روحانی، سید ضیاءالدین؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. سید ضیاءالدین روحانی رانکوهی معروف به روحانی رودسری در سال ۱۳۱۱ ش در رودسر و در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدرش سید محمدهادی روحانی، از شاگردان آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری و از روحانیان برجسته رودسر بود و نسبشان به سید ابوجعفر الثائر بالله علوی می‌رسد. سید ضیاءالدین روحانی خواندن و نوشتن را در زادگاهش فراگرفت. سپس به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و احتمالاً مقدمات را در رودسر خواند، ولی دراین‌باره اطلاعاتی در دست نیست. او سپس برای تکمیل تحصیلات حوزوی راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر دروس سطح را پیش آقایان شیخ محمد صدوقی یزدی، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی و جعفر سبحانی خواند (انصاری قمی، ۱۲۲). سپس در درس‌های خارج فقه و اصول آیات سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی (همان؛ شریف رازی، ج ۵، ۲۱۳)، سید احمد موسوی خوانساری، سید محمد محقق داماد، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، سید کاظم شریعتمداری، حسینعلی منتظری، میرزا هاشم آملی و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی شرکت کرد. درباره سال‌های دقیق حضور او در درس امام خمینی گزارشی در دست نیست، ولی با استناد به سال‌های حضور او در قم (۱۳۲۳-۱۳۴۰ ش) می‌توان گفت که در دهه ۱۳۳۰ ش در آن درس‌ها در مساجد محمدیه و سلماسی قم شرکت می‌کرده است. روحانی رانکوهی در مدت حضور در قم، در مجله مکتب اسلام فعالیت می‌کرد و مقالاتی را در آن نشریه می‌نگاشت (انصاری قمی، ۱۲۲). همچنین در سال ۱۳۳۸ ش مقاله‌ای از او با عنوان «دین در عصر دانش: پیدایش عقیده (نخستین منشأ پیدایش عقیده دینی چیست؟)» در مجموعه حکمت منتشر شد (روحانی، ۲۳-۲۶). انصاری او را از بنیان‌گذاران مجله مکتب تشیع معرفی کرده است (انصاری، ۱۲۲) و احتمالاً مقالاتی را در همان مجله منتشر کرده است. او در سال ۱۳۴۰ ش برای تکمیل تحصیلات حوزوی راهی عراق شد و در حوزه علمیه نجف اشرف در درس‌های خارج فقه و اصول آیات سید ابوالقاسم موسوی خویی، سید محمود حسینی شاهرودی و سید عبدالهادی شیرازی شرکت کرد (انصاری، ۱۲۲؛ شریف رازی، ج ۵، ۲۱۳). او که از امام خمینی (صحیفه امام، ج ۱، ۴۷۱) و آیات گلپایگانی، سید محمدهادی حسینی میلانی، سید محسن طباطبایی حکیم و خویی اجازاتی در امور شرعیه و از آیات شاهرودی و میرزا هاشم آملی اجازه اجتهاد دریافت کرده بود، پس از دو سال حضور در نجف اشرف در سال ۱۳۴۲ ش به زادگاهش بازگشت و پس از درگذشت پدرش در همان شهر ماندگار شد و به تبلیغ دین و ارشاد مردم آن سامان پرداخت. او در رودسر در تأسیس و تجدید بنای مساجدی چند و دارالقرآن ولی‌عصر (عج) شرکت داشت (انصاری، ۱۲۲ ـ ۱۲۳).
در سال ۱۳۴۳ و پس از آزادی امام خمینی از حبس و حصر در تهران و بازگشت به شهر قم، سید ضیاءالدین روحانی همراه با جمعی از روحانیان مبارز گیلان نامه‌ای به امام خمینی ارسال و ضمن اعلام خرسندی از آزادی ایشان، از تلاش‌های روحانیان سراسر کشور برای آزادی امام خمینی تقدیر کردند (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان، ج ۱، ۵۲). ساواک در گزارشی در سال ۱۳۵۲ ش اعلام کرد که اعلامیه امام خمینی در آن سال به او ارسال شده بود (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان، ج ۱، ۳۴۰). او در سال ۱۳۵۷ ش در تظاهرات و راهپیمایی‌های مردم رودسر شرکت می‌کرد و ساواک در گزارشی به این حضور اشاره کرده است (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج ۱۵، ۸۴). وقتی حکومت پهلوی به تظاهرات مردم در روزهای تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷ ش حمله کرد، روحانیان مبارز سراسر کشور در اعتراض به این اقدام، روز ۲۷ آذر ۱۳۵۷ را روز عزای ملی اعلام کردند و در پی آن روحانی همراه با جمعی از روحانیان رشت اعلامیه‌ای در آن باره صادر کرد (انقلاب اسلامی در گیلان، ۱۹۳ ـ ۱۹۴). این اقدامات باعث شد تا حکومت پهلوی او را به‌عنوان یکی از روحانیان افراطی رشت معرفی کند؛ کسی که بی‌چون‌وچرا درصدد پیاده کردن مقاصد امام خمینی است و به همین علت ساواک خواستار کنترل و نظارت بر رفتار وی شد (همان، ۱۹۵ ـ ۱۹۷).
روحانی رانکوهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فعالیت‌های تبلیغی در گیلان ادامه داد. از آثار علمی او می‌توان به اسلام و مسیحیت (ترجمه، از سید قطب)، فروید و فرویدیسم (ترجمه، از سید قطب)، فریب خوردگان: مزدوران استعمار در لباس مذهب، معجزه جاویدان (درباره اعجاز علمی قرآن)، مجموعه مقالات در مجلاتِ مکتب اسلام و مکتب تشیع، ترجمه کتاب علی ولید الکعبه از علامه اردوبادی، چهار بانوی بزرگ، دیوان اشعار و مراثی، تاریخ ائمه اطهار، اصول اعتقادات، امامت و ولایت، کتاب القضاء، تقریرات درس استادان قم و نجف، تفسیر بعضی از سوره‌های قرآن (انصاری، ۱۲۲-۱۲۳)، ترجمه کتاب بشریت بر سر دوراهی (اثر محمد قطب و همراه با سید هادی خسروشاهی) (فهرست کتاب‌های فارسی‌شده چاپی از آغاز تا سال ۱۳۷۰، ج ۲، ۱۱۸۳) و مقاله « دین در عصر دانش: پیدایش عقیده (نخستین منشأ پیدایش عقیده دینی چیست؟)» اشاره کرد (روحانی، ۲۱-۲۶). سید ضیاءالدین روحانی رانکوهی در ۲۸ فروردین ۱۳۸۱ ش در زادگاهش درگذشت و پیکرش پس از تشییع، در آستانه مبارکه امامزاده سید ابوجعفر ابیض در قریه میانده چابکسر به خاک سپرده شد (انصاری، ۱۲۳). منابع: انصاری قمی، ناصرالدین (۱۳۸۲)، «درگذشتگان: آیت‌الله روحانی رانکوهی»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۸۱، مرداد و شهریور؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۳)، ج ۱۵، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ انقلاب اسلامی در گیلان، با استفاده از اسناد ساواک و شهربانی گیلان (بی‌تا)، بی‌جا، بی‌تا، بی‌نا؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک: استان گیلان (۱۳۸۹)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ روحانی، سید ضیاءالدین (۱۳۳۸)، «دین در عصر دانش: پیدایش عقیده (نخستین منشأ پیدایش عقیده دینی چیست؟)»، مجموعه حکمت، شماره ۴۵؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۵، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ فهرست کتاب‌های فارسی‌شده چاپی از آغاز تا سال ۱۳۷0 (1380) ج ۲، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، عباس کیهان‌فر، موسی‌الرضا باشتی و مهین فضایلی جوان، مشهد، آستان قدس رضوی: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.