جزایری، سید مرتضی؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. سید مرتضی جزایری در سال ۱۳۰۹ ش در نجف اشرف و در خانواده‌ای روحانی و با پیشینه درخشان علمی به دنیا آمد. پدرش سید صدرالدین جزایری از عالمان برجسته تهران بود که پس از سال‌ها تحصیل و تدریس در نجف اشرف و نزد استادانی چون آیات نائینی و شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی، در تهران توطن گزیده بود و به اقامه نماز جماعت و تبلیغ دین در آن شهر می‌پرداخت. اجداد او همه در کسوت روحانیت بودند و پدربزرگش علامه سید حسین جزایری از عالمان تهران بود که نسبش به سید نعمت‌الله جزایری می‌رسید (شریف رازی، ج ۴، ۴۲۱-۴۲۲). سید مرتضی جزایری که از نوجوانی به همراه خانواده در تهران مقیم شده بود، در همان شهر دوران ابتدایی را خواند. سپس به پیشنهاد علامه سید محمدحسین طباطبایی به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و بخشی از دروس را نزد ایشان خواند. پس از عزیمت علامه طباطبایی به قم، او نیز راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر بخشی از دروس سطح را پیش مدرسی به نام زین‌العابدین کاشانی فراگرفت. جزایری در قم نیز در درس‌های فلسفه و تفسیر قرآن علامه طباطبایی شرکت جست (جواهرکلام، ۱۳۳) و علاوه بر آن، دروس سطح را نزد استادان آنجا تکمیل کرد، ولی درباره استادان او در آن مقطع گزارشی در دست نیست. در همان سال‌ها، وقتی آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی زعیم وقت حوزه، مخالفت خود را با تدریس فلسفه توسط علامه سید محمدحسین طباطبایی ابراز کرد، همراه با جمعی از شاگردان علامه طباطبایی چون آیات ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی و مرتضی مطهری خدمت امام خمینی رفتند و از ایشان خواستند تا با وساطت نزد آیت‌الله بروجردی، مانع تعطیلی درس فلسفه علامه طباطبایی شوند که این پیشنهاد با مخالفت امام خمینی مواجه شد و امام خمینی با استناد به حضور برخی افراد در بیت آیت‌الله بروجردی، طرح این موضوع را بی‌فایده دانستند (روحانی صدر، ۱۱۸). او پس از پایان دوره سطح، در درس‌های خارج فقه و اصول آیات امام خمینی و سید کاظم شریعتمداری شرکت کرد (آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۵). روحانی (ج ۱، ۵۰) و باقری بیدهندی (۱۳۱) او را از شاگردان امام خمینی نام برده‌اند، ولی جواهرکلام در زندگینامه او اشاره به حضور جزایری در درس‌های امام خمینی نکرده است (جواهرکلام، ۱۳۳) و با توجه به اعتبار فهرست روحانی، می‌توان جزایری را از شاگردان قطعی امام خمینی دانست، ولی درباره سال‌های حضور او در درس‌های امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست. می‌توان احتمال داد که در دهه ۱۳۳۰ ش در درس‌های مساجد محمدیه و سلماسی قم حضور می‌یافته است. سید مرتضی جزایری در دوران تحصیل در قم از اعضای هیئت تحریریه مجله مکتب اسلام بود (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۶، ۷۰؛ آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۵) و او در دوره اول نشریه نقش بسزایی در اداره آن داشت (مشهد از مقاومت تا پیروزی، ۱۳۴). پس از رحلت آیت‌الله بروجردی، همراه با جمعی از نویسندگان حوزه با محوریت علامه طباطبایی مجموعه مقالاتی را درباره مرجعیت و زعامت نوشتند و با همان عنوان منتشر کردند؛ کتابی که در سال ۱۳۴۱ به‌عنوان کتاب سال برگزیده شد (مرجعیت و زعامت، ۱-۸). عنوان مقاله جزایری در آن مجموعه «تقلید اعلم یا شورای فتوی» بود (جزایری، ۲۲۴-۲۲۹). جزایری همچنین همراه با جمعی از روحانیان چون سید محمد بهشتی، عبدالرحیم ربانی شیرازی، مهدی حائری تهرانی، حسین حقانی (فرزند علی حقانی) و علی قدوسی در تأسیس مدرسه حقانی قم نقش داشت (موسوی اردبیلی، ۵). او در سال ۱۳۳۸ ش برای تدریس در دانشگاه مشهد راهی آن شهر شد، ولی پس از یک سال تدریس در آنجا به تهران بازگشت و به تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه تهران پرداخت (جواهرکلام، ۱۳۳). در همان زمان به‌عنوان یکی از روحانیان روشنفکر، با انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران ارتباط داشت و به گفته یکی از اعضای آن انجمن، «مایه امید انجمن اسلامی» دانشجویان بود (مشهد از مقاومت تا پیروزی، ۱۳۱). جزایری همچنین به پیشنهاد آیت‌الله سید احمد خوانساری در مسجد فرشته تهران به اقامه نماز جماعت پرداخت (آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۵). سید مرتضی جزایری نسبت سببی با آیت‌الله سید محمدهادی حسینی میلانی، مرجع تقلید مقیم مشهد داشت و در جریان مهاجرت ایشان به تهران در اعتراض به دستگیری و حبس امام خمینی در تهران، از اطرافیان آن مرجع بود و در اغلب دیدارهای ایشان حضور داشت. در یکی از این دیدارها تیمسار ولی‌الله قرنی از فرماندهان وقت ارتش با آیت‌الله میلانی دیدار کرد و بر اساس گزارش‌های ساواک، طرح اولیه کودتایی بدون خونریزی علیه حکومت پهلوی در آن دیدارها برنامه‌ریزی شد و سید مرتضی جزایری هم در آن جلسات شرکت داشت. جزایری سپس از سوی آیت‌الله میلانی به دیدار دکتر علی امینی رفت تا موافقت او را هم با این کودتا جلب کند، ولی این کودتا افشا شد و ساواک عوامل آن ازجمله تیمسار قرنی را دستگیر کرد. جزایری که در آن روزها در مشهد حضور داشت، به محض بازگشت به تهران در فرودگاه مهرآباد دستگیر و در زندان قزل‌قلعه زندانی شد و تحت بازجویی قرار گرفت (مشهد از مقاومت تا پیروزی، ۸۸-۸۹). آیت‌الله میلانی که در جریان دستگیری جزایری قرار گرفته بود، در نامه‌ای خطاب به جزایری از او دلجویی کرد و وی را به صبر توصیه نمود (آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی میلانی، ج ۱، ۴۹۶). سپس در نامه‌ای به سید صدرالدین جزایری، پدر سید مرتضی جزایری، هر گونه مذاکره با تیمسار قرنی را درباره کودتا رد کرد و دیدار با قرنی را چون دیدار با دیگر شخصیت‌های سیاسی و مذهبی عادی دانست (مشهد از مقاومت تا پیروزی، ۸۹) و سپس در ملاقات با یکی از مسئولان حکومتی خواستار آزادی سید مرتضی جزایری شد و از او با عنوان «سید مظلوم» نام برد، ولی ساواک اعتنایی به این اعتراض نکرد (همان، ج ۲، ۹۵) و جزایری همراه با ولی‌الله قرنی محاکمه شد و در نهایت به یک سال حبس محکوم شد (همان، ۹۰). او در زندان با افرادی چون علی شریعتی هم‌بند بود. به گفته یکی از فعالان سیاسی، جزایری در زندان تحت فشار مأموران ساواک علیه قرنی اعتراف کرد و پس از آزادی هم متأثر از دوران زندان از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت و حتی برخی از فعالان سیاسی را از مبارزه با حکومت پرهیز می‌داد (همان، ۱۳۳-۱۳۴). درباره دیگر فعالیت‌های جزایری اطلاعات و گزارش‌های دیگری در دست نیست. در جریان تدریس دکتر شریعتی در حسینیه ارشاد و انتشار سلسله سخنرانی‌های او در آنجا، جزایری ازجمله افرادی بود که به مخالفت با شریعتی پرداخت (همان، ۱۳۷-۱۳۸). او پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدتی به‌عنوان حاکم شرع، به فعالیت‌های قضایی پرداخت. سپس از فعالیت‌ها کناره گرفت و به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت (حضرت آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، ج ۱، ۱۱۱؛ آیت‌الله‌العظمی سید...، ج ۱، ۲۵). پس از آن، همه تلاش خود را صرف رسیدگی به امور مردم چون تلاش برای خانه‌دار کردن مردم، تهیه اثاث و جهیزیه، تأمین هزینه‌های درمان بیماران، اقدام برای آزادی افراد از زندان و... کرد. او در خوشنویسی و ادبیات چیره‌دست بود و علاوه بر آن شعر هم می‌سرود. برخی از آثار او عبارت است از: ترجمه قرآن کریم (ترجمه‌ای آزاد از قرآن بر اساس ترتیب نزول)، انسان‌شناسی، دین‌شناسی و اسلام‌شناسی، مقدمه‌ای بر فقه، سلسله دروسی در بررسی تمام ابواب فقه، کتاب طهارت، کتاب صلات، کتاب زکات، سلسله بحث‌های اخلاقی، جامعه‌شناسی و مواضع گوناگون، شناخت اسلام، رخساره خورشید و دیوان اشعار (جواهرکلام، ۱۳۳) سید مرتضی جزایری در ۲۰ خرداد ۱۳۸۷ ش در تهران از دنیا رفت و پیکرش در امامزاده طاهر در جوار حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهرری به خاک سپرده شد (همان). منابع: آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۰)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «آیت‌الله سید مرتضی جزایری درگذشت» (۱۳۷۸)، روزنامه اعتماد ملی، شماره ۶۶۶، ۲۳ خرداد؛ باقری بیدهندی، ناصر (۱۳۶۸)، «نجوم امت ۲۸: بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت‌الله‌العظمی حاج‌آقا روح‌الله خمینی»، ماهنامه نور علم، دوره سوم، شماره ۳۱، تیر؛ بحثی درباره مرجعیت و زعامت (۱۳۴۱)، قم، شرکت سهامی انتشار؛ جزایری، سید مرتضی (۱۳۴۱)، «تقلید اعلم یا شورای فتوی»، بحثی درباره مرجعیت و زعامت، قم، شرکت سهامی انتشار؛ حضرت آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۸)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ روحانی، سید حمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج ۱، بی‌جا، دارالفکر ـ دارالعلم؛ روحانی صدر، حسین (۱۳۹۰)، شاگردی در محضر استاد (خاطراتی از آیت‌الله‌العظمی صادقی تهرانی)، مجله حضور، شماره ۷۷؛ جواهرکلام، عبدالحسین (۱۳۸۷)، «سید مرتضی جزایری»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۱۳، آذر و دی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۴، تهران، اسلامیه؛ موسوی اردبیلی، عبدالکریم (۱۳۶۵)، «حوزه‌های علمیه پس از انقلاب»، نشریه حوزه، شماره ۵؛ مشهد از مقاومت تا پیروزی: بررسی مبارزات علما و مردم مشهد از ۱۳۴۱-۱۳۵7 (1393)، به کوشش جمعی از نویسندگان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۶: شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح (۱۳۸۲)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.