‌که به اجماع فقها حاضرشدن در هنگام خطبه‌ها واجب نیست[۴۹]. روایات[۵۰] نیز در مقام بیان اصل وجوب نماز جمعه می‌باشند نه بیان شرایط و اجزای آن[۵۱]؛ بنابراین وجوبْ مردد میان تعیینی و تخییری می‌شود و شواهد متعددی ذکر شده که وجوب تعیینی مراد نیست، مانند ترک نماز جمعه از سوی یاران امامان(ع) که خود راویان این احادیث بودند؛ همچنین احادیثی وجود دارد که نماز جمعه را بر کسانی که در فاصله بیشتر از دو فرسخ زندگی می‌کنند، یا خطیب ندارند، واجب نمی‌دانند[۵۲]. از این شواهد استفاده می‌شود نماز جمعه وجوب تعیینی ندارد[۵۳].
شرایط و احکام نماز جمعه
فقها برای وجوب و صحت نماز جمعه شرایطی را ذکر کرده‌اند؛ مانند اسلام که شرط صحت است و بلوغ، عقل، وقت، عدد، دو خطبه و غیره که هم شرط صحت‌اند و هم شرط وجوب. همچنین آزادبودن(برده‌نبودن)، حاضربودن(مسافرنبودن)، عاجزنبودن و زمین‌گیرنبودن از شرایط وجوب‌اند[۵۴]. امام‌خمینی نیز همچون دیگر فقها[۵۵] برای انعقاد و صحّت نماز جمعه، شرایطی را بیان کرده است که مورد اتفاق فقهاست؛ مانند رعایت فاصله شرعی میان دو نماز جمعه که سه میل(۵۵۴۴ متر) است، اقامه جماعت، خواندن دو خطبه و وجود حداقلی از نمازگزاران[۵۶].
امام‌خمینی در تعیین حداقل تعداد نمازگزاران، همراه با امام‌جمعه، مانند بیشتر فقها[۵۷] پنج نفر را کافی دانسته است[۵۸]، ولی برخی فقها عدد هفت نفر را شرط وجوب نماز جمعه و حضور پنج نفر را موجب صحت آن دانسته‌اند[۵۹]. منشأ اختلاف آرا، اختلاف مضامین روایات است[۶۰]. فقها راه حل‌های مختلفی را برای رفع تعارض میان آنها ارائه کرده‌اند[۶۱]. امام‌خمینی حضور پنج نفر را شرط وجوب دانسته و کمتر از آن را صحیح ندانسته و مستند قول مخالف را ضعیف شمرده است[۶۲]. همچنین نماز جمعه بر کسی واجب است که مکلف، مرد، آزاد، حاضر و سالم باشد؛ بنابراین بر افراد غیر بالغ، زنان، بردگان، مسافران، سالخوردگان، بیماران و نابینایان خواندن نماز جمعه در عصر حضور لازم نیست؛ هرچند اگر بخوانند، صحیح است[۶۳].
یکی دیگر از شرایط نماز جمعه، خواندن دو خطبه است. در حدیثی آمده است امام‌رضا(ع) در تبیین فلسفه خطبه، آن را فرصتی دانسته که زمامدار جامعه، در این گردهمایی عمومی مردم را موعظه و به اطاعت الهی ترغیب می‌کند و آنان را از مصالح دینی و دنیایی آگاه می‌سازد[۶۴]. امام‌خمینی همسو با اجماع فقها[۶۵]، خواندن دو خطبه را واجب می‌شمرد و نماز جمعه را بدون آن صحیح نمی‌داند[۶۶]. ایشان همانند دیگر فقها[۶۷] بر این باور است که حمد خداوند در هر یک از دو خطبه واجب است و احتیاط واجب آن است که پس از حمد، ثنای الهی گفته شود و در خطبه اول بر پیامبر(ص) و آل او درود فرستند و در خطبه دوم این عمل واجب است و سفارش به تقوای الهی نیز در خطبه اول واجب و در خطبه دوم احتیاط واجب است. همچنین در خطبه اول باید و در خطبه دوم بنابر احتیاط واجب باید سوره‌ای در پایان آنها خوانده شود[۶۸]. افزون بر این شرایط، فقها پاره‌ای از امور را در خواندن خطبه‌ها چون وقت خواندن دو خطبه، تقدیم خطبه بر نماز جمعه، ایستادن امام هنگام خواندن دو خطبه و نشستن میان دو خطبه را شرط دانسته‌اند[۶۹].
وقت نماز جمعه
فقها در تعیین وقت خواندن خطبه‌ها اختلاف نظر دارند[۷۰]. امام‌خمینی مانند برخی از فقها، خواندن خطبه‌ها را پیش از زوال(ظهر شرعی) جایز شمرده است؛ هرچند احتیاط مستحب دانسته پس از زوال خوانده شود[۷۱]. برخی دیگر تأخیر خطبه‌ها را تا پس از زوال واجب دانسته‌اند. آخرین فرصت برپایی نماز جمعه نیز تا رسیدن سایه شاخص به اندازه دو قدمِ متعارف است[۷۲]. امام‌خمینی تصریح می‌کند در صورت فوت وقت، نماز ظهر واجب می‌شود و نماز جمعه قضا ندارد[۷۳].
شرایط امام‌جمعه
امام‌جمعه دارای شرایطی است. امام‌خمینی شرایط امام‌جمعه را همان شرایط امام جماعت می‌داند که عبارت‌اند از:
عقل، ایمان، حلال‌زاده‌بودن و عدالت؛ چنان‌که بلوغ و مردبودن(ذکورت) نیز شرط است و امامت کودکان و زنان در نماز جمعه صحیح نیست؛ گرچه کسی امامت آنها را در نماز جماعت بی‌اشکال بداند[۷۴]. فقیهان پیشین نیز به این شرایط تصریح کرده‌اند[۷۵].
نصب امام‌جمعه
در عصر حضور برپایی نماز جمعه به امامت سلطان عادل از شرایط نماز و از شئون امامت است[۷۶]. وحید بهبهانی معتقد است دراین‌باره حدود چهل ادعای اجماع وجود دارد[۷۷]. عمده دلیل آنان ضرورت اجتماعی و جلوگیری از اختلال نظام است که در فلسفه امامت دخالت دارد و نمی‌توان چنین امری را در برپایی نماز جمعه نادیده انگاشت[۷۸]. علاوه بر آن احادیث متعددی نیز دراین‌باره وجود دارد[۷۹].
در عصر غیبت در اینکه آیا فقها می‌توانند نماز جمعه برپا کنند تردید شده[۸۰] و برخی از فقها برپایی نماز جمعه را حرام دانسته‌اند[۸۱]. در برابر آنان، بسیاری از فقها قائل به جواز برپایی آن و نصب عام فقها درباره آن شده‌اند[۸۲] و محقق کرکی به‌تفصیل به این مطلب پرداخته و نتیجه گرفته است مشروعیت نماز جمعه در عصر غیبت برای فقیه، نظر بزرگانِ فقهای شیعه است[۸۳]. امام‌خمینی مانند جمعی از فقها[۸۴] قائل به جواز برپایی نماز جمعه در عصر غیبت شده و بر نقش ولی امر مسلمین تأکید کرده است[۸۵]. ایشان هرچند در تحریر الوسیله به این ویژگی اشاره نکرده است، ولی در جای دیگر آن را از شئون حاکم شمرده و تصریح کرده است بدون نصب از سوی ولی امر، تصدی و برپایی نماز جمعه از سوی دیگران جایز نیست[۸۶] و این خود حاکی از بُعد حکومتی نماز جمعه است. گسترش نماز جمعه و اهمیت آن در میان مردم، باعث شده است که بیشتر استفتائات از امام‌خمینی ناظر به مسائلی مانند منصب امامت جمعه[۸۷] و برپایی جانشین امامت جمعه[۸۸] و حضور زنان[۸۹] و اهتمام به بهره‌وری از خطبه‌ها[۹۰] بوده است.
بُعد سیاسی نماز جمعه
بسیاری از مسائل نماز جمعه که امام‌خمینی در تحریر الوسیله به آنها پرداخته، در دیگر کتاب‌های فقهی شیعه نیز دیده می‌شود؛ اما نکته مهمِ دیدگاه ایشان در تحریر الوسیله، توجه به بعد سیاسی نماز جمعه و خطبه‌های آن است. ایشان نماز جمعه را مانند حج از مواقف بزرگ و مراسم عبادی آن را دارای اهمیت سیاسی دانسته که متأسفانه مسلمانان از آن غافل‌اند و سپس تأکید کرده است اگر کسی اندک تأملی در احکام اسلامی کند درمی‌یابد اسلام دین سیاست است و هر کس خیال کند اسلام از سیاست جداست، ناآگاه است و از اسلام و سیاست اطلاع ندارد. ایشان همچنین تأکید کرده است امام‌جمعه باید ضمن خطبه‌اش مردم را به آنچه در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی به مصلحت دین و دنیای مردم است، مطلع سازد و از امور سیاسی و اقتصادی که در استقلال و آزادی آنان دخالت دارد، سخن گوید و آنان را از مداخله دولت‌های ظالم و استعمارگر در امور سیاسی و اقتصادی که منجر به استعمار و استثمار آنان است، آگاه گرداند[۹۱].
احیای نماز جمعه
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، بحث از نماز جمعه در آثار امام‌خمینی منحصر در آثار مکتوب ایشان بود؛ اما پس از انقلاب اسلامی، این بحث روح تازه‌ای گرفت و امام‌خمینی آن را احیا کرد. نخستین امام‌جمعه‌ای که ایشان در تهران تعیین کرد، سیدمحمود طالقانی بود. طالقانی در روز پنجم مرداد ۱۳۵۸ در ماه مبارک رمضان نخستین نماز جمعه را در دانشگاه تهران اقامه کرد[۹۲]. در مراکز استان‌ها و برخی شهرها نیز امامان جمعه را امام‌خمینی منصوب کرده است[۹۳].
آثار فردی و اجتماعی
امام‌خمینی نماز جمعه را محلی برای طرح مباحث سیاسی و هدایت جمعی[۹۴] و فرصتی برای آگاهی‌بخشی به مسائل اجتماعی، رفع اختلاف‌های مسلمانان و گرفتاری‌های آنان[۹۵] و موجب آشنایی مردم با وظایف خویش[۹۶] می‌دانست و بر این باور بود که امامان جمعه عامل تهذیب افراد و جامعه‌اند[۹۷]. ایشان از نماز جمعه با تعابیری همچون «دژ محکم»، «سنگر اسلامی»، «نمایش قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام»[۹۸]، «اجتماع سیاسی»[۹۹]، «فریضه الهی»[۱۰۰]، «امر مهم»[۱۰۱]، «در رأس همه امور»[۱۰۲]، «پایگاه بزرگ سعادت و سیاست اسلام»[۱۰۳] و «یکی از برکات بسیار عظیم اسلام»[۱۰۴] یاد کرده است. ایشان نماز جمعه را محل طرح مسائل و مشکلات سیاسی و اجتماعی مربوط به کشور و منطقه می‌دانست و معتقد بود برای حل این مشکلات باید راهکارهای آن نیز در نماز جمعه مطرح شود[۱۰۵]. ایشان نماز جمعه را پشتوانه محکم و عامل پیشبرد انقلاب اسلامی و بیداری مردم معرفی می‌کرد[۱۰۶]. این اهتمام ویژه ایشان به نماز جمعه و احیای مجدد آن و راهنمایی‌های ایشان که به تناسب اقتضائات زمان مطرح می‌شد، در بالندگی نماز جمعه و بیداری مردم، نقش ویژه‌ای داشت و ضامن بقای انقلاب اسلامی گردید؛ همچنین موجب شد تا اندیشمندان آثار مختلفی را در خصوص تبیین اهمیت نماز جمعه تألیف کنند[۱۰۷].
پانویس
- ↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱/۴۷۹.
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ۱۰۹.
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۲/۱۲۸؛ زمخشری، الکشاف، ۴/۵۳۲؛ صالحی شامی، ۱/۲۷۸.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱/۵۹۳.
- ↑ طبرسی، جوامع الجامع، ۴/۳۹۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۱/۱۳۳؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۱۸.
- ↑ کتاب مقدس، خروج، ب۱۶، ۲۹، ب۲۰، ۸ ـ ۱۱ و ب۳۵، ۲ ـ ۳.
- ↑ بطرس، قاموس، ۳۹۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۳/۴۱۴.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۳۷۶.
- ↑ جمعه، ۹.
- ↑ ابوحیان، البحر المحیط، ۱۰/۱۷۴.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱/۴۲؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۳۰۲؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۲/۴۲۲.
- ↑ صدر، ماوراء الفقه، ۲/۲۴۷.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱/۳۴۴؛ شوکانی، نیل الأوطار، ۳/۲۸۳.
- ↑ ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین، ۳۸؛ جعفریان، دوازده رساله، ۲۲ ـ ۲۳.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۴/۹۲؛ طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ۲۸۷.
- ↑ ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین، ۳۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۳۰۹ ـ ۳۱۰.
- ↑ طوسی، النهایه، ۱۰۳؛ حلی، علامه، نهایة الاحکام، ۲/۹ ـ ۱۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۱/۱۳۰.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ۱۵/۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، وسیلة النجاة، ۱۲۳ و ۲۲۲.
- ↑ امام‌خمینی، التعلیقة، ۲۷۲.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۲۶۷ ـ ۲۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۳۳، ۴۹۲ و ۱۰/۱۶، ۳۴۱.
- ↑ جعفریان، دوازده رساله، ۲۷ ـ ۲۸.
- ↑ الگار، حیاء نماز جمعه، ۲/۴۳۱.
- ↑ جعفریان، صفویه، ۱/۲۷۰ ـ ۲۷۲.
- ↑ یزدی، نقش روحانیت، ۸۴.
- ↑ شهید ثانی، رسائل، ۱/۱۷۳؛ خویی، موسوعه، ۱۱/۱۳ ـ ۱۴.
- ↑ مفید، المقنعه، ۱۶۳.
- ↑ سید مرتضی، المسائل الناصریات، ۲۶۵.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱/۱۴۳.
- ↑ ابن‌ادریس، السرائر الحاوی، ۱/۲۹۲.
- ↑ حلی، محقق، شرائع الاسلام، ۱/۸۴.
- ↑ حلی، علامه، منتهی المطلب، ۵/۳۳۴.
- ↑ شهید ثانی، رسائل، ۱/۱۷۳.
- ↑ عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة، ۴/۸.
- ↑ ۹/۳۵۵ ـ ۳۵۶ و ۳۷۸.
- ↑ فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، ۱/۱۷ ـ ۱۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۶/۱۳۹ و ۱۴۳.
- ↑ جمعه، ۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۲۹۵ و ۳۰۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۸۶/۱۲۴؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۹/۳۹۸.
- ↑ ۱/۲۸۱.
- ↑ عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة، ۸/۲۰۸ ـ ۲۰۹.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۳/۲۵۰ ـ ۲۵۱.
- ↑ نجفی عراقی، المعالم الزلفی، ۱۱/۱۸۷.
- ↑ جمعه، ۹.
- ↑ خویی، موسوعه، ۱۱/۱۵ ـ ۱۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۲۹۵ و ۳۰۱.
- ↑ خویی، موسوعه، ۱۱/۱۷ ـ ۱۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۲۹۵ و ۲۹۷.
- ↑ خویی، موسوعه، ۱۱/۲۴ ـ ۲۵.
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۲/۴۱۶.
- ↑ طوسی، الخلاف، ۱/۶۱۵ و ۶۲۶؛ کرکی، جامع المقاصد، ۲/۴۱۶؛ عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة، ۸/۱۷۲.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۱۹.
- ↑ مفید، المقنعه، ۱۶۴؛ حلی، محقق، شرائع الاسلام، ۱/۸۴؛ سلار، المراسم العلویة، ۷۷؛ ابن‌ادریس، السرائر الحاوی، ۱/۳۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۱۸.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱/۱۴۳؛ ابن‌زهره، غنیة النزوع، ۹۰؛ سیستانی، رساله، ۱۶۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۳۰۴ ـ ۳۰۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۱/۱۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۱۸.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۳۴۴.
- ↑ حلی، محقق، المعتبر، ۲/۲۸۳؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۰/۸۱.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۱۸؛ بنی‌هاشمی، قاموس الکتاب المقدس، ۱/۸۴۶ ـ ۸۴۸.
- ↑ حلی، علامه، نهایة الاحکام، ۲/۳۲ ـ ۳۳؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۱/۲۰۸.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۰.
- ↑ حلی، علامه، نهایة الاحکام، ۲/۳۵ ـ ۳۶؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۰/۸۴ ـ ۸۵؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۱.
- ↑ طوسی، النهایه، ۱۰۵.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۱؛ بنی‌هاشمی، قاموس الکتاب المقدس، ۱/۸۴۹.
- ↑ حلی، علامه، نهایة الاحکام، ۲/۳۵؛ خویی، توضیح المسائل، ۱۲۹؛ سیستانی، رساله، ۱۶۱.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۴ ـ ۲۲۵.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۶.
- ↑ حلی، محقق، شرائع الاسلام، ۱/۷۶؛ شهید اول، نیل الأوطار، ۱/۱۸۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۱/۲۹۶ ـ ۲۹۹.
- ↑ حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، ۴/۲۰؛ کرکی، رسائل، ۱/۱۹۴ و ۲۰۴.
- ↑ وحید بهبهانی، الحاشیه، ۳/۱۹۳.
- ↑ وحید بهبهانی، مصابیح، ۱/۳۹۳ ـ ۳۹۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۳۰۵ ـ ۳۰۶.
- ↑ وحید بهبهانی، الحاشیه، ۳/۱۸۱، عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة، ۸/۲۲۲ ـ ۲۲۶.
- ↑ نجفی عراقی، المعالم الزلفی، ۶۷.
- ↑ طوسی، الخلاف، ۱/۶۲۶؛ خویی، موسوعه، ۱۱/۳۸ ـ ۳۹.
- ↑ کرکی، رسائل، ۱/۱۴۴ ـ ۱۴۵ و ۱۶۰.
- ↑ حلی، علامه، مختلف الشیعه، ۲/۲۳۸ ـ ۲۳۹؛ شهید اول، نیل الأوطار، ۱/۱۸۶؛ فاضل مقداد، التنقیح الرائع، ۱/۲۳۱؛ ابن‌فهد، المهذب البارع، ۱/۴۱۴؛ میرزای قمی، غنائم الأیام، ۲/۲۸ ـ ۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۲۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۲۶۸؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۸۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۶۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۱.
- ↑ میرابوالقاسمی، طالقانی فریادی در سکوت، ۲۱۰ و ۲۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۵۷، ۲۶۶، ۳۱۹، ۴۹۲ و....
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۵۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۳۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۲۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۲۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۸۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۰۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷؛ ۹/۳۳۳ و ۱۰/۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۲ و ۱۶/۱۸۸.
- ↑ فیاضی، نماز جمعه؛ خسروی، اهمیت نماز جماعت؛ محمودی، اهمیت نماز و عالم برزخ.
منابع
- قرآن کریم.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌ادریس حلی، محمدبن‌منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌زهره، سیدحمزة‌بن‌علی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌سعد، محمد، ترجمة الامام‌الحسین، تحقیق سیدعبدالعزیز الطباطبایی، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن‌عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌ماجه قزوینی، محمدبن‌یزید، سنن ابن‌ماجه، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا؛ ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- ابوحیان اندلسی، محمدبن‌یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- الگار، حامد، احیاء نماز جمعه، ترجمه محمدامین خوش‌لسان، چاپ‌شده در مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی امام‌خمینی و احیای تفکر دینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی العروة الوثقی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، وسیلة النجاة مع تعالیق الامام‌الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره(ع)، تصحیح محمدتقی ایروانی و سیدعبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- بطرس، عبدالملک، قاموس الکتاب المقدس، بیروت، المشعل، چاپ ششم، ۱۹۸۱م؛ بنی‌هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- جعفریان، رسول، دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه، قم، انصاریان، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۸ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- حلی، محقق، جعفربن‌حسن، المعتبر فی شرح المختصر، تحقیق محمدعلی حیدری و دیگران، قم، مؤسسه سیدالشهداء(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- خسروی، موسی، اهمیت نماز جماعت و جمعه از دیدگاه قرآن و معصومین(ع)، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام‌الخویی، المستند، الصلاة، ج۱۱، تقریر مرتضی بروجردی، قم، مؤسسه احیاء آثار الإمام‌الخویی، چاپ چهارم، ۱۴۳۰ق.
- سیدابوالقاسم، موسوعة الامام‌الخویی، توضیح المسائل، قم، لطفی، چاپ بیست و نهم، ۱۴۱۲ق.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تحقیق مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سلار، حمزةبن‌عبدالعزیز، المراسم العلویة و الاحکام النبویة فی الفقه الامامی، تصحیح محمود دبستانی، قم، حرمین، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- سید مرتضی، علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، المسائل الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیه، اول، ۱۴۱۷ق.
- سیستانی، سیدعلی، رساله توضیح المسائل، قم، دفتر آیت‌الله سیستانی، چاپ بیست و نهم، ۱۴۳۲ق.
- شوکانی، محمد‌بن‌علی، نیل الأوطار من احادیث سید الاخیار، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳م؛ شهید اول، محمدبن‌مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین‌‌بن‌علی، رسائل الشهید الثانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- صالحی شامی، محمدبن‌یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- صدر، سیدمحمد، ماوراء الفقه، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- طالقانی، سیدمحمود، پرتوی از نهج البلاغه، تصحیح سیدمحمدمهدی جعفری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، تفسیر جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجی، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، تحقیق سیدعلی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق سیدمحمدتقی کشفی، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- عاملی، سیدمحمد‌بن‌علی، مدارک الاحکام فی شرح عبادات شرائع الاسلام، بیروت، آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، تحقیق محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، تحقیق سیدعبداللطیف کوه‌کمره‌ای، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- فیاضی، مفید، نماز جمعه و آداب آن از دیدگاه امام‌علی(ع)، قم، مسجد جمکران، ۱۳۸۶ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، بی‌تا؛ فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- کاشف‌الغطاء، جعفربن‌خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- کتاب مقدس، بی‌جا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م؛ کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ دوّم، ۱۴۱۴ق.
- کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، رسائل المحقق الکرکی، تحقیق محمد حسون، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی و دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محمودی ارسنجانی، علی، اهمیت نماز و عالم برزخ، اهمیت جماعت جمعه و مسجد، قم، انتشارات امام علی(ع)، ۱۳۸۷ش.
- مفید، محمدبن‌محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- میرابوالقاسمی، سیدمحمدحسین، طالقانی فریادی در سکوت، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، غنائم الأیام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- نجفی عراقی، عبدالنبی، المعالم الزلفی فی شرح العروة الوثقی، قم، المطبعة العلمیه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- وحید بهبهانی، محمدباقر، الحاشیة علی مدارک الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- وحید بهبهانی، محمدباقر، مصابیح الظلام، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- یاقوت حموی، شهاب‌الدین بغدادی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م؛ یزدی، محمد، وظایف روحانیت، نقش روحانیت در نظام اسلامی؛ گزارشی از دوازدهمین گردهمایی سراسری ائمه جمعه، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۵ش.
پیوند به بیرون
حسینعلی برزگران، نماز جمعه دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص ۱۱۱-۱۱۹.