ارتحال امام‌خمینی، پیشرفت بیماری و درگذشت امام‌خمینی در سیزده خرداد ۱۳۶۸، تشییع و خاکسپاری در شانزده خرداد.
 | |
| شرح ماجرا | پیشرفت بیماری و درگذشت امام‌خمینی |
|---|---|
| زمان | سیزده خرداد ۱۳۶۸، تشییع و خاکسپاری در ۱۶ خرداد |
| مکان | بیمارستان قلب تهران |
| علت | سرطان معده |
| پیامدها | خبر رحلت امام‌خمینی در صدر خبرهای جهان قرار گرفت |
| واکنش‌ها | مسلمانان زیادی در جهان، اعم از شیعه و سنی، اقدام به برپایی مجالس سوگواری کردند |
پس از تشخیص سرطان معده امام‌خمینی در ۲۹/۲/۱۳۶۸ تصمیم تیم پزشکی بر جراحی فوری قرار گرفت و عمل جراحی نیز با موفقیت طی شد. اما ابعاد پیش‌بینی‌نشده بیماری، چند روز پس از عمل نمایان شد.
سیزدهم خرداد، قلب امام‌خمینی از کار ایستاد و با آمادگی تیم پزشکی موقتاً ضربان قلب و تنفس آغاز به کار کرد؛ اما ایشان بی‌هوش بود، و بعد از ظهر تنها برای لحظاتی ایشان به هوش آمد؛ اما سرانجام در ساعت ۲۳: ۲۲ دقیقه شب، قلب ایشان از حرکت بازایستاد.
درباره چگونگی اعلام خبر درگذشت امام‌خمینی به مردم نظرهایی مبنی بر تأخیر ۲۴ ساعت یا ۷۲ ساعت مطرح شد که با قاطعیت از طرف سیداحمد خمینی رد شد. ولی به دلیل ضرورت برخی هماهنگی‌ها، قرار شد تا روز بعد صبر کنند.
غسل و کفن امام‌خمینی حوالی ساعت دو بامداد چهاردهم خرداد، در حیاط کوچک محل کار ایشان انجام و پیکر امام‌خمینی به سردخانه نزدیک بیمارستان منتقل شد.
ساعت هفت صبح، گوینده خبر صدا و سیما با صدایی بغض‌آلود، خبر درگذشت امام‌خمینی را با خواندن اطلاعیه که سیداحمد خمینی صادر کرده بود، به اطلاع ملت رساند.
جلسه رسمی مجلس خبرگان رهبری، صبح چهاردهم خرداد تشکیل شد. پس از قرائت قرآن، وصیت‌نامه امام‌خمینی گشوده و توسط سیدعلی خامنه‌ای (رئیس‌جمهور)، قرائت شد. و سرانجام پیشنهاد رهبری سیدعلی خامنه‌ای، در خبرگان رهبری با اکثریت قاطع پذیرفته شد.
ستاد تشییع و تدفین، اعلام کرد مراسم وداع با امام‌خمینی از سپیده دم پانزدهم خرداد در مصلای تهران برگزار خواهد شد. وداع با پیکر امام‌خمینی تا صبح سه‌شنبه شانزدهم خرداد ادامه داشت. ساعت ۷: ۳۵ صبح، جمعیت بسیار انبوه مردم به امامت مرجع تقلید وقت، سیدمحمدرضا گلپایگانی، بر پیکر امام‌خمینی نماز گزاردند.
در مسیر تشییع در حوالی بهشت زهرا(س)، به دلیل متوقف‌شدن خودرو در میان جمعیت، تابوت حامل امام‌خمینی به یک بالگرد منتقل شد. بالگرد در ساعت ۳۰: ۱۰ در محل دفن به زمین نشست. به دلیل جمعیت زیاد تکه‌های از کفن پاره شد. و سرانجام ساعت ۴ بعد از ظهر ، پیکر در یک تابوت فلزی، دوباره به بهشت زهرا(س) بازگردانده شد و توسط ناطق نوری به خاک سپرده شد.
خبر رحلت امام‌خمینی بی‌درنگ در صدر خبرهای جهان قرار گرفت و بازتاب گسترده‌ای در منطقه و جهان داشت و مسلمانان زیادی در جهان، اعم از شیعه و سنی، اقدام به برپایی مجالس سوگواری کردند. رهبران، مقامات، شخصیت‌ها، سازمان‌ها و گروه‌های جهانی نیز با حضور یا فرستادن پیام، درگذشت امام‌خمینی را تسلیت گفتند.
مقدمه
امام‌خمینی مرجع تقلید بزرگ شیعه که با رهبری انقلاب اسلامی توانست نظام جمهوری اسلامی ایران را در بهمن ۱۳۵۷ بر پا کند، ده سال پس از آن درگذشت. ایشان که همواره آماده این سفر بود، مرگ را نیستی و نابودی نمی‌دید. مرگ در نظر ایشان هجرت و زوال تعلقات و منصب‌های دنیایی شمرده شده است و مردن نه هلاک، بلکه حیات است.[۱] ایشان با تشبیه مرگ به خواب[۲] همواره مهیای رفتن بود[۳] و خاطرنشان می‌کرد جوانان رو به پیری و پیران رو به مرگ پیش می‌روند؛ بنابراین پیش از آنکه فرصت از دست برود، باید چاره‌ای اندیشید.[۴]
موج شهادت سران و مسئولان کشور در آغاز انقلاب اسلامی، موجب شد امام‌خمینی بر قائم‌به‌شخص نبودنِ نهضت اسلامی ایران و هراس‌نداشتن ملت از مرگ، تأکید ویژه کند.[۵] ایشان با پیش‌بینی وضع پس از خود، با پذیرش استعفای قائم‌مقام رهبری[۶] و دستور بازنگری در قانون اساسی و ترمیم آن[۷] (ببینید: شورای بازنگری قانون اساسی) زمینه را برای حل مشکلات رهبری پس از خود هموار کرد و هنگام اقدام برای عمل جراحی، با آمادگی برای هر اتفاقی، از جمع خانواده حلالیت طلبید و آنان را به آرامش سفارش کرد[۸]؛ یک روز پیش از درگذشت در جمعه دوازدهم خرداد نیز از اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی خواست تا در خطبه‌های نماز جمعه، از مردم درخواست دعا کند.[۹] نگارش هشت وصیت‌نامه در دوره‌های مختلف زندگی، به‌ویژه آخرین وصیت‌نامه که در آن بر سفر خود به جایگاه ابدی با دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار تأکید کرد،[۱۰] نشان از آمادگی کامل ایشان برای این سفر داشت.[۱۱] (ببینید: وصیت‌نامه امام‌خمینی)
سیر بیماری
پس از تشخیص سرطان معده امام‌خمینی در ۲۹/۲/۱۳۶۸ تصمیم تیم پزشکی بر جراحی فوری قرار گرفت[۱۲] و مراحل عمل جراحی نیز با موفقیت طی شد. تمام جزئیات عمل جراحی ضبط و برای کسانی که بیرون از اتاق عمل بودند، پخش می‌شد.[۱۳] مشکلات و ابعاد پیش‌بینی‌نشده بیماری، چند روز پس از عمل نمایان شد. (ببینید: بیماری امام‌خمینی) شنبه سیزدهم خرداد ۱۳۶۸، ساعت ۹: ۱۴ صبح، نشانه‌های بالینی امام‌خمینی، تپش قلب، بی‌حالی، ضعف و افت شدید فشار خون بود. همه افراد تیم پزشکی احضار شدند و وخامت حال ایشان به اطلاع خانواده و اطرافیان رسید.[۱۴] از این ساعت فشار خون به‌تدریج پایین می‌آمد و به درمان پاسخ نمی‌داد؛ ولی هوشیاری کامل بود.[۱۵] در ساعت ۱۴: ۳۰ امام‌خمینی دچار تهوع و استفراغ شد[۱۶] و معمولاً درصد زیادی از سکته‌های قلبی، با علایم تهوع و استفراغ همراه است.[۱۷]
بعد از ظهر سیزدهم خرداد، امام‌خمینی با وجود مساعدنبودن حال، محمدرضا توسلی و علی‌اکبر آشتیانی، دو تن از اعضای دفتر را احضار کرد. توسلی در دسترس نبود؛ بنابراین محمدعلی انصاری و آشتیانی بر بالین امام‌خمینی حاضر شدند و حکم دو مسئله شرعی را برای آنان بیان کرد[۱۸]؛ سپس اعضای خانواده را برای آخرین وصیت طلبید. ایشان پس از توصیه به رعایت موازین شرعی و تأکید بر دشواری راه آینده، به خانواده سفارش کرد تا مراقب اعمال و گفتار خود باشند. پس از آن، خواست چراغ‌ها را خاموش کنند و هر کس مایل است برود.[۱۹] ایشان در لحظات آخر حیات بدون وقفه حمد و سوره می‌خواند و شهادتین می‌گفت.[۲۰]
از ساعت ۱۴: ۳۰ روز سیزدهم خرداد که حال امام‌خمینی رو به وخامت گذاشت، حسن صانعی به درخواست سیداحمد خمینی، مسئولان را برای جلسه خبر کرد.[۲۱] جلسه با حضور مسئولان انتظامی و امنیتی در یکی از اتاق‌های بیمارستان تشکیل شد و دربارهٔ مسائل امنیتی و حفاظتی در جماران و کل کشور به‌ویژه مرزها تصمیماتی گرفته شد.[۲۲] اعضای مجلس خبرگان نیز تلفنی برای جلسه صبح چهاردهم خرداد به تهران فراخوانده شدند.[۲۳]
ساعت ۱۵: ۵۸ روز سیزدهم خرداد، فشار خون به صفر رسید و قلب امام‌خمینی از کار ایستاد. با آمادگی تیم پزشکی موقتاً ضربان قلب و تنفس آغاز به کار کرد؛ اما ایشان بی‌هوش بود.[۲۴] در جلسه دیگری که ساعت ۱۶: ۳۰ در محوطه بیمارستان و با حضور پزشکان و مسئولان کشور تشکیل شد، پس از تأکید دکتر حسن عارفی به اینکه امام‌خمینی از نظر پزشکی حداکثر تا ۲۴ ساعت دیگر زنده خواهد بود، تصمیم گرفته شد تا برای آماده‌سازی مردم و درخواست دعای خیر آنان اطلاعیه‌ای صادر کنند.[۲۵]
سلول‌های سرطانی در بدن امام‌خمینی پخش شده بود و در بیشتر اعضای حیاتی مثل مغز، کبد، ریه و قلب اختلال ایجاد کرده بود[۲۶] و بعد از ظهر تنها برای لحظاتی ایشان به هوش آمد[۲۷]؛ اما سرانجام در ساعت ۲۲: ۲۳ دقیقه شب، قلب ایشان از حرکت بازایستاد.[۲۸]
اطلاع‌رسانی عمومی و بازتاب
اطلاع رسمی و عمومی دربارهٔ بیماری امام‌خمینی نخستین بار پس از عمل جراحی شنبه ۲ خرداد ۱۳۶۸ صورت گرفت و حال عمومی ایشان را رضایت‌بخش شمرد.[۲۹] این اطلاعیه نخست مردم ایران به‌ویژه دوستداران ایشان را نگران کرد؛ اما با امید به بهبودی، به مرور نگرانی و اضطراب کم می‌شد.[۳۰] اطلاعیه ساعت ۲۰: ۳۰ دقیقه سیزدهم خرداد که از سوی دفتر امام‌خمینی منتشر شد، با اشاره به وجود مشکل در سیر درمان ایشان از ساعت ۱۵ بعد از ظهر، درخواست دعای خالصانه از ملت داشت[۳۱]؛ به‌ویژه پخش آیه کریمه «اَمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ»[۳۲] پس از اطلاعیه دفتر امام‌خمینی از رادیو و تلویزیون، معنایی نگران‌کننده با خود داشت.[۳۳] با پخش این اطلاعیه، هزاران نفر از مردم، برای آگاهی از حال امام‌خمینی، به سوی جماران شتافتند و خیابان منتهی به جماران پر از جمعیت شد.[۳۴] ملت ایران در حالی شب را به صبح رساندند که نمی‌دانستند در ساعت ۲۲: ۲۳ دقیقه سیزدهم خرداد قلب امام‌خمینی از حرکت ایستاده است.[۳۵] شب چهاردهم خرداد، در حالی سپری شد که خانواده امام‌خمینی و مسئولان اگرچه طاقت از دست داده بودند،[۳۶] اما برای حفظ مصلحت نظام، آرامش خود را حفظ کردند[۳۷] و به اسم دعای توسل گریه می‌کردند.[۳۸] محمدعلی صدوقی، امام‌جمعه یزد نیز کنار پیکر امام‌خمینی قرآن می‌خواند.[۳۹] دربارهٔ چگونگی اعلام خبر درگذشت به مردم نیز نظرهایی مبنی بر تأخیر ۲۴ ساعت یا ۷۲ ساعت برای مدیریت اوضاع و انتخاب رهبر مطرح شد که با قاطعیت از طرف سیداحمد خمینی رد شد. نظر وی اطلاع‌رسانی بی‌درنگ به مردم بود؛ ولی به دلیل ضرورت برخی هماهنگی‌ها پیش از اعلام خبر، قرار شد تا روز بعد صبر کنند.[۴۰] پیش از اطلاع‌رسانی از درگذشت امام‌خمینی، دستور آماده‌باش کامل در جبهه‌های جنگ داده شد.[۴۱]
مقدمات تشییع جنازه
غسل و کفن امام‌خمینی حوالی ساعت دو بامداد چهاردهم خرداد، در حیاط کوچک محل کار و دیدارهای رسمی ایشان و با حضور چند تن از نزدیکان امام‌خمینی انجام شد.[۴۲] این وظیفه را محمدرضا توسلی و عیسی جعفری به کمک چند جوان جمارانی بر عهده گرفتند[۴۳] و پس از آن، پیکر امام‌خمینی به سردخانه نزدیک بیمارستان منتقل شد.[۴۴] مأموریت تأمین امنیتِ وداع، تشییع و خاکسپاری پیکر امام‌خمینی نیز با تصمیم شورای امنیت کشور بر عهده نیروی مخصوص ولیّ امر(ع) سپاه گذاشته شد که این وظیفه تا دو هفته ادامه داشت.[۴۵]
از سوی دیگر، امام‌خمینی اعتنایی به اموری مانند محل دفن نداشت[۴۶] و دراین‌باره چیزی بیان نکرده است؛ اما سیداحمد خمینی فرزند ایشان، از مدت‌ها پیش بدون اطلاع ایشان و با مشورت بعضی از مسئولان، منطقه کوشک نصرت (میان راه تهران به قم) را انتخاب کرده بود[۴۷] و مطالعات اولیه آغاز شده بود که بیماری امام‌خمینی پیش آمد.[۴۸] در جلسه‌ای که ساعتی پس از درگذشت امام‌خمینی تشکیل شد، پیشنهادهای متعددی مطرح شد، ازجمله حرم فاطمه معصومه(س)، منطقه جمکران قم، محلی در کنار بهشت زهرا(س)، و نیز پادگان قلعه‌مرغی در تهران.[۴۹] سیداحمد خمینی، منطقه کوشک نصرت را مطرح کرد؛ اما حاضران به سبب دوری مسافت، مشکلات اجرایی و مسطح‌نبودن محل مخالفت کردند.[۵۰]
صبح چهاردهم خرداد با موافقت سیداحمد خمینی، زمینی که در آینده قابلیت توسعه داشته باشد، در نزدیکی بهشت زهرا(س) انتخاب شد. سیدمرتضی طباطبایی-شهردار تهران-و محمدعلی انصاری مأمور شدند موقعیت، چگونگی، وضع شرعی مالکیت و خرید محلِ مورد نظر را بررسی کنند و پس از گزارش و تأیید، شبانه کار مسطح‌کردن و آماده‌سازی آغاز شد.[۵۱]
قطع برنامه‌های عادی و پخش حزن‌انگیز صوت قرآن بدون فاصله پس از اذان صبح چهاردهم خرداد از رادیو، مردمی را که منتظر شنیدن خبر سلامتی امام‌خمینی بودند، نگران کرد. ساعت هفت صبح، محمدرضا حیاتی، گوینده خبر صدا و سیما با صدایی بغض‌آلود، خبر درگذشت امام‌خمینی را با خواندن نخستین اطلاعیه که سیداحمد خمینی صادر کرده بود، به اطلاع ملت رساند: «اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ راجِعُونَ»،[۵۲] «یا اَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی اِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی»[۵۳] روح بلند پیشوای مسلمانان و رهبر آزادگان، حضرت امام‌خمینی به ملکوت اعلی پیوست و دل مالامال از عشق به خدا و بندگان رنج‌کشیده صالحش از تپش افتاد… خدایا، تو خود می‌دانی که این مصیبت عظمی، توفان غم ارتحال پیامبر عظیم‌الشان اسلام(ص) را در دلها برپا کرده است و مصیبتی این‌چنین با عظمت را تنها لطف تو می‌تواند تسلی‌بخش باشد…».[۵۴] این اطلاعیه با عرض تسلیت این مصیبت بزرگ به پیشگاه ولیّ‌الله الاعظم(ع) و همه مسلمانان جهان به‌ویژه ملت ایران، تأکید کرد راه و اندیشه امام‌خمینی در چهره مظلوم جمهوری اسلامی ادامه خواهد یافت و امت بیدارِ دست‌پرورده امام‌خمینی، ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ضامن تداوم رهبری امام‌خمینی و امتداد خط روشن ایشان تا ظهور بقیةالله الاعظم(ع) خواهند بود.[۵۵] پس از این پیام، اطلاعیه مشترک مسئولان نظام نیز در تسلیت درگذشت امام‌خمینی قرائت شد[۵۶]؛ همچنین دولت در اطلاعیه‌ای تا پایان هفته را تعطیل رسمی و چهل روز عزای عمومی اعلام کرد.[۵۷]
اگرچه از طریق رادیو از مردم خواسته شد که به سمت جماران یا دیگر مراکز حرکت نکنند، اما در برخی مناطق تهران، مردم و دسته‌های عزادار به صورت خودجوش به راه افتادند. گروهی راه جماران در پیش گرفتند و گروهی در برابر ساختمان مجلس که نمایندگان در مجلس خبرگان رهبری و مجلس شورای اسلامی، اعضای شورای عالی قضایی، هیئت دولت و شورای نگهبان در آن جمع بودند، تجمع کردند.[۵۸]
تشکیل مجلس خبرگان
روز سیزدهم خرداد، اعضای مجلس خبرگان رهبری، برای جلسه فوری صبح چهاردهم خرداد، تلفنی از سراسر ایران فرا خوانده شدند.[۵۹] جلسه رسمی مجلس خبرگان رهبری، به ریاست علی‌اکبر مشکینی، صبح چهاردهم خرداد در محل مجلس شورای اسلامی تشکیل شد.[۶۰] پس از قرائت قرآن و صحبت کوتاه رئیس جلسه، وصیت‌نامه امام‌خمینی که در صندوق امانات مجلس شورای اسلامی قرار داشت، گشوده شد.[۶۱] بنابر خواست امام‌خمینی که در انتهای وصیت‌نامه آمده بود، سیداحمد خمینی وصیت‌نامه را برای مردم می‌خواند و در صورت عذر، به ترتیب رئیس‌جمهور، رئیس مجلس شورای اسلامی، رئیس دیوان عالی کشور یا یکی از فقهای شورای نگهبان این وظیفه را بر عهده می‌گرفتند.[۶۲] از آنجاکه فرزند امام‌خمینی به سبب تالم روحی حضور نداشت، سیدعلی خامنه‌ای (رئیس‌جمهور)، وصیت‌نامه را برای حاضران قرائت کرد.[۶۳] قرائت وصیت‌نامه در شرایط ملتهب جلسه خبرگان، تا ظهر طول کشید و ادامه جلسه به بعد از ظهر موکول شد. حاضران جلسه صبح، نمایندگان مجلس خبرگان، اعضای دولت، شورای نگهبان، شورای عالی قضایی و تنی چند از مسئولان بودند. دستور جلسه بعد از ظهر، که به‌صورت غیر علنی برگزار شد، انتخاب جانشین امام‌خمینی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی ایران بود که پس از بحث‌های زیاد دربارهٔ شورایی یا فردی‌بودن آن، همچنین در مصادیق رهبری سرانجام پیشنهاد رهبری سیدعلی خامنه‌ای، با اکثریت قاطع ۶۰ رای از ۷۴ رای پذیرفته شد.[۶۴] خبر آماده‌باش نیروهای عراقی در منطقه عین‌خوش که در میانه جلسه رسید، نمایندگان را به لزوم سرعت در تصمیم‌گیری ترغیب کرد.[۶۵] (ببینید: مجلس خبرگان رهبری)
مراسم وداع و نماز
در پی تشکیل ستاد مراسم تشییع و دفن امام‌خمینی و اطلاعیه صادرشده از سوی این ستاد، غسل و کفن ایشان به اطلاع مردم رسید و اعلام شد مراسم تشییع در چهاردهم خرداد برگزار نخواهد شد.[۶۶] ستاد تشییع و تدفین، در اطلاعیه‌ای اعلام کرد مراسم وداع امت با امام‌خمینی از سپیده دم پانزدهم خرداد در مصلای تهران برگزار خواهد شد و اقامه نماز و تشییع پیکر، روز سه‌شنبه شانزدهم خرداد خواهد بود.[۶۷]
مصلای بزرگ امام‌خمینی در تهران از نخستین ساعت‌های بامداد پانزدهم خرداد تا صبح روز بعد، در حالی‌که پیکر امام‌خمینی در سردخانه کوچک شیشه‌ای بر فراز بلندی قرار داشت، شاهد وداع میلیون‌ها نفر از زن و مرد ایرانی از سراسر کشور با ایشان بود.[۶۸] ساعت ۱۰ دوشنبه پانزدهم خرداد تراکم جمعیت به نهایت خود رسید؛ به گونه‌ای که مصلی و خیابان‌های اطراف آن از جمعیت موج می‌زد. تنها دستانی دیده می‌شد که مانند موج برخاسته و بر سر فرود می‌آمد. بارها از مردم درخواست شد تا از درهای شمالی مصلی خارج شوند؛ زیرا جان کسانی که در نزدیکی پیکر بودند در خطر قرار می‌گرفت. شب وداع و روز تشییع و تدفین، خبرها حکایت از کشته و مجروح‌شدن چندین تن از سوگواران امام‌خمینی داشت.[۶۹]
وداع با پیکر امام‌خمینی تا صبح سه‌شنبه شانزدهم خرداد ادامه داشت. ساعت ۷: ۳۵ صبح، جمعیت بسیار انبوه مردم به امامت مرجع تقلید وقت، سیدمحمدرضا گلپایگانی، بر پیکر امام‌خمینی نماز گزاردند.[۷۰] قرار بود پس از نماز، مراسم سلام نظامی بر پیکر امام‌خمینی انجام شود که به دلیل ازدحام شدید جمعیت منتفی شد[۷۱] و پیکر ایشان با خودرویی ویژه به سمت بهشت زهرا(س) حرکت داده شد.[۷۲]
تشییع و خاکسپاری
کارشناسان با بررسی تصاویر هوایی، مشایعت‌کنندگان را چندگونه و تا ده میلیون تن برآورد کردند که مسیر چند ده کیلومتری مصلای تهران تا بهشت زهرا(س) را با پای پیاده برای همراهی با پیکر امام‌خمینی طی کردند.[۷۳] حضور گسترده مردم به حدی بود که مراسم تدفین چند مرتبه عقب افتاد.[۷۴] تابلوهای پارچه‌ای با نام شهرهای مختلف نشان از حضور مردم این شهرها در مراسم داشت. بیش از هفتاد تن از خبرنگاران خارجی نیز وارد تهران شدند.[۷۵] در مسیر تشییع در حوالی بهشت زهرا(س)، به دلیل متوقف‌شدن خودرو در میان جمعیت، تابوت حامل امام‌خمینی به یک بالگرد منتقل شد. بالگرد در ساعت ۱۰: ۳۰ در محل دفن به زمین نشست.[۷۶]
پیکر امام‌خمینی در تابوتی باز در حالی که تنها یک پارچه سفید بر روی آن کشیده شده بود، قرار داشت و به محض بیرون‌آمدن تابوت از بالگرد، محوطه مرقد آکنده از جمعیتی شد که از روی کانتینرهایی که برای حفاظت دور صحن چیده بودند به پایین پریدند. مأموران نیروی انتظامی نیز از شدت تأثر، کنترل و نظارت خود را از دست داده بودند.[۷۷] در یک لحظه تابوت بر دستان مردم قرار گرفت و به هر سو کشیده می‌شد.[۷۸] علی‌اکبر ناطق نوری با کمک تعدادی از سپاهیان حاضر در محوطه، با حرکت آمبولانس در میان جمعیت و گرفتن تابوت از مردم، آن را روی سقف آمبولانس قرار داد؛ ولی به محض نزدیک‌شدن به محل مرقد بار دیگر تابوت به میان مردم کشیده شد. در این هنگام تکه‌هایی از کفن امام‌خمینی پاره شد.[۷۹] وقتی برای بار دوم ناطق نوری موفق شد تابوت را از مردم بگیرد، با عبای خود روی تابوت را پوشاند و تا رسیدن بالگرد برای حفظ تابوت، خود را سپر قرار داد و سپس پیکر به‌سختی از دست‌های مردم به بالگرد انتقال یافت.[۸۰]
بالگرد نخست از بهشت زهرا(س) به دانشکده افسری روبه‌روی مجلس شورای اسلامی و از آنجا با هماهنگی سیداحمد خمینی و اکبر هاشمی رفسنجانی به اردوگاه منظریه (واقع در شمال جماران) رفت تا پیکر امام‌خمینی بار دیگر به جماران منتقل شود.[۸۱] پس از انتقال پیکر به سردخانه بیمارستان، بار دیگر با برد یمانی-که متعلق به سیدعلی خامنه‌ای بود-کفن انجام شد[۸۲] و ساعت ۴ بعد از ظهر همان روز، پیکر در یک تابوت دردار فلزی، به بهشت زهرا(س) بازگردانده شد.[۸۳] در بهشت زهرا(س) با وجود گرمای شدید و تراکم جمعیت، و به‌رغم اعلام عقب‌افتادن مراسم تدفین، مردم عزادار همچنان منتظر رسیدن پیکر امام‌خمینی بودند.[۸۴] نخست به کمک چند فروند بالگرد، سیداحمد خمینی، هاشمی رفسنجانی و تعدادی دیگر از مسئولان به محوطه مرقد وارد شدند. پس از آرامش نسبی، بالگرد حامل پیکر در محوطه به زمین نشست و هم‌زمان گروه سرود مشغول نواختن سرود جمهوری اسلامی شد.[۸۵] محوطه عمدتاً با نیروهای پاسدار و انتظامی پر شد و هم آنان تابوت امام‌خمینی را بر دست گرفته و به کنار قبری که همان روز حفر شده بود آوردند.[۸۶] ناطق نوری به کمک رضا گنجی‌زاده (از محافظان بیت امام‌خمینی) و رضا اربابی (از روحانیان با سابقه) جنازه را داخل قبر گذاشت و اربابی تلقین خواند و آخرین کسی که ایشان را بوسید، اربابی بود.[۸۷] ناطق نوری با کمک گنجی‌زاده با زحمت زیاد سنگ لحد را گذاشتند و پس از آن برای حفاظت از مرقد در هجوم جمعیت، یک کانتینر روی قبر قرار گرفت. این مراسم به‌طور مستقیم از تلویزیون پخش می‌شد.[۸۸] (ببینید: مرقد امام‌خمینی)
واکنش‌های خارجی
خبر رحلت امام‌خمینی بی‌درنگ در صدر خبرهای جهان قرار گرفت[۸۹] و بازتاب گسترده‌ای در منطقه و جهان داشت و مسلمانان زیادی در جهان، اعم از شیعه و سنی، اقدام به برپایی مجالس سوگواری و ترحیم کردند.[۹۰] هر یک از تحلیلگران در پنج قاره جهان از زاویه فکر خود به تحلیل این موضوع پرداختند.[۹۱] در این میان به جز عوامل ضدانقلاب، سلطنت‌طلب‌ها و برخی رسانه‌های وابسته، بقیه با احترام از امام‌خمینی یاد کردند.[۹۲] وجه بارز همه تحلیل‌ها در روز چهاردهم خرداد، پیش از انتخاب رهبری در مجلس خبرگان، پیش‌بینی جنگ قدرت پس از رحلت امام‌خمینی در ایران بود و بسیاری مانند سیدابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور معزول ایران، پیش‌بینی کردند که ایران درگیر یک جنگ داخلی مانند لبنان خواهد شد.[۹۳] برخی رسانه‌ها در این روز، رهبری آینده ایران را یک نظام فقهی شورایی یا حاصل جنگ قدرت میان سیداحمد خمینی فرزند امام‌خمینی و اکبر هاشمی رفسنجانی دانستند.[۹۴]
تلاطم ایران در روز چهاردهم خرداد و انتخاب جانشین امام‌خمینی، ناظران سیاسی را به تغییر لحن دربارهٔ ایران و اعتراف به این نکته که امام‌خمینی-صرف‌نظر از تلقی مثبت یا منفی-یک واقعیت بزرگ تاریخی است، واداشت.[۹۵] خبرگزاری‌های رویترز، بی‌بی‌سی، رادیو اسرائیل و غیر آن، که محبوبیت‌نداشتن امام‌خمینی در میان مردم و ضعف بیش از پیش جمهوری اسلامی را القا می‌کردند، در روز پانزدهم خرداد پس از حضور میلیونی مردم در مصلی برای خداحافظی با پیکر ایشان، از این حضور با شگفتی یاد کردند و این اجتماع را پس از آغازین روزهای انقلاب، بزرگ‌ترین اجتماع مردم خواندند.[۹۶] به گزارش یونایتدپرس، بیشتر جمعیت تهران و میلیون‌ها تن از شهرستان‌ها که به پایتخت آمده بودند، در مراسم تشییع شرکت کردند. برخی خبرگزاری‌ها مانند بی‌بی‌سی تصاویر حضور مردم در تشییع را با تصاویر دوازدهم بهمن ۱۳۵۷[۹۷] مقایسه کردند[۹۸]؛ همچنین در گزارشهای خبری خود، توانایی امام‌خمینی در بسیج یا تشکّل معنوی مسلمانان علیه ارزش‌های فرهنگ غرب، تأثیر تفکر وی در بیداری جهان اسلام و به‌حرکت‌درآوردن گروه‌های مسلمان، ترویج حرکت سیاسی با تکیه بر اسلام و از موضع مذهب، نزدیکی ایشان به مردم و سخن‌گفتن به زبان آنان را مورد توجه قرار دادند.[۹۹] مطبوعات مهم کشورهای عرب منطقه خلیج فارس نیز در اظهار نظر خود به روحیه ضد استکباری امام‌خمینی، نقش ایشان در بیداری مسلمانان و ایجاد تحولات سیاسی-انقلابی در خاورمیانه در سایه رهبری امام‌خمینی پرداختند.[۱۰۰]
رهبران، مقامات، شخصیت‌ها، سازمان‌ها و گروه‌های جهانی نیز با حضور یا فرستادن پیام، درگذشت امام‌خمینی را تسلیت گفتند.[۱۰۱] حافظ اسد، رئیس‌جمهور سوریه، امام‌خمینی را امام همه مسلمانان نامید که با رحلتش، ایران و جهان، فقیهی عالیقدر را از دست داد.[۱۰۲] غلام اسحاق‌خان، رئیس‌جمهور پاکستان، ضمن حضور در مراسم خاکسپاری، بیان داشت سال‌های حیات امام‌خمینی فصلی تابناک از تاریخ را ساخت و درگذشت ایشان جهان اسلام را در ماتم فرو برد.[۱۰۳] جورج بوش، رئیس‌جمهور آمریکا، اذعان کرد با وجود کینه‌ای که از وی به سبب مبارزه علیه منافع آمریکا دارد، از درگذشت او احساس تاسف می‌کند.[۱۰۴] جیمی کارتر رئیس‌جمهور سابق آمریکا نیز گفت «آیت‌الله خمینی» -بی‌تردید-یکی از مردان بزرگ تاریخ بود؛ مورخان روزی نشان خواهند داد که او مردی بود که شخصیتش به‌خوبی درک نشده بود.[۱۰۵] پاپ ژان پل دوم، رهبر مسیحیان کاتولیک جهان، نیز تأکید کرد باید دربارهٔ آنچه «آیت‌الله خمینی» در کشورش و بخش وسیعی از جهان انجام داد، با احترام عظیم و تفکری عمیق اظهار نظر کرد.[۱۰۶]
خاویر پرز دکوئیار دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، تعداد زیادی از رؤسای نمایندگی‌های کشورها در سازمان ملل،[۱۰۷] راجیو گاندی نخست‌وزیر هند، میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد جماهیر شوروی و دیگران نیز با حضور در دفاتر سفارت و نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران و امضای دفتر یادبود، تاسف و همدردی خود را با مردم و مسئولان ایران اعلام کردند.[۱۰۸]
سیدمحمدحسین فضل‌الله از علمای برجسته لبنان، شیخ‌سعید شعبان امام‌جمعه طرابلس لبنان و رهبر جنبش توحید اسلامی، شیخ‌محمد بشیر آلبانی مفتی اعظم سوریه، شیخ‌حسن قناعتلی از علمای ترکیه و بسیاری دیگر، با ستایش از شخصیت امام‌خمینی، وی را رهبر کل مسلمانان جهان نامیدند و فقدان او را مصیبت دردناکی شمردند.[۱۰۹] همچنین مسلمانان اروپا، آفریقا و آسیا تا چهل روز پس از درگذشت امام‌خمینی مراسم سوگواری برگزار کردند.[۱۱۰] برخی دولت‌ها و گروه‌های کشورهای دیگر مانند لبنان، سوریه، هند، بحرین، افغانستان، تانزانیا، کوبا و لیبی به مناسبت درگذشت امام‌خمینی از یک تا هفت روز عزای عمومی اعلام کردند.[۱۱۱]
سوگواری ملت
از نخستین ساعت‌های اعلام خبر درگذشت امام‌خمینی، سیل جمعیت از نقاط مختلف تهران، به سروسینه‌زنان به سمت جماران حرکت کردند. صدها هزار نفر از سراسر کشور برای وداع با امام‌خمینی در مصلی و شرکت در مراسم تشییع به تهران آمدند.[۱۱۲] خبرنگاران خارجی که حیرت‌زده از مراسم فیلم و عکس می‌گرفتند، اذعان می‌کردند این مراسم بدون هیچ برنامه‌ریزی قبلی و کاملاً خودجوش بوده است.[۱۱۳]
مراسم سوگواری از چهاردهم خرداد تا چهلم، در تهران و سراسر کشور ادامه داشت.[۱۱۴] مراجع تقلید محمدعلی اراکی، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی و حسینعلی منتظری با انتشار پیام، درگذشت امام‌خمینی را تسلیت گفتند و مردم را به صبر و آرامش و پاسداشت مقام ایشان دعوت کردند.[۱۱۵] شهرهای مختلف ایران غرق در ماتم بود. اندوه عمومی تاریخ برگزاری امتحانات مدارس و دانشگاه‌ها و نیز کنکور سراسری را یک هفته به تعویق انداخت.[۱۱۶] هفدهم خرداد ۱۳۶۸، به دعوت رهبری نظام، سیدعلی خامنه‌ای و با حضور انبوه مردم عزادار، مجلس بزرگداشت امام‌خمینی در دانشگاه تهران برگزار شد[۱۱۷]؛ نیز برای بزرگداشت ایشان، با حضور مراجع تقلید و علمای برجسته گلپایگانی، مرعشی نجفی و محمد فاضل لنکرانی، اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و طلاب علوم دینی مجالس یادبودی در قم برپا شد[۱۱۸]؛ همچنین شخصیت‌ها و نهادهای مختلف مانند سران سه قوه، جامعه روحانیت مبارز، شورای مدیریت حوزه علمیه قم و دفتر تبلیغات اسلامی، مجالس یادبود برگزار کردند.[۱۱۹]
از سوی دیگر، مردم از نقاط مختلف ایران برای شرکت در مراسم یادبود و شب هفت رحلت امام‌خمینی و بیعت با رهبر جدید انقلاب، به تهران سفر می‌کردند و برخی این مسیر را با پای پیاده می‌آمدند.[۱۲۰] افزون بر تهران، مردم در شهرهای مختلف کشور و در دیگر کشورهای دنیا نیز مجالس سوگواری برپا کردند.[۱۲۱] در روزهای نزدیک به چهلم، افزون بر اینکه مجالس بزرگداشت در شهرهای مختلف ادامه داشت، کاروان‌های بسیاری برای شرکت در مراسم چهلم به سمت تهران حرکت کردند.[۱۲۲] بسیاری از مسلمانان دیگر نقاط جهان نیز برای شرکت در این مراسم که عصر پنجشنبه ۲۲/۴/۱۳۶۸ در مرقد امام‌خمینی برگزار شد، به ایران سفر کردند.[۱۲۳] سخنران این مراسم که با حضور رهبر انقلاب و حضور میلیونی مردم برگزار شد، سیداحمد خمینی بود.[۱۲۴] به همین مناسبت مجلس بزرگداشتی نیز از سوی محمدعلی اراکی در مدرسه فیضیه قم نیز برگزار شد.[۱۲۵] بسیاری از کشورهای دیگر ازجمله مسلمانان دنیا در چهلم امام‌خمینی، یاد ایشان را بزرگ داشتند.[۱۲۶]
در نخستین سالگرد درگذشت امام‌خمینی، از شب یازدهم تا شانزدهم خرداد ۱۳۶۹، مرقد امام‌خمینی و حسینیه جماران، شاهد سوگواری مردم به همراه سخنرانی شخصیت‌های مذهبی و کشوری بود.[۱۲۷] مراسم اصلی سالگرد، صبح دوشنبه ۱۴/۳/۱۳۶۹ در حرم امام‌خمینی و با حضور انبوه مردم، مسئولان نظام، اقلیت‌های مذهبی و میهمانان خارجی برگزار شد. سخنران این مراسم، رهبری نظام، سیدعلی خامنه‌ای بود.[۱۲۸] علاوه بر حرم، در دیگر نقاط تهران و شهرهای دیگر ایران نیز مردم با حرکت دسته‌های سینه‌زنی و مجالس سوگواری، نخستین سالگرد ارتحال ایشان را گرامی داشتند. این مراسم در کشورهای مختلف دنیا نیز برگزار شد.[۱۲۹] همچنین هر سال در سالروز ارتحال امام‌خمینی و در حرم ایشان، مراسمی با حضور رهبر انقلاب، مسئولان نظام و مردم برگزار می‌شود. سخنران این مراسم، رهبر انقلاب است. (ببینید: ویژه‌نامه‌ها)
افزون بر مجالس یادبود و مراسم مختلف که پس از درگذشت امام‌خمینی برگزار شد، نهادها و سازمان‌های حقیقی و حقوقی و مؤسسات دانشگاهی و حوزوی به‌ویژه مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی کنگره‌ها، سمینارها و همایش‌های پرشماری در داخل و خارج کشور برای بررسی شخصیت امام‌خمینی برگزار کرده‌اند (ببینید: همایش‌ها) و ویژه‌نامه‌های بسیاری نیز در مناسبت‌های مختلف (ارتحال، اربعین، نخستین سالگرد رحلت و سالگرد هر ساله) چاپ و منتشر شده‌اند. (ببینید: ویژه‌نامه‌ها)
پانویس
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۲؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۸ و ۷/۱۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۵.
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۲۰۷.
- ↑ امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۶۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۵۷ و ۱۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، خاطرات، ۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، خاطرات، ۱۸؛ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۳۵، ۱۳۶ و ۱۴۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۵۰.
- ↑ رجائی‌نژاد، هوای وصال، ۱۸.
- ↑ فاضل، خاطرات، ۱۶۴.
- ↑ فاضل، خاطرات، ۱۷۲.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۶۲۷–۶۲۸.
- ↑ فاضل، خاطرات، ۱۸۱.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۶۲۹.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۱۳۲.
- ↑ مصطفوی، خاطرات، ۶۴–۶۵؛ میریان، خاطرات، ۶۲.
- ↑ مصطفوی، خاطرات، ۶۵؛ واحد تبلیغات سپاه، در رثای نور، ۱۸.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۶۲۹؛ مجله حضور، ۱/۱۰۸.
- ↑ بروجردی، خاطرات، ۱۱۰.
- ↑ بروجردی، خاطرات، ۱۱۳؛ واحد تبلیغات سپاه، در رثای نور، ۱۸.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۷.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۶۳۴.
- ↑ بروجردی، خاطرات، ۱۱۴؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۴/۳/۱۳۶۸، ۱۲.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۶۳۵.
- ↑ مجله حضور، ۱/۱۰۸.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۶۶۱.
- ↑ مجله حضور، ۱/۱۰۵؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۴/۳/۱۳۶۸، ۱ و ۴؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۷/۳/۱۳۳۶۸، ۱۲.
- ↑ مجله حضور، ۱/۱۰۵؛ یادیار، ۴؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۴/۳/۱۳۶۸ ۱ و ۱۲.
- ↑ نمل، ۶۲.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.
- ↑ مجله حضور، ۱/۱۰۵–۱۰۶؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۶۶۱؛ میریان، خاطرات، ۶۴.
- ↑ الیاسی، مصاحبه، ۶/۲۱۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۷؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۴۲۳.
- ↑ بروجردی، خاطرات، ۱۱۷.
- ↑ بروجردی، خاطرات، ۱۱۵؛ فراهانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۱۷۷؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۴۲۳.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۷.
- ↑ بروجردی، خاطرات، ۱۱۷؛ میریان، خاطرات، ۶۴؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۵.
- ↑ رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۲۱۷؛ سلیمانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۲۱۰.
- ↑ سلیمانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۲۰۹ و ۲۱۱؛ میریان، خاطرات، ۶۴.
- ↑ عروج، مصاحبه.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۴۵.
- ↑ انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۲.
- ↑ انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۳–۲۴.
- ↑ انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۴؛ بروجردی، خاطرات، ۱۱۵.
- ↑ انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۴–۲۵.
- ↑ انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۳–۲۵؛ بروجردی، خاطرات، ۱۱۵.
- ↑ بقره، ۱۵۶.
- ↑ فجر، ۲۷–۳۰.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۵.
- ↑ امام‌خمینی، مجموعه آثار، ۱/۲۶۵–۲۶۷.
- ↑ دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۴۱۴–۴۱۵.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۲۶.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴–۵.
- ↑ امینی، خاطرات آیت‌الله ابراهیم، ۲۹۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۸–۱۴۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۹؛ امینی، خاطرات آیت‌الله ابراهیم، ۲۹۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۵۱.
- ↑ امینی، خاطرات آیت‌الله ابراهیم، ۲۹۲؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۴۲۴؛ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۶–۱۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۵۰–۱۵۱؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۴۲۵؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۳/۱۳۶۸، ۱۴ و ۱۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۵۱.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۵.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۵؛ کهن‌نسب، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۳۸۴؛ دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۴۱۵.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷ و ۱۸/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۵.
- ↑ کهن‌نسب، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۳۸۵.
- ↑ اطلاعات هفتگی، ۲۴۳۸/۴.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.
- ↑ انصاری، حمید، حدیث بیداری، ۲۰۹؛ حائری، روزشمار شمسی، ۹۰؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۱.
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۹۰.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷–۲۵/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶ و ۶۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶–۱۱۷.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶–۱۱۷.
- ↑ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۰.
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۵؛ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۰–۸۱.
- ↑ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱؛ ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۸.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.
- ↑ اطلاعات هفتگی، ۲۴۳۸/۷.
- ↑ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.
- ↑ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱.
- ↑ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۵۶؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۶ و ۱۷/۳/۱۳۶۸.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷ و ۱۸/۳/۱۳۶۸.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷ و ۱۸/۳/۱۳۶۸؛ روابط عمومی، امام و انقلاب، ۲/۱۸۳–۱۸۵؛ سپهری، خورشید بی‌غروب، ۱۵۹–۲۲۲.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۵۶.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۵۶؛ جوانان امروز، ۱۱۸۹/۲۸.
- ↑ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴۰؛ واحد تبلیغات سپاه، در رثای نور، ۲۰–۲۱.
- ↑ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷–۲۰/۳/۱۳۶۸؛ پیام انقلاب، مجله، ۵۶–۵۷.
- ↑ روز بازگشت امام‌خمینی به ایران.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۵۶–۵۷.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۵۶–۵۸؛ رسالت، ۴۶–۴۸؛ سپهری، خورشید بی‌غروب، ۱۶۷–۱۸۴؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴۸–۵۰.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، روزنامه، ۱۷–۲۰/۳/۱۳۶۸؛ معراج نور، ۶۴–۶۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، جهان در سوگ، ۱/تمام صفحات؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷–۲۰/۳/۱۳۶۸؛ روابط عمومی، امام و انقلاب، ۲/۱۶۷؛ پیام انقلاب، مجله، ۷–۹.
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱۶/۳/۱۳۶۸؛ مؤسسه تنظیم، جهان در سوگ، ۲/۴۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، جهان در سوگ، ۲/۴۱.
- ↑ اطلاعات هفتگی، ویژه دومین سالگرد، ۱۰.
- ↑ جوانان امروز، ۱۲۳۳/۳۰.
- ↑ سپهری، خورشید بی‌غروب، ۶۱؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بازتاب رحلت، ۹۳.
- ↑ روابط عمومی، امام و انقلاب، ۲/۱۶۵–۱۶۷.
- ↑ مؤسسه تنظیم، جهان در سوگ، ۱/بیشتر صفحات؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴۲–۴۳؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۵۰؛ سپهری، خورشید بی‌غروب، ۲۷–۵۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، جهان در سوگ، ۲/بیشتر صفحات؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴۸–۵۰؛ روابط عمومی، امام و انقلاب، ۲/۱۸۰–۱۸۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، جهان در سوگ، ۲، بیشتر صفحات؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷–۲۰/۳/۱۳۶۸؛ پیام انقلاب، مجله، ۷.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۲۶.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، ۲۵.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸–۲۴/۳/۱۳۶۸، ۴ و ۷؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۰/۳/۱۳۶۸، ۲؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۴/۴/۱۳۶۸، ۲؛ ← بیشتر روزنامه‌های این دوره.
- ↑ مشکوة، مجله، ۳۶–۳۸.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۳/۱۳۶۸، ۲ و ۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۸.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۱/۳/۱۳۶۸، ۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۷ و ۱۹/۳/۱۳۶۸، ۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۳/۱۳۶۸، ۱۳.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۲/۳/۱۳۶۸، ۴ و ۲۳/۳/۱۳۶۸، ۳؛ مشکوة، مجله، ۸۴–۹۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۴/۴/۱۳۶۸، ۴ و ۱۸/۴/۱۳۶۸، ۴؛ مشکوة، مجله، ۹۳.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۱/۴/۱۳۶۸، ۱۲؛ مشکوة، مجله، ۹۳.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۴/۴/۱۳۶۸، ۹.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۴/۱۳۶۸، ۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۴/۴/۱۳۶۸، ۳.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۰/۳/۱۳۶۹، ۳؛ ۱۲/۳/۱۳۶۹، ۲، ۴؛ ۱۳/۳/۱۳۶۹، ۲ و ۱۶/۳/۱۳۶۹، ۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۶/۳/۱۳۶۹، ۱۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۶/۳/۱۳۶۹، ۴ و ۹.
منابع
- قرآن کریم.
- اطلاعات هفتگی، مجله، شماره ۲۴۳۸، ۱۳۶۸ش.
- اطلاعات هفتگی، ویژه دومین سالگرد، ۱۳۷۰ش.
- الیاسی، هدایت‌الله، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امینی، ابراهیم، خاطرات آیت‌الله ابراهیم، حاج‌امینی نجف‌آبادی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- انصاری محمدعلی، مصاحبه، مجله مجله حضور، شماره ۲۳، ۱۳۷۵ش.
- انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.
- بروجردی، مسیح، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- پیام انقلاب، مجله، مجله، شماره ۲۶۰، ۱۳۶۹ش.
- توسلی، محمدرضا، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- توسلی، محمدرضا، مصاحبه، چاپ‌شده در همیشه با امام.
- سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۴، ۱۴–۲۴/۳/۱۳۶* ۲۵، ۲۷ و ۳۰/۳/۱۳۶* ۱۴، ۱۸، ۲۱ و ۲۴/۴/۱۳۶۸؛ ۱۰–۱۳ و ۱۶/۳/۱۳۶۹ش.
- جوانان امروز، مجله، شماره‌های ۱۱۸۹ و ۱۲۳۳، ۱۳۶۹ش.
- چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ویژه‌نامه اربعین رحلت امام‌خمینی ۱۶/۳/۱۳۶۸ش.
- حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، ۱۳۸۲ش.
- مجله حضور، مجله، شماره ۱ ۱۳۷۰ و شماره ۲۳، ۱۳۷۵ش.
- خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۶/۳/۱۳۶۸ش.
- خمینی، سیداحمد، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- خمینی، سیداحمد، مجموعه آثار یادگار امام، حجت‌الاسلام و المسلمین حاج‌سیداحمد خمینی، مؤسسه تنظیم…، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، روزها و رویدادها، تهران، رامین، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- رجائی‌نژاد، محمد، هوای وصال، تهران، ستاد مرکزی بزرگداشت امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- رسالت، روزنامه، ویژه‌نامه پیک هجران (آن سوی مرزها)، ۱۳۶۹ش.
- رضایی کوپایی، محمدتقی، تشنه و دریا، به کوشش غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- روابط عمومی سازمان بهزیستی مازندران، امام و انقلاب در آیینه اندیشه جهان، قم، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- سپهری، محمد، خورشید بی‌غروب، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- سلیمانی، حسین، چاپ‌شده در خاطرات خادمان و پاسداران امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- عارفی، طبیب دلها، سیدحسن، طبیب دلها، خلاصه گزارشهای طول درمان و سیر معالجات بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- عروج، خسرو، مصاحبه، خبرنگاران جوان، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۳۹۳ش.
- فاضل، خاطرات، ایرج، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- فراهانی، رضا، چاپ‌شده در خاطرات خادمان و پاسداران امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- کهن‌نسب، علی و دیگران، آنجا که بوی یار می‌دهد، چاپ‌شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- مشکوة، مجله، مجله، شماره ۲۳–۲۴، ۱۳۶۸ش.
- مصطفوی، زهرا، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- معراج نور، مجله، شماره ۲۲۴، ۱۳۶۹ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، بازتاب رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، جهان در سوگ، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ش.
- میریان، خاطرات، سیدرحیم، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- ناطق نوری، علی‌اکبر، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- ناطق نوری، علی‌اکبر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- واحد تبلیغات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، در رثای نور، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۸، بازسازی و سازندگی، به اهتمام علی لاهوتی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ویژه‌نامه اولین سالگرد رحلت امام‌خمینی، ۱۳۶۹ش.
پیوند به بیرون
- سیدحسین موسوی خوئینی-پروین‌سادات قوامی، مقاله «ارتحال امام‌خمینی»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۶۰۱–۶۱۵.