سیدمرتضی جزایری
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سیدمرتضی جزایری |
| نسب | از سادات جزایری (منتسب به سیدنعمت‌الله جزایری) |
| تاریخ تولد | ۱۳۰۹ شمسی |
| زادگاه | نجف اشرف |
| تاریخ وفات | ۲۰ خرداد ۱۳۸۷ |
| محل دفن | امامزاده طاهر (شهرری) |
| شهر وفات | تهران |
| خویشاوندان سرشناس | سیدصدرالدین جزایری (پدر)، سیدحسین جزایری (پدربزرگ) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سیدمحمدحسین طباطبایی، امام‌خمینی، سیدکاظم شریعتمداری، زین‌العابدین کاشانی |
| محل تحصیل | حوزه‌های علمیه تهران و قم |
| تألیفات | ترجمه قرآن کریم، انسان‌شناسی و دین‌شناسی، اسلام‌شناسی، مقدمه‌ای بر فقه، سلسله دروس فقهی، دیوان اشعار و... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | مبارزه با حکومت پهلوی |
| اجتماعی | خدمات خیریه، تدریس در دانشگاه و امامت جماعت |
سیدمرتضی جزایری، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام‌خمینی.
زادگاه و خاندان
سیدمرتضی جزایری در سال ۱۳۰۹ ش در نجف اشرف و در خانواده‌ای روحانی و با پیشینه درخشان علمی به دنیا آمد. پدرش سیدصدرالدین جزایری از عالمان برجسته تهران بود که پس از سال‌ها تحصیل و تدریس در نجف اشرف و نزد استادانی چون آیات نائینی و شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی، در تهران توطن گزیده بود و به اقامه نماز جماعت و تبلیغ دین در آن شهر می‌پرداخت. اجداد او همه در کسوت روحانیت بودند و پدربزرگش علامه سیدحسین جزایری از عالمان تهران بود که نسبش به سیدنعمت‌الله جزایری می‌رسید(شریف رازی، ج ۴، ۴۲۱-۴۲۲).
تحصیل
سیدمرتضی جزایری که از نوجوانی به همراه خانواده در تهران مقیم شده بود، در همان شهر دوران ابتدایی را خواند. سپس به پیشنهاد علامه سیدمحمدحسین طباطبایی به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و بخشی از دروس را نزد ایشان خواند. پس از عزیمت علامه طباطبایی به قم، او نیز راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر بخشی از دروس سطح را پیش مدرسی به نام زین‌العابدین کاشانی فراگرفت. جزایری در قم نیز در درس‌های فلسفه و تفسیر قرآن علامه طباطبایی شرکت جست (جواهرکلام، ۱۳۳) و علاوه بر آن، دروس سطح را نزد استادان آنجا تکمیل کرد، ولی درباره استادان او در آن مقطع گزارشی در دست نیست. در همان سال‌ها، وقتی آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی زعیم وقت حوزه، مخالفت خود را با تدریس فلسفه توسط علامه سیدمحمدحسین طباطبایی ابراز کرد، همراه با جمعی از شاگردان علامه طباطبایی چون آیات ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی و مرتضی مطهری خدمت امام‌خمینی رفتند و از ایشان خواستند تا با وساطت نزد آیت‌الله بروجردی، مانع تعطیلی درس فلسفه علامه طباطبایی شوند که این پیشنهاد با مخالفت امام‌خمینی مواجه شد و امام‌خمینی با استناد به حضور برخی افراد در بیت آیت‌الله بروجردی، طرح این موضوع را بی‌فایده دانستند (روحانی صدر، ۱۱۸). او پس از پایان دوره سطح، در درس‌های خارج فقه و اصول آیات امام‌خمینی و سیدکاظم شریعتمداری شرکت کرد (آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۵). روحانی (ج ۱، ۵۰) و باقری بیدهندی (۱۳۱) او را از شاگردان امام‌خمینی نام برده‌اند، ولی جواهرکلام در زندگینامه او اشاره به حضور جزایری در درس‌های امام‌خمینی نکرده است (جواهرکلام، ۱۳۳) و با توجه به اعتبار فهرست روحانی، می‌توان جزایری را از شاگردان قطعی امام‌خمینی دانست، ولی درباره سال‌های حضور او در درس‌های امام‌خمینی گزارش دقیقی در دست نیست. می‌توان احتمال داد که در دهه ۱۳۳۰ ش در درس‌های مساجد محمدیه و سلماسی قم حضور می‌یافته است.
فعالیت سیاسی و اجتماعی قبل از پیروزی انقلاب
سیدمرتضی جزایری در دوران تحصیل در قم از اعضای هیئت تحریریه مجله مکتب اسلام بود (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۶، ۷۰؛ آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۵) و او در دوره اول نشریه نقش بسزایی در اداره آن داشت (مشهد از مقاومت تا پیروزی، ۱۳۴). پس از رحلت آیت‌الله بروجردی، همراه با جمعی از نویسندگان حوزه با محوریت علامه طباطبایی مجموعه مقالاتی را درباره مرجعیت و زعامت نوشتند و با همان عنوان منتشر کردند؛ کتابی که در سال ۱۳۴۱ به‌عنوان کتاب سال برگزیده شد (مرجعیت و زعامت، ۱-۸). عنوان مقاله جزایری در آن مجموعه «تقلید اعلم یا شورای فتوی» بود (جزایری، ۲۲۴-۲۲۹). جزایری همچنین همراه با جمعی از روحانیان چون سیدمحمد بهشتی، عبدالرحیم ربانی شیرازی، مهدی حائری تهرانی، حسین حقانی (فرزند علی حقانی) و علی قدوسی در تأسیس مدرسه حقانی قم نقش داشت (موسوی اردبیلی، ۵). او در سال ۱۳۳۸ ش برای تدریس در دانشگاه مشهد راهی آن شهر شد، ولی پس از یک سال تدریس در آنجا به تهران بازگشت و به تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه تهران پرداخت (جواهرکلام، ۱۳۳). در همان زمان به‌عنوان یکی از روحانیان روشنفکر، با انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران ارتباط داشت و به گفته یکی از اعضای آن انجمن، «مایه امید انجمن اسلامی» دانشجویان بود (مشهد از مقاومت تا پیروزی، ۱۳۱). جزایری همچنین به پیشنهاد آیت‌الله سیداحمد خوانساری در مسجد فرشته تهران به اقامه نماز جماعت پرداخت (آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۵). سیدمرتضی جزایری نسبت سببی با آیت‌الله سیدمحمدهادی حسینی میلانی، مرجع تقلید مقیم مشهد داشت و در جریان مهاجرت ایشان به تهران در اعتراض به دستگیری و حبس امام‌خمینی در تهران، از اطرافیان آن مرجع بود و در اغلب دیدارهای ایشان حضور داشت. در یکی از این دیدارها تیمسار ولی‌الله قرنی از فرماندهان وقت ارتش با آیت‌الله میلانی دیدار کرد و بر اساس گزارش‌های ساواک، طرح اولیه کودتایی بدون خونریزی علیه حکومت پهلوی در آن دیدارها برنامه‌ریزی شد و سیدمرتضی جزایری هم در آن جلسات شرکت داشت. جزایری سپس از سوی آیت‌الله میلانی به دیدار دکتر علی امینی رفت تا موافقت او را هم با این کودتا جلب کند، ولی این کودتا افشا شد و ساواک عوامل آن ازجمله تیمسار قرنی را دستگیر کرد. جزایری که در آن روزها در مشهد حضور داشت، به محض بازگشت به تهران در فرودگاه مهرآباد دستگیر و در زندان قزل‌قلعه زندانی شد و تحت بازجویی قرار گرفت (مشهد از مقاومت تا پیروزی، ۸۸-۸۹). آیت‌الله میلانی که در جریان دستگیری جزایری قرار گرفته بود، در نامه‌ای خطاب به جزایری از او دلجویی کرد و وی را به صبر توصیه نمود (آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدهادی میلانی، ج ۱، ۴۹۶). سپس در نامه‌ای به سیدصدرالدین جزایری، پدر سیدمرتضی جزایری، هر گونه مذاکره با تیمسار قرنی را درباره کودتا رد کرد و دیدار با قرنی را چون دیدار با دیگر شخصیت‌های سیاسی و مذهبی عادی دانست (مشهد از مقاومت تا پیروزی، ۸۹) و سپس در ملاقات با یکی از مسئولان حکومتی خواستار آزادی سیدمرتضی جزایری شد و از او با عنوان «سیدمظلوم» نام برد، ولی ساواک اعتنایی به این اعتراض نکرد (همان، ج ۲، ۹۵) و جزایری همراه با ولی‌الله قرنی محاکمه شد و در نهایت به یک سال حبس محکوم شد (همان، ۹۰). او در زندان با افرادی چون علی شریعتی هم‌بند بود. به گفته یکی از فعالان سیاسی، جزایری در زندان تحت فشار مأموران ساواک علیه قرنی اعتراف کرد و پس از آزادی هم متأثر از دوران زندان از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت و حتی برخی از فعالان سیاسی را از مبارزه با حکومت پرهیز می‌داد (همان، ۱۳۳-۱۳۴). درباره دیگر فعالیت‌های جزایری اطلاعات و گزارش‌های دیگری در دست نیست. در جریان تدریس دکتر شریعتی در حسینیه ارشاد و انتشار سلسله سخنرانی‌های او در آنجا، جزایری ازجمله افرادی بود که به مخالفت با شریعتی پرداخت (همان، ۱۳۷-۱۳۸).
فعالیت‌ها پس از پیروزی انقلاب
او پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدتی به‌عنوان حاکم شرع، به فعالیت‌های قضایی پرداخت. سپس از فعالیت‌ها کناره گرفت و به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت (حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، ج ۱، ۱۱۱؛ آیت‌الله‌العظمی سید...، ج ۱، ۲۵). پس از آن، همه تلاش خود را صرف رسیدگی به امور مردم چون تلاش برای خانه‌دار کردن مردم، تهیه اثاث و جهیزیه، تأمین هزینه‌های درمان بیماران، اقدام برای آزادی افراد از زندان و... کرد. او در خوشنویسی و ادبیات چیره‌دست بود و علاوه بر آن شعر هم می‌سرود. برخی از آثار او عبارت است از: ترجمه قرآن کریم (ترجمه‌ای آزاد از قرآن بر اساس ترتیب نزول)، انسان‌شناسی، دین‌شناسی و اسلام‌شناسی، مقدمه‌ای بر فقه، سلسله دروسی در بررسی تمام ابواب فقه، کتاب طهارت، کتاب صلات، کتاب زکات، سلسله بحث‌های اخلاقی، جامعه‌شناسی و مواضع گوناگون، شناخت اسلام، رخساره خورشید و دیوان اشعار (جواهرکلام، ۱۳۳)
درگذشت
سیدمرتضی جزایری در ۲۰ خرداد ۱۳۸۷ ش در تهران از دنیا رفت و پیکرش در امامزاده طاهر در جوار حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهرری به خاک سپرده شد (همان).
منابع
- آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۰)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- «آیت‌الله سیدمرتضی جزایری درگذشت» (۱۳۷۸)، روزنامه اعتماد ملی، شماره ۶۶۶، ۲۳ خرداد.
- باقری بیدهندی، ناصر (۱۳۶۸)، «نجوم امت ۲۸: بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت‌الله‌العظمی حاج‌آقا روح‌الله خمینی»، ماهنامه نور علم، دوره سوم، شماره ۳۱، تیر.
- بحثی درباره مرجعیت و زعامت (۱۳۴۱)، قم، شرکت سهامی انتشار.
- جزایری، سیدمرتضی (۱۳۴۱)، «تقلید اعلم یا شورای فتوی»، بحثی درباره مرجعیت و زعامت، قم، شرکت سهامی انتشار.
- حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۸)، ج۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- روحانی، سیدحمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی در ایران، ج۱، بی‌جا، دارالفکر ـ دارالعلم.
- روحانی صدر، حسین (۱۳۹۰)، شاگردی در محضر استاد (خاطراتی از آیت‌الله‌العظمی صادقی تهرانی)، مجله حضور، شماره ۷۷؛ جواهرکلام، عبدالحسین (۱۳۸۷)، «سیدمرتضی جزایری»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۱۳، آذر و دی.
- شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج۴، تهران، اسلامیه.
- موسوی اردبیلی، عبدالکریم (۱۳۶۵)، «حوزه‌های علمیه پس از انقلاب»، نشریه حوزه، شماره ۵؛ مشهد از مقاومت تا پیروزی: بررسی مبارزات علما و مردم مشهد از ۱۳۴۱-۱۳۵7 (1393)، به کوشش جمعی از نویسندگان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۶: شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح (۱۳۸۲)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.