تهرانی، مرتضی؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. مرتضی شهید کلهر معروف به تهرانی در سال ۱۳۱۲ ش در تهران به دنیا آمد. پدرش شیخ عبدالعلی تهرانی از عالمان نامور تهران بود که پس از حضور در درس آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و همچنین سال‌ها اقامه نماز جماعت در مسجد بالاسر حرم امام رضا (ع) در مشهد، در تهران مقیم شده و امامت جماعت مسجد بزازهای آن شهر را بر عهده گرفته بود (شریف رازی، ج ۴، ۴۱۲). جدش میرزا غلامحسین تهرانی از عالمان بنام تهران بود که در جریان نهضت مشروطه و با هدف ایجاد اتحاد میان علما، در حضرت عبدالعظیم به تحصن دست زد و در یورش مخالفان به شهادت رسید. نسب آنان به میرزا موسی از روحانیان شهیر تهران و برادر میرزا مسیح تهرانی می‌رسد که مسجد شیخ موسی معروف به بزازها را در تهران بنیان نهاد. مادر بزرگ پدری مرتضی تهرانی منتسب به ایل کلهر، از ایلات بزرگ غرب کشور بود و به همین علت به شهید کلهری موسوم شدند. مادر او هم منتسب به خاندانی روحانی بود؛ جد مادری او شیخ روح‌الله دانایی امام جماعت مسجد همت‌آباد تهران بود (روحانی، ۲۷). مرتضی تهرانی ادبیات را در تهران و نزد پدرش خواند. او در سال ۱۳۳۰ ش برای تکمیل تحصیلات حوزوی راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر دروس سطح را نزد آقایان میرزا محمد مجاهدی تبریزی و سید محمدباقر سلطانی طباطبایی تکمیل کرد. هم‌زمان در درس اسفار و شرح منظومه علامه سید محمدحسین طباطبایی شرکت می‌کرد. آنگاه به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و در درس آیات سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی و سید محمدرضا موسوی گلپایگانی شرکت کرد (انصاری، ۱۶۰). درباره سال‌های حضور او در درس خارج فقه و اصول یا هر دو درس امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی به احتمال زیاد در سال‌های پایانی دهه ۱۳۳۰ و تا تبعید ایشان به خارج از کشور در آن درس‌ها حضور می‌یافته است. او در قم از شاگردان خاص و مورد توجه امام خمینی بود و ایشان تصحیح و انتشار برخی از آثارشان را به مرتضی تهرانی و برادر وی مجتبی تهرانی واگذار کرده بود. مرتضی تهرانی پس از تبعید امام خمینی به عراق، راهی عراق شد و مدتی در درس خارج فقه ایشان در مسجد شیخ انصاری آن شهر شرکت کرد. سپس به تهران بازگشت و امامت جماعت مسجد پدرش (مسجد موسی خان معروف به بزازها) را بر عهده گرفت و به اقامه نماز جماعت، تبلیغ دین و تدریس در آنجا پرداخت. هم‌زمان به تدریس اخلاق و تفسیر در حسینیه منزلش می‌پرداخت (انصاری، ۱۶۰). وی در مسجد بزازها ـ که در بازار تهران قرار داشت ـ با مبارزان مذهبی در تماس بود و نمایندگی امام خمینی در امر وجوهات را بر عهده داشت و به خاطر آن بارها به نجف اشرف سفر و با امام خمینی دیدار کرد (پایگاه‌های انقلاب اسلامی: مسجد جامع بازار تهران، ج ۲، ۳۸۲) و در سال ۱۳۴۷ اجازه در حسبیات و ایصال نصف دریافت کرد. امام ذیل معرف او عبارت «معروف هستند» را قید کرده بودند (صحیفه امام، ج۱، ۴۷۱) و همین عبارت نشان از شناخت امام خمینی از تهرانی دارد. او ازجمله افرادی بود که پس از رحلت آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم، درصدد چاپ رساله عملیه امام خمینی برآمد و بخشی از هزینه انتشار آن رساله را بر عهده گرفت. امام خمینی در دی‌ماه ۱۳۵۳ در نامه‌ای به آیت‌الله شهاب‌الدین اشراقی، نمایندگان خود را معرفی کرد که در میان آنان، نام مرتضی تهرانی هم دیده می‌شود. در همان سال، ساواک در گزارشی از تهرانی به‌عنوان یکی از مروجان مرجعیت امام خمینی نام برد (پایگاه‌های انقلاب اسلامی: مسجد جامع بازار تهران، ج ۲، ۳۸۲). طبق اسناد ساواک، فعالیت‌های نمایندگان امام خمینی تحت کنترل قرار گرفته بود و آقا مرتضی تهرانی ازجمله آنان بود؛ در یکی از اسناد ساواک دراین‌باره آمده است: «... ازجمله عناصری که نمایندگی مذکور به فعالیت‌های آنان اشاره کرده است سید محمدرضا غروی و مرتضی تهرانی فرزند شیخ عبدالکریم [عبدالعلی] می‌باشند. خواهشمند است دستور فرمایید سریعاً ضمن شناسایی کامل نامبردگان بالا و روشن نمودن فعالیت و اقدام آنان در زمینه جمع‌آوری وجوه شرعی و ارسال آن برای [امام] خمینی، کلیه عناصری را که در منطقه استحفاظی آن ساواک سمت نمایندگی [امام] خمینی را برای جمع‌آوری وجوه شرعی دارند شناسایی نموده و فعالیت‌های آنها را در زمینه‌های مختلف خصوصاً جمع‌آوری وجوه شرعی به‌دقت روشن و بر حسب درجه فعالیت و میزان وجوهی که جمع‌آوری می‌کنند، به ترتیب طبقه‌بندی نموده و نتیجه را به این اداره کل اعلام نمایند» (یاران امام به...، کتب ۲۰: آیت‌الله سید مرتضی پسندیده، ۲۱۴-۲۱۵). به سبب این فعالیت‌ها، در سال ۱۳۵۵ ش توسط ساواک ممنوع‌الخروج گردید (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۷، ۳۹۰). وی در همان سال و در مجلس ختمی که به مناسبت رحلت نورالدین هندی برادر امام خمینی در مسجد ارگ برگزار شده بود شرکت کرد (پایگاه‌های انقلاب اسلامی، کتاب سوم: مسجد ارگ به روایت اسناد ساواک، ۵۵۴). در سال‌های پایانی رژیم پهلوی، از روحانیان فعال در نهضت اسلامی بود و امضایش در ذیل اغلب بیانیه‌های روحانیت مبارز دیده می‌شود. وی همچنین در دعوت از روحانیان و سخنوران انقلابی برای ایراد سخن در مسجد بزازها نقش محوری داشت و ازجمله افرادی که برای سخنرانی در آن مسجد دعوت شد، سید حسن طاهری خرم‌آبادی بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فعالیت‌های دینی در تهران ادامه داد. او یکی از برجسته‌ترین عالمان تهران و مورد قبول همه جناح‌های سیاسی بود. یکی از مهم‌ترین اقدامات او، مقابله با برخی شعارهای تفرقه‌افکنانه بود و در مقابل، بر شعارهای ایجابی و وحدت‌آفرین تأکید می‌کرد. از آثار علمی او می‌توان به خداشناسی در دو جلد، مباحث توحیدی، توسل در دنیا بذر شفاعت در آخرت و معرفت در زیارت امام رضا (ع) اشاره کرد. وی در ۳۰ تیر ۱۳۹۷ در مشهد درگذشت و پیکرش پس از انتقال به تهران به کربلا منتقل شد و در قبرستان عمومی در آن شهر به خاک سپرده شد (انصاری، ۱۶۰-۱۶۱). منابع: انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۷)، «درگذشتگان: آیت‌الله تهرانی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال بیست و نهم، شماره ۱۷۱، مرداد و شهریور؛ خاطرات آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی (۱۳۷۸)، ج ۱، به کوشش محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی (۱۳۸۱)، تدوین: جواد امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۹۱)، «حاج‌آقا مجتبی تهرانی، شاگرد دلباخته مکتب امام»، فصلنامه پانزده خرداد، دوره سوم، سال دهم، شماره ۳۴، زمستان؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲ و ۳، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج۱، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ مسجد ارگ به روایت اسناد ساواک: پایگاه‌های انقلاب اسلامی (۱۳۹۰)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.