انصاری اراکی، محمدابراهیم؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. محمدابراهیم انصاری اراکی در دهم فروردین ۱۳۱۵ ش در اراک به دنیا آمد. پدرش شیخ موسی انصاری و جدش شیخ علی‌اصغر و جد اعلایش ملا علی‌اکبر انصاری کرهرودی از علمای برجسته اراک بودند و به فعالیت‌های دینی در آن سامان اشتغال داشتند (شریف رازی، ج ۹، ۹۳). محمدابراهیم انصاری ابتدا خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌های شهر فراگرفت. در ۱۴ سالگی وارد مدرسه آقا ضیاءالدین اراکی اراک شد و در آنجا جامع‌المقدمات، شرح الفیه ابن مالک در نحو، حاشیه ملا عبدالله در منطق و معالم‌الاصول شهید ثانی را نزد استادان آنجا ازجمله شیخ قنبر رفیعی خواند (آدینه، ۱۹۲). پس از آن در سال ۱۳۳۲ ش راهی قم شد و در حوزه علمیه قم شرح لمعه، قوانین‌الاصول، باب حادی عشر، شرح تجرید الاعتقاد، رسایل، مکاسب و شرح منظومه سبزواری را نزد استادان آنجا (همان) همچون آقایان شیخ مصطفی اعتمادی و سید محمدباقر سلطانی طباطبایی فراگرفت (شریف رازی، ج ۹، ۹۳). در همین مدت، دو سال در درس تفسیر علامه سید محمدحسین طباطبایی، صاحب المیزان حاضر شد. همچنین موفق شد از محضر عالم ربانی شیخ عباس تهرانی (از شاگردان معروف میرزا جواد ملکی تبریزی) در درس اخلاق بهره‌مند شود (آدینه، ۱۹۲). پس از آن در دروس خارج فقه و اصول آیات سید حسین طباطبایی بروجردی و سید محمدرضا موسوی گلپایگانی حضور یافت (شریف رازی، ج ۹، ۹۳). درباره حضور او در درس امام خمینی در قم گزارش دقیقی در دست نیست، ولی در زندگینامه او، درج‌شده در دوماهنامه آینه پژوهش، نام امام خمینی به‌عنوان یکی از استادان او ذکر شده است («درگذشتگان: آیت‌الله انصاری اراکی»، ۱۲۵)، بنابراین می‌توان احتمال داد که هم‌زمان با حضور در درس آیات بروجردی و گلپایگانی، در درس‌های خارج فقه و اصول امام خمینی که در مسجد سلماسی برگزار می‌شد، شرکت می‌جسته است. وی همچنین در حوزه علمیه قم در درس تفسیر علامه سید محمدحسین طباطبایی نیز حاضر می‌شد (همان). انصاری اراکی در سال ۱۳۳۶ ش راهی عراق شد و در حوزه علمیه آنجا تحصیلات حوزوی خود را پی گرفت. در آنجا کفایه‌الاصول را پیش شیخ مجتبی لنکرانی خواند و در شرح منظومه از شاگردان شیخ عباس قوچانی بود. شرح اشارات خواجه نصیرالدین طوسی، شرح مخلص فی الهنیه و خلاصه الحساب عاملی را هم در محضر علامه سید هاشم تهرانی خواند و هم‌زمان در درس فلسفتنا و الاسس المنطقیه فی الاستقرا و همچنین اسفار اربعه آیت‌الله سید محمدباقر صدر به‌صورت خصوصی شرکت می‌جست. آنگاه در نجف از درس‌های خارج فقه و اصول آیات سید محسن طباطبایی حکیم و سید ابوالقاسم موسوی خویی شرکت کرد و مدت یک سال از درس مستمسک عروه‌الوثقی آیت‌الله حکیم و مدت دوازده سال در درس (یک دوره اصول و کتاب‌های طهارت و نماز) آیت‌الله خویی شرکت کرد. هفت سال هم در درس خارج اصول آیت‌الله سید محمدباقر صدر حضور می‌یافت. او پس از مهاجرت امام خمینی به نجف در سال ۱۳۴۴ ش و تشکیل کلاس درس خارج فقه (مکاسب) در مسجد شیخ انصاری معروف به مسجد ترک‌ها، در آن درس حضور یافت و هفت سال از درس خارج مکاسب امام خمینی بهره‌مند شد (آدینه، ۱۹۲-۱۹۳). انصاری اراکی درباره حضور در درس امام خمینی می‌گوید: «سالی که حضرت امام، رضوان‌الله تعالی علیه، از ترکیه به نجف اشرف تشریف آوردند، بنده در عراق بودم. در آنجا منزل کوچکی برای امام اجاره کرده بودند و ایشان تابستان‌ها در حیاط بیرونی می‌نشستند و ما صبح‌ها در محضر درس امام کسب فیض می‌کردیم و شب‌ها هم در حیاط بیرونی، سؤالات درسی را می‌پرسیدیم. آن حیاط خیلی کوچک بود و هرچه به امام اصرار شد که اجازه بدهید در حیاط منزل، کولر بگذاریم، ایشان مخالفت می‌فرمودند. باید عرض کنم که در حیاط منزل امام، در آن موقع یک پنکه سقفی کهنه وجود داشت که به‌زحمت می‌چرخید و ایشان آن سال را با هوای گرم نجف و بدون کولر گذراندند» (آینه حسن، ۶۰). او درباره توجه امام خمینی به طلاب علوم حوزوی می‌گوید: امام همیشه به طلبه‌ها و به‌خصوص طلبه‌های جوان توجه داشتند و دائماً از وضعشان پرس‌وجو می‌کردند و در صورت نیاز، رسیدگی و توجه خاصی مبذول می‌داشتند. این در حالی بود که از طرف ساواک و دولت وقت در فشار بودند. رژیم شاه اجازه نمی‌داد که پول به دست امام برسد؛ با وجود این ایشان تا آنجایی که امکان داشت از کمک به طلبه‌ها دریغ نمی‌ورزیدند (برداشت‌هایی از سیره امام خمینی، ج ۵، ۱۳۳؛ سلسله موی دوست، ج ۱، ۳۶). انصاری اراکی هم‌زمان با حضور در درس‌های مراجع فوق‌الذکر، در درس‌های فقه و اصول و فلسفه (اسفار) آیت‌الله سید محمدباقر صدر حاضر شد و تقریرات درس ایشان را هم نگاشت و مورد توجه فراوان او قرار گرفت و اجازاتی را در امورات شرعیه از آن روحانی مبرز دریافت کرد (شریف رازی، ج ۹، ۹۳). هم‌زمان درس‌هایی چون جامع‌المقدمات، اللمعه الدمشقیه، اصول مظفر، شرح تجرید اعتقاد، منظومه سبزواری، منطق، شرح المخلص در هیئه، مکاسب و کفایه را تدریس می‌کرد. او در مدت حضور در عراق در ماه‌های محرم و صفر برای تبلیغ به تهران سفر و در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید ابوالقاسم قزوینی شرکت می‌کرد و این درس را به مدت ۶ سال پیاپی دنبال کرد (آدینه، ۱۹۳). وی در سال ۱۳۵۰ ش، هم‌زمان با اخراج ایرانیان از عراق، به کشور بازگشت و در شهر قم مقیم شد و به تدریس، تألیف و تبلیغ دین پرداخت (شریف رازی، ج ۹، ۹۳). وی در قم، تدریس دروس عالیه کفایه و مکاسب و شرح تجرید را شروع کرد و درحالی‌که مجتهد بود، ۴ سال در درس حضرت آیت‌الله محمدرضا موسوی گلپایگانی حاضر شد (آدینه، ۱۹۳). از سال ۱۳۶۱ ش تدریس درس خارج (کتاب احیاء الموات) را آغاز کرد، ولی حوادث ابتدای انقلاب و جنگ تحمیلی، او را به حضور در مسئولیت‌های قضایی و پشتیبانی از جبهه‌ها کشاند و همین امر مانع ادامه تدریس شد (همان). در ایام دفاع مقدس نیز، خود و فرزندانش به جبهه‌های نبرد شتافتند و در راه یاری اسلام و نظام جمهوری اسلامی، دو تن از فرزندانش ـ شهید محسن و شهید محمدعلی ـ به خیل شهیدان انقلاب اسلامی پیوستند («درگذشتگان: آیت‌الله انصاری اراکی»، ۱۲۵). انصاری اراکی از سال ۱۳۷۳ ش با دعوت‌های مکرر علمای بزرگ لبنان برای تدریس درس خارج فقه، به بعلبک در لبنان سفر کرد و در حوزه علمیه امام المنتظر علیه‌السلام مشغول تدریس به زبان عربی در علم فقه و اصول شد (آدینه، ۱۹۴). همچنین برای تدریس خارج فقه و اصول، چند سال هم به سوریه رفت و در حوزه علمیه زینبیه آن کشور به تدریس پرداخت. پس از سقوط نظام بعث عراق و سرنگونی صدام (اردیبهشت ۱۳۸۲) به عراق رفت و در کربلا مستقر شد و به تبلیغ و تدریس مشغول شد. او صبح‌ها خارج فقه را در رواق امام حسین علیه‌السلام و عصرها درس اصول را در مسجد سلطانی تدریس می‌کرد و همچنین امامت جماعت قسمت بالاسر امام حسین علیه‌السلام را در فرایض پنج‌گانه به عهده داشت. پس از ۵ سال و زمانی که شرایط برای رفتن ایشان به نجف آماده شد، به نجف اشرف هجرت کرد و پس از استقرار در نجف اشرف، تدریس دروس خارج فقه و اصول را در مسجد طریحی آن شهر آغاز کرد و در ضمن در بیت خود پاسخ‌گوی سؤالات مراجعان بود (آدینه، ۱۹۴). انصاری اراکی پس از مدتی به کشور بازگشت و در قم اقامت گزید. او در کنار تدریس دروس حوزوی، به تألیف آثار علمی هم می‌پرداخت و ازجمله تألیفات او می‌توان به تقریرات درس خارج اصول آیت‌الله خویی، تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله خویی، تقریرات درس خارج اصول آیت‌الله سید محمدباقر صدر، جواهر الاصول زبدة الاحکام، مناسک الحج، احیاء الموات (تقریرات درس فقه مرحوم شهید صدر)، مبحث القطع (تقریر درس اصول آیت‌الله صدر)، زبده الاحکام و العبادات، توضیح المسائل فارسی، حاشیه بر منهاج الصالحین (در دو جلد) و کتاب القضاء (غیرچاپی) اشاره کرد (همان، ۱۹۸). محمدابراهیم انصاری اراکی در سوم اسفند ۱۳۸۹ ش در همان شهر درگذشت. پیکر او پس از تشییع و اقامه نماز توسط سید کاظم حائری، در یکی از حجره‌های صحن بزرگ حرم حضرت معصومه (سلام‌الله علیها) به خاک سپرده شد («درگذشتگان: آیت‌الله انصاری اراکی»، ۱۲۵). منابع: آدینه، مرتضی (۱۳۷۷)، «آیت‌الله محمدابراهیم انصاری اراکی، پدر شهید»، ستارگان حرم، ج ۲۹، قم، زائر؛ آیینه حُسن: خاطراتی از ویژگی‌های ممتاز امام خمینی (س) در امور فردی و اجتماعی (۱۳۷۹)، به کوشش اصغر میرشکاری، حمید بصیرت‌منش، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ برداشت‌هایی از سیره امام خمینی (س) (۱۳۷۹)، گردآورنده غلامعلی رجائی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ج ۵، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ «درگذشتگان: آیت‌الله انصاری اراکی» (۱۳۹۰)، دوماهنامه آینه پژوهش، سال بیست و یکم، شماره یکم (شماره مسلسل ۱۲۷)، فروردین و اردیبهشت؛ سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ شریف رازی، محمد (۱۳۷۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۹، تهران، مؤلف.