رئیسی، سید محمد؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. سید محمد رئیسی در ۱۳۲۸ ش در مشهد و در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدرش سید علی رئیسی از روحانیان برجسته گرگان بود و پس از سال‌ها تحصیل در نجف به گرگان بازگشت و به ارشاد مردم آن سامان پرداخت. پدربزرگش سید مصطفی رئیس‌الذاکرین نیز یکی از روحانیان شاخص گرگان در دوره مشروطه بود. سید محمد رئیسی در چنین خاندانی زاده شد و سه‌سالگی همراه پدرش راهی عراق شد. سید علی رئیسی قصد ادامه تحصیل در حوزه علمیه نجف اشرف داشت و به همین علت راهی آن شهر شده بود و کودکی و جوانی سید محمد رئیسی در همان شهر گذشت. رئیسی خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌ای در نجف اشرف فراگرفت. سپس وارد مدرسه ایرانیان موسوم به «دبستان علوی نجف» شد و دوران ابتدایی را در همان‌جا به پایان رساند. او از سال ۱۳۴۰ ش تحصیل دروس حوزوی را آغاز کرد و در حوزه علمیه نجف مقدمات و دروس سطح را پیش استادان آنجا خواند. در سال ۱۳۴۴ ش امام خمینی به عراق مهاجرت کرد و تدریس درس خارج فقه (بیع مکاسب) را در مسجد شیخ انصاری آنجا آغاز کرد و سید محمد رئیسی در همان زمان در درس امام خمینی حضور یافت. حضور او در درس امام خمینی سه سال تداوم یافت. او در کنار حضور در درس امام خمینی، از بحث‌های اصولی آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی هم بهره می‌برد و درس بیع فضولی و اصل باب اجتهاد و تقلید را نزد آیت‌الله خویی خواند. رئیسی در عراق بود که نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی آغاز شد و او همراه با جمعی از طلاب ایرانی حوزه علمیه نجف اشرف به تهیه و توزیع اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های امام خمینی در نجف اشرف می‌پرداختند. پس از عزیمت امام خمینی به عراق هم در کنار ایشان قرار گرفت و به‌ویژه با سید مصطفی خمینی همکاری می‌کرد. پس از تبعید امام خمینی نیز به همکاری خود با سید مصطفی خمینی ادامه داد. سید علی رئیسی در سال ۱۳۴۷ ش همراه با خانواده به کشور بازگشت و سید محمد رئیسی هم همراه با پدر راهی گرگان شد. او سپس برای تکمیل تحصیلات حوزوی به قم رفت و در حوزه علمیه آن شهر دروس خارج فقه و اصول را پیش آیات میرزا کاظم تبریزی، سید علی فانی اصفهانی، سید کاظم شریعتمداری و میرزا هاشم آملی تکمیل کرد. هم‌زمان در درس‌های فلسفه مسلم ملکوتی سرابی و محمد محمدی گیلانی شرکت می‌کرد. رئیسی در قم و گرگان نیز به مبارزات سیاسی علیه حکومت پهلوی ادامه داد و به‌ویژه در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ ش از رهبران مبارزات مردم گرگان بود. در آن زمان همراه با آقایان سید کاظم نورمفیدی و سید حبیب‌الله طاهری سازمان‌دهی مبارزات مردمی را عهده‌دار بود. پس از رحلت مشکوک سید مصطفی خمینی، مجلس ختمی را به همان مناسبت در گرگان برگزار کرد و در آن به تجلیل از امام خمینی پرداخت (رئیسی، اغلب صفحات). او که در تهیه اعلامیه‌ای به آن مناسبت نقش داشت، به شهربانی احضار شد (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۸، ۱۱۷). فعالیت‌های او در گرگان باعث شد توسط حکومت پهلوی به‌عنوان یکی از چهره‌های مخالف حکومت شناخته شود. او مبارزات خود را در گرگان ادامه می‌داد و به‌ویژه مجالسی را به مناسبت‌های مختلف انقلابی ازجمله چهلم‌های زنجیره‌ای برگزار می‌کرد که از آن جمله می‌توان به برگزاری چهلمین روز شهدای ۱۹ دی قم (۱۳۵۶ ) در مسجد گلشن و همچنین بزرگداشت شهدای ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز در مسجد جامع آن شهر اشاره کرد. برگزاری مجلس بزرگداشت شهدای تبریز با شکوه بیشتری برگزار شد و به همین علت حکومت پهلوی در فروردین ۱۳۵۷ ش او را همراه با سید کاظم نورمفیدی و سید حبیب‌الله طاهری دستگیر کرد («روایتی از یک تبعید در دوره اوج‌گیری انقلاب اسلامی در گفت‌وشنود با زنده‌یاد حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمد رئیسی گرگانی»، http://www.iichs.ir) و سید محمد رئیسی را بر اساس حکم کمیسیون امنیت اجتماعی گرگان، برای مدت ۲ سال به تربت حیدریه تبعید کرد (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۹، ۲۵۶). رئیسی در تربت حیدریه به فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی خود ادامه داد. ازجمله کتاب شرح لمعه را برای طلاب آن شهر تدریس می‌کرد. همچنین به تفسیر قرآن می‌پرداخت و در خلال آن مباحث سیاسی را طرح می‌کرد. علاوه بر آن، جلساتی را با حضور جوانان و فعالان سیاسی آن شهر برگزار می‌کرد. این فعالیت‌ها باعث شد تا توسط شهربانی تربت حیدریه احضار و تهدید شود («روایتی از یک تبعید در دوره اوج‌گیری انقلاب اسلامی در گفت‌وشنود با زنده‌یاد حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمد رئیسی گرگانی»، http://www.iichs.ir). سید محمد رئیسی ۱۷/۶/۱۳۵۷ ش از تبعید به گرگان بازگشت و با استقبال باشکوه مردم آن شهر مواجه شد؛ مردم گرگان تا ۴۵ کیلومتری علی‌آباد به استقبال او رفته بودند و با سر دادن شعارهای انقلابی از او استقبال کردند (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج ۱۱، ۶۵). او که از عالمان برجسته و مبارز گرگان شمرده می‌شد، در اغلب جلسات روحانیان گرگان شرکت می‌کرد و به هم‌اندیشی و رایزنی درباره نحوه مبارزه با حکومت پهلوی می‌پرداخت (همان، ج ۱۷، ۷۵). پس از حمله مأموران حکومت پهلوی به تظاهرات مردم گرگان در ۵ آذر ۱۳۵۷ ش، همراه با جمعی از روحانیان مبارز آن شهر نامه‌ای به آیت‌الله سید عبدالله شیرازی، مرجع مقیم مشهد نوشتند و ابعاد مختلف آن حمله را بیان و آن اقدام حکومت پهلوی را محکوم کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۴۴۵ ـ ۴۴۶). در آبان ۱۳۵۷ نیز در تظاهرات مردم گرگان سخنرانی کرد که بر اساس گزارش ساواک، سخنرانی فوق تحریک‌آمیز بود (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۹، ۱۰۹). رئیسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فعالیت در کمیته انقلاب اسلامی گرگان پرداخت، اما در سال ۱۳۵۸ ش به مشهد رفت و در آن شهر مقیم شد. او در آن شهر توسط مخالفان جمهوری اسلامی ترور شد، ولی این ترور ناکام بود. رئیسی پس از چهار سال اقامت در مشهد، به تهران رفت و سه سال در آن شهر به تبلیغ دین و امور مذهبی مشغول بود. در سال ۱۳۶۷ ش به دعوت جمعی از شیعیان کویت راهی آن کشور شد و به تبلیغ دین در آنجا پرداخت. شیعیان کویت از حضور او استقبال کردند و در پی آن رئیسی از سال ۱۳۷۲ ش در آن کشور مقیم شد و سپس به نمایندگی آیت‌الله سید علی سیستانی در آن کشور منصوب شد. رئیسی که سال‌ها نماینده آن مرجع در کویت بود، در نوزدهم مرداد ۱۳۹۰ در کویت از دنیا رفت. پیکر او به کشور منتقل شد و در ۲۲ مرداد ۱۳۹۰، از مسجد جامع گلشن گرگان، به سمت آستانه مبارکه امامزاده عبدالله این شهرستان تشییع و پس از اقامه نماز توسط سید کاظم نورمفیدی، در کنار حسینیه رئیسی‌های گرگانی در آرامستان گرگان به خاک سپرده شد («آیت‌الله رئیسی گرگانی درگذشت»، ۱۲). منابع: «آیت‌الله رئیسی گرگانی درگذشت» (۱۳۹۰)، دوهفته‌نامه افق، شماره ۳۱۸، ۲۶ مرداد؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۱)، ج ۱۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۳)، ج ۱۷، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ خاطرات سید کاظم نورمفیدی (۱۳۸۶)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ رئیسی، سید محمد (۱۳۸۷)، خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمد رئیسی گرگانی، گرگان، نشر پیک ریحان؛ «روایتی از یک تبعید در دوره اوج‌گیری انقلاب اسلامی در گفت‌وشنود با زنده‌یاد حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمد رئیسی گرگانی»، http://www.iichs.ir؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۴، ۸ و ۹، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.