بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، نهادی برای ساماندهی مسکن محرومان، ۱۳۵۸.
مسکن در دوره پهلوی
داشتن مسکن از نیازهای نخستین بشر است که از آغاز با آن دست‌به‌گریبان بوده و برای ساخت و تکمیل آن به عنوان سرپناه، تلاش‌های بسیاری کرده است. امروزه با افزایش جمعیت جهان، مشکل مسکن هر روز بیشتر می‌شود و با وجود پیشرفت بشر و توسعه زندگی، تعداد واحدهای مسکونی، پاسخگوی نیازهای مردم نیست و معضل مسکن، همچنان یکی از حادترین مسائل اجتماعی کشورهای جهان است.[۱]
برای رفع مشکل مسکن در ایران از دوره پهلوی اول، اقداماتی انجام شده است. تأسیس بانک رهنی (۱۳۱۷)، تأسیس بانک ساختمان (۱۳۳۱)، تشکیل وزارت آبادانی و مسکن (۱۳۴۲) و تشکیل سازمان زمین، ازجمله این اقدامات بود.[۲] این طرح‌ها با همه بودجه سرشار و هزینه‌های سنگین نتوانست راه‌حلی برای مشکل رو به افزایش مسکن در کشور باشد؛ زیرا سیاست‌های نادرست رژیم پهلوی، مانند از میان‌رفتن زمینه تولید و نابودی کشاورزی و جذب کارگران بخش کشاورزی به کارخانه‌ها، روستانشینان را به شهرها کشاند و این پدیده به ایجاد مناطق زاغه‌نشین در اطراف شهرها به‌ویژه تهران انجامید و مشکل مسکن را چندبرابر کرد[۳] و همچنان بخش بزرگی از مردم از داشتن مسکن، محروم بودند و در زاغه، چادر و خرابه‌ها زندگی می‌کردند.[۴] امام‌خمینی نیز به برخی از مشکلات یادشده اشاره کرده است.[۵]
مسکن بعد از انقلاب
امام‌خمینی از آغاز نهضت، دغدغه مسکن محرومان را داشت و در حد توان و امکانات برای ایجاد سرپناه برای افراد ناتوان چاره‌جویی می‌کرد[۶] چنان‌که در زلزله سال ۱۳۵۷ طبس، نمایندگان ایشان برای اسکان زلزله‌زدگان کوشش‌های ارزنده‌ای انجام دادند.[۷] (ببینید: زلزله طبس) ایشان در دوره انقلاب به مردم سفارش می‌کرد برای تهیه لوازم زندگی و مسکن برای کارمندان اعتصاب‌کننده در شرکت نفت کمک کنند.[۸] ایشان در نخستین روزهای پس از پیروزی انقلاب به مردم وعده ساخت مسکن برای طبقات محروم داد[۹] و در جمع خبرنگاران تأکید کرد اموال مصادره‌شده از خاندان پهلوی در این راه صرف خواهد شد.[۱۰] در ۲۹ اسفند ۱۳۵۷ بر تهیه مسکن برای کارگران تأکید کرد.[۱۱]
ایشان در ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ از کارفرمایان خواست با همفکری یکدیگر برای کارگران خود خانه بسازند و آنان را از رنج بی‌سرپناهی نجات دهند.[۱۲] ایشان در وصیت‌نامه خود نیز به طبقات توانمند سفارش کرده است به‌طور داوطلب برای زاغه‌نشینان، مسکن و وسایل آسایش فراهم کنند و وجود افراد بی‌خانمان را در کنار افرادی که چندین ساختمان دارند دور از انصاف شمرده است.[۱۳]
تأسیس بنیاد مسکن
امام‌خمینی برای تحقق خواسته‌های خود در ساختن مسکن دو ماه پس از پیروزی انقلاب در پیامی به ملت ایران در ۲۱ فروردین ۱۳۵۸ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی را تأسیس کرد و این نهاد را متولی کمک به ساخت‌وساز مسکن و سرپناه ارزان‌قیمت برای محرومان قرار داد.[۱۴] هم‌زمان با تأسیس این نهاد، ایشان حسابی با عنوان حساب ۱۰۰ که بعدها به «حساب ۱۰۰ امام» معروف شد، در بانک ملی افتتاح کرد و با واریز مبلغ ده میلیون تومان به آن، از افراد نیکوکار و توانمند نیز خواست کمک‌های خود را برای خانه‌دارشدن افراد ناتوان به این حساب واریز کنند.[۱۵] ایشان در همین پیام، مشکل مسکن را از مصیبت‌بارترین دشواری‌های زندگی مردم و میراث شوم رژیم گذشته دانسته و بر ضرورت رفع این مشکل از سوی دولت با همکاری مردم تأکید کرد و این برنامه را تجربه‌ای تازه از بسیج نیروهای ایمانی جامعه برای تعاون و مبارزه با محرومیت شمرد و آرزو کرد ملت ایران با توفیق الهی از آن سربلند بیرون آید.[۱۶] در پی این فرمان، افراد خیراندیش برای این کار زمین هدیه کردند[۱۷] زنان جواهرات خود[۱۸] و برخی از زوج‌های جوان، مخارج عروسی و مهریه‌های نقدی خود[۱۹] را برای خانه‌دارشدن محرومان به ایشان اهدا کردند.
در برابر دغدغه امام‌خمینی، برخی گروه‌ها که مدعی طرفداری از خلق بودند، کارشکنی می‌کردند. ایشان در موارد گوناگون از کارشکنی آنان برای رسیدگی به محرومان و ساخت مسکن انتقاد کرده[۲۰] و مانع‌تراشی آنان را با شعارهایشان -که دفاع از خلق و محرومیت‌زدایی از توده‌ها بود- ناسازگار دانسته است.[۲۱] ایشان در ۲۱ تیر ۱۳۵۸ از مسئولان بنیاد مسکن خواست کارنامه خود را به آگاهی مردم برسانند.[۲۲] ایشان در آبان ۱۳۵۸ در دیدار با اعضای بنیاد مسکن قم، از تعاون و همکاری مردم در کار خانه‌سازی و همدلی آنان در خدمت به محرومان قدردانی کرد و از آنان خواست بر وحدت و همدلی خود بیفزایند و کارها را جمعی پیش ببرند و نیز در کارها از اصول اسلامی و شرع تجاوز نکنند.[۲۳]
خواست امام‌خمینی دربارهٔ مسکن محرومان در اصل ۳۱ و ۴۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بازتاب یافت. اصل ۳۱ قانون اساسی، داشتن مسکن متناسب با نیاز را حق هر فردی از خانواده‌های ایرانی دانسته و بر اساس این اصل، دولت موظف شده است با رعایت اولویت، زمینه اجرای این اصل را برای نیازمندان به‌ویژه روستاییان و کارگران فراهم کند و نیز در اصل ۴۳ تأمین مسکن و دیگر نیازهای اولیه، از شرایط اصلی تأمین استقلال اقتصادی، و ریشه‌کن‌شدن فقر و محرومیت، امری ضروری اعلام شده است.
دستورالعمل امام‌خمینی
امام‌خمینی در فرمان تأسیس بنیاد مسکن پس از تبیین ضرورت ساخت مسکن برای محرومان، دولت را مأمور کرد با همکاری گروهی مرکب از سه نفر مهندس، کارشناس شهرسازی و خانه‌سازی، یک نفر روحانی و یک نماینده دولت، خانه‌های ارزان‌قیمت بنا کنند. در مناطق مرغوب و قابل سکونت، زمین رایگان در اختیار سازندگان مسکن قرار دهند، دولت آب و برق و راه، وسایل رفت و آمد، مدرسه، درمانگاه و دیگر نیازمندی‌های عمومی را فراهم کند و افراد نیکوکار به میزان توان از لحاظ مصالح ساختمانی، زمین و نیروی کار در اجرای این طرح مشارکت کنند. بنیاد مستضعفان نیز به یاری این طرح بشتابد و از اموال مصادره‌شده خاندان پهلوی در این طرح استفاده شود.[۲۴]
وزیر مسکن و شهرسازی طی نامه‌ای در سال ۱۳۵۹ یادآور شده که با توجه به نیاز محرومان به مسکن و سیاست‌های گوناگون و فراوانی که از آغاز برای حل این مشکل در پیش گرفته شده، موجی از مهاجرت مردم به قصد سکونت در شهرها به‌ویژه تهران را در پی داشته است و این خود بر مشکل مسکن افزوده و ناهماهنگی‌هایی را نیز با وزارت مسکن و شهرسازی در پی‌داشته است[۲۵] از این‌رو از امام‌خمینی درخواست کرد بنیاد مسکن و دفتر معاملات مسکن که زیر نظر هیئت امنای بنیاد مسکن فعالیت می‌کند، با وزارت مسکن هماهنگ باشند و بازویی نیرومند، مانند جهاد سازندگی در خدمت محرومان و مستضعفان قرار گیرد و از نظر اجرایی همانند جهاد سازندگی عمل کنند. امام‌خمینی نیز با آن پیشنهاد موافقت کرد.[۲۶]
از سوی دیگر، برابر مصوبه شورای انقلاب و مجلس شورای اسلامی بنیاد مسکن زمین‌های زاید بر نیاز تعریف‌شده را به عنوان ثانوی از مالکان آن می‌خرید و دولت آنها را در راه مسکن مردم و مصالح عمومی دیگر هزینه می‌کرد.[۲۷] همچنین برابر قانون پیش‌گفته، همه وزارتخانه‌ها و بانک‌ها وظیفه داشتند زمین‌های مازاد خود را به وزارت مسکن واگذار کنند.[۲۸] برخی از سازمان‌ها در این کار کوتاهی می‌کردند و برخی از روحانیان نیز با تردید در این قانون آن را غیرشرعی می‌شمردند و این خود، روند مسکن‌سازی را کند می‌کرد؛ وزیر مسکن در سال ۱۳۶۱ دراین‌باره از امام‌خمینی استفتا کرد و امام‌خمینی مصوبه مجلس شورای اسلامی را که به تأیید شورای نگهبان رسیده، شرعی و قانونی شمرد.[۲۹]
ساختار و وظایف
عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری در بنیاد مسکن، شورای مرکزی است که ترکیبی است از: نماینده مقام رهبری، نماینده دولت (وزیر مسکن و شهرسازی)، سه نفر کارشناس معماری و شهرسازی به انتخاب نماینده رهبر و وزیر مسکن. نماینده رهبر افزون بر وظایف عضویت در شورا، مسئولیت انطباق فعالیت‌های بنیاد با موازین شرعی را بر عهده دارد و مواردی را که به اذن ولی فقیه نیاز دارد، استعلام می‌کند.[۳۰] امام‌خمینی در ۷ شهریور ۱۳۶۰ سیدهاشم رسولی محلاتی را به نمایندگی خود در بنیاد مسکن و حساب ۱۰۰ گماشت و از او خواست ضمن نظارت و بررسی کارها، برای اسلامی‌ترکردن برنامه‌های عمرانی بنیاد مسکن با مسئولان همفکری کند.[۳۱] وی تا پایان زندگی امام‌خمینی در بنیاد مشغول فعالیت بود و پس از رحلت ایشان نیز فعالیت خود را به نمایندگی از مقام رهبری ادامه داد.[۳۲]
بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تا چند سال، نظام‌نامه مدونی نداشت و به صلاحدید مدیران خود کار می‌کرد. در ۱۷ آذر ۱۳۶۶ مجلس شورای اسلامی اساسنامه‌ای برای آن تصویب کرد و بر این اساس، مهم‌ترین وظایف بنیاد: مطالعه و بررسی نیازمندی‌های مسکن محرومان، اعم از روستایی و شهری و تلاش برای رفع آن؛ ساخت مجتمع‌های زیستی و واحدهای مسکونی ارزان‌قیمت به‌طور مستقیم یا با مشارکت مردم؛ تهیه زمین مورد نیاز طرح‌ها و پروژه‌های بنیاد؛ کمک به تأمین مصالح ساختمانی کشور از طریق تولید، تهیه و توزیع؛ نظارت بر پرداخت و مصرف وام‌ها؛ تهیه طرح هادی و اصلاح گذرگاه‌های روستایی با هماهنگی دستگاه‌های مرتبط؛ تهیه و ارائه طرح‌های لازم برای بازسازی مناطق مسکونی روستایی آسیب‌دیده بر اثر جنگ، سیل، زلزله و رخدادهای طبیعی دیگر اعلام گردید[۳۳] بعدها در سال ۱۳۷۲ وظایف بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در شهرها به سازمان زمین شهری واگذار شد و بنیاد مسکن وظیفه اجرای طرح هادی، اصلاح گذرگاه‌های روستایی و بهسازی مسکن روستاییان سانحه‌دیده را بر عهده گرفت.[۳۴]
منابع مالی
کمک‌های مردمی و حساب ۱۰۰ امام و برخی از اموال و مستغلات مصادره‌شده از سران رژیم پهلوی و کمک‌های دولت که در بودجه سالیانه منظور می‌شد و درآمد به دست‌آمده از فروش محصولات کارگاه‌ها و کارخانجات متعلق به بنیاد و توزیع مصالح ساختمانی و ارائه خدمات فنی از منابع مالی بنیاد به‌شمار می‌آمدند[۳۵] امام‌خمینی نیز به برخی از منابع یادشده اشاره کرده است[۳۶] به حساب ۱۰۰ در سال اول انقلاب، دو میلیارد ریال و در سال ۱۳۵۹، بیش از ۸/۲میلیارد ریال واریز شد.[۳۷] بنیاد مستضعفان که به فرمان امام‌خمینی موظف بود به بنیاد مسکن کمک کند تا سال ۱۳۶۹، ۲۸۰۰ میلیون ریال در قالب اهدای ساختمان به بنیاد کمک کرد.[۳۸] امام‌خمینی بعدها به نمایندگان خود اجازه داد از اموال مجهول‌المالک و بی‌صاحب و بی‌وارث نیز برای ساخت مسکن محرومان استفاده کنند.[۳۹] مجلس شورای اسلامی نیز با تصویب طرحی اعلام کرد از سال ۱۳۶۸ مردم می‌توانند مالیات‌های خود را به حساب بنیاد مسکن واریز کنند و این‌گونه تسهیلات ویژه‌ای در اختیار این بنیاد قرار داد.[۴۰]
کارنامه بنیاد
امام‌خمینی یک سال پس از تأسیس بنیاد در پیام نوروزی خود از مسئولان بنیاد مسکن و بنیاد مستضعفان درخواست کرد که گزارش کارکرد خود را به مردم بدهند تا مردم از فعالیت‌های این دو نهاد انقلابی آگاه شوند و نیز توضیح دهند چرا نتوانسته‌اند سریع‌تر از این برای مردم کاری انجام دهند.[۴۱]
بنیاد مسکن از آغاز تأسیس، کارهای ارزنده و ماندگاری را در سراسر کشور انجام داده است. بازسازی خانه‌های آسیب‌دیده از زلزله و سیل از فعالیت‌های سودمند بنیاد بوده است. از فروردین ۱۳۵۸ بازسازی روستاهای آسیب‌دیده از زلزله طبس آغاز شد و با کمک وزارت مسکن، تا سال ۱۳۶۲، شش هزار واحد مسکونی در این منطقه احداث شد.[۴۲] احداث و بازسازی منازل سیل‌زدگان کرمان در زمستان ۱۳۶۵ در دستور کار بنیاد قرار گرفت.[۴۳] در آذر ۱۳۶۵ سیل در استان خوزستان، بوشهر، شیراز و یزد خسارات فراوانی به منازل مسکونی وارد آورد و جاده‌های ارتباطی قطع شد. امام‌خمینی ضمن تشکر از کمک‌های مردمی و مسئولان کشور به سیل‌زدگان، یادآور شد مهم‌ترین مسئله، بازسازی سریع خانه‌های ویران‌شده است و ضمن تأیید و حمایت از بنیاد مسکن یادآور شد بنیاد با سابقه و تخصصی که در این کار دارد، آمادگی کامل خود را برای کمک به سیل‌زدگان اعلام کرده است. ایشان اظهار امیدواری کرد این کار اسلامی و انسانی با یاری و هماهنگی همه دست‌اندرکاران به نتیجه برسد.[۴۴]
بنیاد مسکن در روستاها و کانون‌های پرسانحه طبیعی، افزون بر توزیع وام بهسازی مسکن روستایی، به شناسایی، تملک، تسطیح، تفکیک و واگذاری زمین‌های مناسب برای احداث مسکن اقدام کرده است.[۴۵] بهسازی و خیابان‌کشی روستاها در قالب طرح هادی از کارهای مثبت و ماندگار دیگر بنیاد است.[۴۶]
بنیاد، افزون بر اعزام داوطلبانه نیروی رزمی به جبهه‌های جنگ[۴۷] پرداخت هزینه‌های زندگی رزمندگان اعزامی به جبهه[۴۸] اعزام راننده و ماشین‌آلات سبک و سنگین و کمک‌های نقدی به جبهه و جابه‌جایی خانواده‌های جنگ‌زدگان، ایجاد ایستگاه صلواتی، احداث جاده تدارکاتی و جنگی، بیمارستان و پایگاه مرزی، روستاهای بسیاری را بازسازی کرده است.[۴۹] این بنیاد در سال ۱۳۶۲ مسئولیت بازسازی مناطق جنگ‌زده را بر عهده گرفت. بنا به گزارش رسمی بنیاد، تا پایان سال ۱۳۶۴ از ۴۴۳ روستای تحت پوشش بنیاد در مناطق آزادشده، ۴۰۵ روستا بازسازی شد و ۷۲۶۵ واحد مسکونی و ۷۵۳ واحد دامداری احداث شد و ۲۹۴۶ واحد مسکونی و ۵۵۸ واحد دامداری، بهسازی شد[۵۰] و در شهرهای بمباران‌شده از ۱۲۷۷۴ واحد آسیب‌دیده، ۸۱۰ واحد احداث و ۱۰۸۵۲ واحد مسکونی بهسازی‌شده و ۱۰۰۰ واحد نیز در دست احداث بوده است و از ۱۸۸۶ واحد تجاری آسیب‌دیده، ۴۲۴ واحد احداث و ۳۱۳ واحد بهسازی‌شده و ۱۰۰ واحد نیز در دست اجرا بوده است.[۵۱]
کمک به ساخت مدرسه و آموزشگاه[۵۲] ایجاد اردوگاه مسکونی برای آوارگان کُرد عراقی پس از حمله شیمیایی رژیم بعثی عراق به حلبچه از کارهای دیگر بنیاد بوده است[۵۳] بر اساس گزارش نماینده امام‌خمینی در بنیاد مسکن تا پایان سال ۱۳۶۷، ۳۷۵۸۸ واحد در شهرها و روستاها برای محرومان و مستضعفان، خانه ساخته شده و ۱۱۴۶۹ واحد بهسازی شده است. ۳۱۱۳۷ واحد نیز برای سیل‌زدگان و زلزله‌زدگان احداث و بازسازی شده و ۳۹۲۱۵ واحد در مناطق جنگی و بمباران‌شده احداث و بازسازی شده است.[۵۴]
پانویس
- ↑ پیران، تحلیل جامعه‌شناختی از مسکن شهری در ایران، ۲۷؛ مسکن و محیط روستا، ۸/۲۲.
- ↑ دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۱۵۹.
- ↑ فوران، مقاومت شکننده، ۴۷۲–۴۷۸؛ پزشکی و دیگران، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، ۱۱۱.
- ↑ محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، ۹۲–۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۶۷–۶۸؛ ۵/۶۷ و ۶/۵۱۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۶۳ و ۶/۵۱۹.
- ↑ کیهان، ۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۸۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۹۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۷–۳۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۶۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۴۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۱۸–۵۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۱۸–۵۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۰۶.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۲۴/۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۶۰ و ۳۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۰۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۷۰–۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۱۹.
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۷.
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۰۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۰۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۰۲–۳۰۳.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۴–۵/۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۳۳.
- ↑ رسالت، ۱۳۶۸/۵/۱۶، ۲.
- ↑ دبیرخانه، کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۷، ۸۱۸–۸۲۰ و ۸۳۰؛ مسکن، ۴–۵/۳.
- ↑ اطلاعات، ۱۳۷۲/۶/۱۱، ۳.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۴–۵/۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۶۷ و ۵۱۸–۵۲۰.
- ↑ رسالت، ۱۳۶۸/۱/۲۳، ۶.
- ↑ رسالت، ۱۳۷۰/۱/۲۱، ۱۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۵.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۴–۵/۲۹؛ رسالت، ۱۳۶۸/۱/۲۴، ۱۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۰۷.
- ↑ اطلاعات، ۱۳۶۹/۱/۲۵، ۵.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۲/۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۷۶.
- ↑ بهشتی‌نژاد، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، ۴۱.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۱۷/۲۵.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۴–۵/۹ و ۶/۲۰.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۴–۵/۹.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۱/۱۱؛ ۲/۲۱ و ۴–۵/۲۹؛ اطلاعات، ۱۳۶۲/۱/۲۴، ۴.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۱/۱۰.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۱/۱۱.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۱۱/۱۴.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۲۱/۳۶.
- ↑ مسکن و محیط روستا، ۲۴/۵.
منابع
- اطلاعات، روزنامه، ۱۳۶۲/۱/۲۴؛ ۱۳۶۹/۱/۲۵؛ ۱۳۷۲/۶/۱۱ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بهشتی‌نژاد، سیدمحمدمهدی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، چاپ‌شده در فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- پزشکی، محمد و دیگران، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، قم، نشر معارف، چاپ سوم، ۱۳۷۹ش.
- پیران، پرویز، تحلیل جامعه‌شناختی از مسکن شهری در ایران، مجله جامعه‌شناسی ایران، شماره ۶، ۱۳۸۰ش.
- دبیرخانه شوراهای هماهنگی تبلیغات دولت، کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۷، تهران، ۱۳۶۸ش.
- دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، روزها و رویدادها، تهران، رامین، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- رسالت، روزنامه، ۱۳۶۸/۱/۲۳؛ ۱۳۶۸/۱/۲۴؛ ۱۳۶۸/۵/۱۶؛ ۱۳۷۰/۱/۲۱ش.
- فوران، جان، مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- کیهان، روزنامه، ۱۳۸۹/۶/۲۹ش.
- محمدی، منوچهر، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، تهران، امیرکبیر، چاپ هفتم، ۱۳۷۷ش.
- مسکن و محیط روستا، مجله، شماره ۱، ۱۳۶۵؛ شماره ۲، ۱۳۶۶؛ شماره ۴–۵، ۱۳۶۷؛ شماره ۶، ۱۳۶۷؛ شماره ۸، ۱۳۶۷؛ شماره ۱۱، ۱۳۶۷؛ شماره ۱۷، ۱۳۶۸؛ شماره ۲۱، ۱۳۶۸؛ شماره ۲۴، ۱۳۶۹ش.
پیوند به بیرون
- منیژه ربیعی رودسری، «بنیاد مسکن انقلاب اسلامی»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۶۷۵–۶۸۰.