محمد محمدی گیلانی شاگرد امام‌خمینی، حاکم شرع، عضو فقهای شورای نگهبان، مجلس خبرگان رهبری و شورای بازنگری قانون اساسی.
زندگینامه و تحصیلات
محمد محمدی دعوی‌سرایی، معروف به محمدی گیلانی در سال ۱۳۰۷ در روستای دعوی‌سرا از توابع شهرستان رودسر استان گیلان در خانواده‌ای کشاورز زاده شد.[۱] او در شش‌سالگی به مکتبخانه رفت و به خواندن قرآن و کتاب‌های فارسی مشغول شد؛ همچنین در سال ۱۳۱۵ به مدرسه رفت و در کلاس سوم پذیرفته شد. پس از پایان دوره ابتدایی با شعله‌ورشدن جنگ جهانی دوم و تعطیلی مدارس، وی به همراه پدر به کشاورزی مشغول شد [۲] اما در سال ۱۳۲۳ به تشویق پدر و مادر خود وارد حوزه علمیه رودسر شد و در مدرسه سیدمحمدهادی روحانی دروس ادبیات عرب را فرا گرفت [۳]
محمدی گیلانی در سال ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به قم سفر کرد و ادامه ادبیات را نزد ابوالقاسم نحوی قمی و علیرضا ممجد لنگرودی خواند و دروس سطح را از سیدمحمدتقی درچه‌ای اصفهانی، مرتضی حائری یزدی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، محمدتقی بهجت و حسینعلی منتظری فرا گرفت [۴] وی دوازده سال در درس خارج فقه سیدحسین بروجردی، شرکت کرد و هم‌زمان در درس خارج اصول امام‌خمینی حاضر می‌شد [۵] نیز در تابستان سال ۱۳۴۳ امام‌خمینی به‌درخواست برخی فضلا و علمای حوزه علمیه قم، مسائل جدید مورد نیاز را بحث و تدریس کرد. ایشان بحث را از موضوع بیمه آغاز کرد[۶] و در ادامه به مسائلی مانند بلیت بخت‌آزمایی [۷] و کالبدشکافی [۸] پرداخت و محمدی گیلانی این بحث‌ها را تقریر کرده‌است[۹] وی همچنین هفت سال درس‌های شرح منظومه سبزواری، شفای بوعلی‌سینا و اسفار ملاصدرا را نزد سیدمحمدحسین طباطبایی آموخت [۱۰] و در ضمن تحصیل به تدریس شرح لمعه و اسفار نیز مشغول بود و در مدرسه حقانی نیز درس می‌گفت [۱۱]
محمدی گیلانی پس از حضور در درس‌های امام‌خمینی با ایشان آشنا شد و از شاگردان برجسته و مورد وثوق ایشان بود.[۱۲] و ایشان برخی اجازات را در امور حسبیه با توصیه و معرفی وی صادر کرده‌است.[۱۳] وی پس از درگذشت بروجردی، امام‌خمینی را مرجع تقلید معرفی و مردم را به تقلید از ایشان دعوت کرد.
آغاز فعالیت‌های سیاسی
با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی وی نیز وارد فعالیت سیاسی شد و در بسیاری از اعلامیه‌های سیاسی و مبارزاتی امضای او دیده می‌شود؛[۱۴] چنان‌که در بهمن ۱۳۴۳ در نامه‌ای همراه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به نخست‌وزیر، امیرعباس هویدا، حمله رژیم پهلوی به حرم فاطمه معصومه(س) و بازداشت جمعی از طلاب را به جرم اعتراض به ادامه تبعید امام‌خمینی، محکوم کرد[۱۵] و در دوازدهم فروردین ۱۳۴۴ همراه استادان حوزه علمیه قم در نامه‌ای دیگر به هویدا خواهان اعلام وضعیت امام‌خمینی شد.[۱۶]
در ۳۱ فروردینِ این سال روحانیان شهرستان‌ها به‌ویژه حوزه علمیه قم با تهیه طومارهایی از دولت خواهان آزادی امام‌خمینی از تبعید شدند و محمدی گیلانی از امضاکنندگان آن طومار بود.[۱۷] وی و عبدالرحیم ربانی شیرازی با راه‌انداختن مجلس تحصن در بیوت مراجع تقلید ازجمله سیدکاظم شریعتمداری در خرداد ۱۳۴۴ اعتراض خودشان را به حکم اعدام قاتلان حسنعلی منصور اعلام کردند؛[۱۸] همچنین در مهر همان سال، وی همراه فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم، در تلگرام و نیز نامه به امام‌خمینی، از انتقال ایشان از ترکیه به نجف اظهار خوشحالی کردند و ادامه تبعید ایشان را موجب تأثر و تنفر ملت ایران خواندند.[۱۹]
پس از بازداشت حسینعلی منتظری، ربانی شیرازی و احمد آذری قمی، محمدی گیلانی به همراه گروهی از فضلای حوزه علمیه قم با فرستادن نامه به مراجع تقلید ایران و عراق در فروردین ۱۳۴۵، خواستار دخالت آنان در پایان‌دادن به بازداشت روحانیان مبارز شدند.[۲۰] وی همچنین همراه با استادان حوزه علمیه قم در فروردین ۱۳۴۵ در تلگرامی از بازداشت‌شدگان دلجویی کرد.[۲۱] وی در پنجم و ششم فروردین ۱۳۴۸، در سخنرانی مسجد اعظم رودسر از اقدامات اصلاحی دولت انتقاد کرد و در دهم فروردین همان سال به دادگاه رشت احضار و با وثیقه هشتاد هزار ریالی، پس از یک روز آزاد شد [۲۲] سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در فروردین ۱۳۵۱، محمدی گیلانی را نماینده تام‌الاختیار امام‌خمینی معرفی کرده‌است.[۲۳] وی از افرادی بوده‌است که تأکید داشت در مراسم بزرگداشت چهلم درگذشت سیدمصطفی خمینی در آذر ۱۳۵۶ در مسجد اعظم قم ضمن نام‌بردن از امام‌خمینی به مسائل سیاسی نیز پرداخته شود؛[۲۴] چنان‌که پس از توهین رژیم پهلوی به امام‌خمینی در روزنامه اطلاعات در هفدهم دی ۱۳۵۶، محمدی گیلانی همراه مدرسان حوزه علمیه قم، در اعتراض به آن خواهان تعطیلی درس‌های حوزه علمیه قم شد.[۲۵] همچنین امضای وی در اعلامیه‌های محکومیت حمله رژیم پهلوی به مردم قم،[۲۶] کشتار مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۵۶ [۲۷] و حمله مأموران رژیم پهلوی در اردیبهشت ۱۳۵۷، به خانه برخی مراجع قم[۲۸] دیده می‌شود.
پس از هجرت امام‌خمینی به پاریس، محمدی گیلانی همراه جمعی از علما و استادان حوزه علمیه قم، در نامه‌ای به رئیس‌جمهور فرانسه، از میزبانی آن کشور از امام‌خمینی تشکر کردند و از دولت فرانسه خواستار احترام به ایشان شدند.[۲۹] با روی کارآمدن دولت شاپور بختیار در دی ۱۳۵۷، محمدی گیلانی همراه با جمعی از علمای حوزه علمیه قم، با اشاره به اینکه وی به دنبال منحرف‌کردن نهضت اسلامی است، روز روی کارآمدن او را عزای عمومی اعلام کردند.[۳۰]
فعالیت‌های پس از پیروزی انقلاب
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محمدی گیلانی به حکم امام‌خمینی به امر قضاوت در دادگاه‌های انقلاب اسلامی منصوب شد [۳۱] او در جایگاه حاکم شرع در نخستین اقدام خود، برای جلوگیری از اقدام خودسرانه اجرای حدود شرعی به دست برخی افراد، تأکید کرد کسی بدون صدور حکم حاکم شرع حق اجرای حدود را ندارد.[۳۲] او افرادی مانند شجاع‌الدین شیخ‌الاسلام‌زاده، وزیر بهداشت رژیم پهلوی[۳۳] همچنین عباس امیرانتظام نماینده ویژه نخست‌وزیر و سفیر جمهوری اسلامی ایران در کشورهای اسکاندیناوی را در آذر ۱۳۵۸ به اتهام جاسوسی بازداشت و محاکمه کرد (امین‌آبادی).
در اردیبهشت ۱۳۵۸ محمدی گیلانی به همراه دیگر اعضای هیئت مدیره و امنای مسجد جمکران تصمیماتی برای این مسجد گرفته‌اند که مورد موافقت امام‌خمینی قرار گرفت [۳۴] در آبان ۱۳۶۱ به درخواست قائم‌مقام شهردار تهران، امام‌خمینی در حکمی محمدی گیلانی را مسئول رسیدگی به مشکلات شرعی شهرداری تهران کرد [۳۵] همچنین وی در سال ۱۳۶۱ نماینده مردم تهران در مجلس خبرگان رهبری شد[۳۶] که تا پایان دوره سوم ادامه داشت [۳۷] در دوم خرداد ۱۳۶۲، وی از سوی حسینعلی منتظری عضو ستاد اصلاح امور زندان‌ها شد که مورد موافقت امام‌خمینی قرار گرفت [۳۸] و در نوزده خرداد همان سال، عضو هیئتی شد که به دستور امام‌خمینی مأموریت یافت به پرونده زندانیان دادگستری رسیدگی کند و تصمیمات خود درباره تخفیف، تعلیق و تغییر محلِ آنان را به ایشان اطلاع دهد و نسبت به زندانیان دادگاه‌های انقلاب که زندانی سیاسی می‌باشند، شخصاً رسیدگی و هر گونه تصمیم را با آرای سه نفر، به ایشان پیشنهاد دهند.[۳۹] این هیئت نامه‌های متعددی درباره عفو یا تقلیل مجازات زندانیان به امام‌خمینی نوشته و مورد موافقت ایشان قرار گرفته‌است.[۴۰]
امام‌خمینی در اردیبهشت ۱۳۶۸، با اختیارات گذشته، این هیئت را ابقا کرده‌است؛ با این فرق که درخواست‌ها توسط ریاست دیوان عالی کشور صورت گیرد[۴۱] و در دی ۱۳۶۵، با حمایت از این هیئت، شایعه انحلال آن را تکذیب و از آنان در برابر ناملایماتی که متحمل شده‌اند، دلجویی کرد.[۴۲]
(ببینید: مقاله عفو(۲))
محمدی گیلانی در تیر ۱۳۶۲ به حکم امام‌خمینی به عضویت فقهای شورای نگهبان درآمد.[۴۳] پس از طرح موضوع قائم‌مقامی حسینعلی منتظری در مجلس خبرگان رهبری که با امضای پنجاه نفر در تاریخ ۲۵/۴/۱۳۶۴ در جلسه خبرگان مطرح شد و بررسی آن به آینده موکول شد،[۴۴] محمدی گیلانی چند روز پیش از بررسی آن در جلسه ۱۸ آبان به دیدار امام‌خمینی رفت و در این دیدار تأکید کرد با اینکه شاگرد منتظری است و او را عابد و زاهد می‌داند، اما صلاحیت وی را در سمت قائم‌مقامی کافی نمی‌داند؛ از این‌رو از ایشان خواست که از اکبر هاشمی رفسنجانی بخواهد این موضوع در مجلس خبرگان مطرح نشود. به گفته وی امام‌خمینی نیز در این دیدار گله‌هایی از منتظری داشت؛ اما شب بعد سیده‌فاطمه طباطبایی؛ همسر سیداحمد خمینی، به محمدی گیلانی خبر داد که امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است نباید آنچه در دیدار او با ایشان گذشته‌است، جای دیگری مطرح شود.[۴۵] هاشمی رفسنجانی نیز به نقل از محمدی گیلانی و پیش از برگزاری نشست خبرگان، آورده‌است که امام‌خمینی با انتخاب منتظری موافق نیست و خود وی نیز پس از دیدار با امام‌خمینی علت آن را نگرانی ایشان از عداوت و کارشکنی رقبا شمرده‌است.[۴۶] سیداحمد خمینی نیز در جلسه ۱۸ آبان خبرگان، اطلاع داد که امام‌خمینی از محمدی گیلانی خواسته‌است که پیام ایشان به خبرگان پی‌گیری نشود.[۴۷]
در اردیبهشت ۱۳۶۵ امام‌خمینی، به محمدی گیلانی و محمد یزدی مأموریت داد تا اموال غیر مجهول‌المالک را بر اساس موازین شرعی مشخص و در اختیار کمیته امداد قرار دهند.[۴۸] وی در اردیبهشت ۱۳۶۸ به حکم امام‌خمینی عضوی از اعضای شورای بازنگری قانون اساسی شد.[۴۹] به نظر محمدی گیلانی، امام‌خمینی همیشه حرمت فقاهت را حفظ می‌کرد و رفتار عملی ایشان گویای این بود که فقیه وارث انبیا(ع) است و معتقد بود که هر انسانی به اندازه قدرت و مقامی که دارد، در نزد خداوند مکلف است؛ چنان‌که امام‌خمینی با رفتار خود به دیگران تربیت را می‌آموخت و تلاش می‌کرد وجوهی که برای طلاب پرداخت می‌کند، روحیه توقع را در آنان پدید نیاورد و آنان مناعت نفس‌شان را حفظ کنند و هرگز در برابر مادیات خضوع و خشوع نکنند.[۵۰] وی تأکید کرده‌است امام‌خمینی به کرامت انسانی باور داشت و به حراست از اصالت انسانی تلاش می‌کرد و دوست نداشت کسی از ایشان ستایش کند.[۵۱] وی بر پای‌بندی شدید امام‌خمینی به فقه سنتی و دوری از قیاس و اجتهاد بیرون از مأخذ وحی و مصدر عصمت، تأکید کرده‌است.[۵۲]
درگذشت
محمدی گیلانی در ۱۷/۴/۱۳۹۳ به‌سبب بیماری ریوی و کهولت سن در تهران و در سن ۸۶سالگی درگذشت و پس از انتقال به قم، و تشییع جنازه، در حرم فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شد.[۵۳] وی دارای سه فرزند پسر و شش فرزند دختر شد.[۵۴] پسر بزرگ وی، محمدجعفر در مرداد ۱۳۵۸ در سانحه رانندگی درگذشت و در مقبره اهدایی امام‌خمینی در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد. دو پسر دیگر وی، محمدکاظم و محمدمهدی جذب سازمان مجاهدین خلق شدند. محمدکاظم در یک درگیری نیروهای اطلاعاتی و امنیتی در مرداد ۱۳۶۱ کشته شد و محمدمهدی نیز هنگام خروج از کشور در پی یک تصادف و با مصرف قرص سیانور درگذشت. [۵۵]
آثار
از محمدی گیلانی کتاب‌هایی نیز منتشر شده‌است؛ ازجمله: قضا و قضاوت در اسلام، حقوق کیفری در اسلام، شرح زیارت اربعین، شرح مناجات شعبانیه، المعاد فی الکتاب و السنه، الامامة و الخلافة فی الکتاب و السنه (مشترک با چند نفر)، شرح زیارت امین‌الله، قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر، درس‌های اخلاق اسلامی، در سایه حکمت و تکملة شوارق الالهام [۵۶]
پانویس
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۷؛ ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۰۸.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۷؛ دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۲/۳۳۹.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۸؛ دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۲/۳۳۹؛ ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۰۹ ـ ۵۱۰.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۷؛ ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۰۸.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۷.
- ↑ امام‌خمینی، بیمه، ۱/۲۵ ـ ۳۲.
- ↑ امام خمینی، بلیت بخت‌آزمایی، ۲/۲۶۷ ـ ۲۶۹)
- ↑ امام خمینی، کالبدشکافی، ۳/۲۷۱ ـ ۲۷۴.
- ↑ محمدی گیلانی، مقدمه بیمه، ۱/۲۵.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۷؛ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۸ ـ ۳۹.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۹.
- ↑ ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۱۱ و ۵۱۵ ـ ۵۱۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۶۰.
- ↑ ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۱۱ و ۵۱۵.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۶۱ ـ ۱۶۳.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ، ۳/۱۶۴؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۴/۴۱۴ ـ ۴۱۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۴/۴۱۶ ـ ۴۱۷.
- ↑ محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۱/۸۴ ـ ۸۶.
- ↑ مرکز اسناد، مرکز اسناد انقلاب، ۳/۱۷۲ ـ ۱۷۴؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۲۵۶ و ۲۶۷ ـ ۲۶۸.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۹۵ ـ ۱۹۶.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۹۹.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۲۲۰.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۲۲۶.
- ↑ حجتی کرمانی، عشق و تلاش، خاطرات حجت‌الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی، ۲۸۸ ـ ۲۸۹.
- ↑ شیرخانی، حماسه ۱۹ دی قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۷۲ ـ ۱۷۳.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۴ و ۴۷۶ ـ ۴۷۷.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۴۸ ـ ۲۵۱.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی،۳/۲۹۱ ـ ۲۹۲.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۲۵.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۳۲ ـ ۵۳۴.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۱۷۱.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۵۲ ـ ۵۳.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۴۱-۵۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۷۲.
- ↑ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۲۰۷.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۸۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۷۱، ۳۱۶، ۳۵۳، ۴۷۳ و ۴۹۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۷۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۷۵.
- ↑ امام خمینی، ۱۷/۵۱۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، ۱۹۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۴/۲۴ ـ ۲۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، ۳۱۲-۳۱۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، ۳۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۳ ـ ۳۶۴.
- ↑ پابه‌پای آفتاب، ۵/۱۹۱ ـ ۱۹۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۵/۱۹۳ ـ ۱۹۴.
- ↑ محمدی گیلانی، امام راحل، ۱۰.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱ و ۱۳.
- ↑ ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۲۰.
- ↑ صراف‌زاده، فرزندزاده محمدی گیلانی، ۷۴ ـ ۷۵.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۸.
منابع
- اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- ادهم‌نژاد، محمدتقی، محمدی گیلانی، محمد، چاپ‌شده در گلشن ابرار، قم، نورالسجاد، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۱۹/۴/۱۳۹۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، بلیت بخت آزمایی، تقریر محمد محمدی گیلانی، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۲، ۱۳۷۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، بیمه از دیدگاه امام‌خمینی، تقریر محمد محمدی گیلانی، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۱، ۱۳۷۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کالبدشکافی، تقریرمحمد محمدی گیلانی، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۳، ۱۳۷۴ش.
- امین‌آبادی، روح‌الله، عباس امیرانتظام، جاسوسی که طلبکار شد، پایگاه اطلاع‌رسانی روزشمار، ۷/۸/۱۳۹۳ش.
- پژوم، جعفر، غروب آفتابی در سایه، تهران، سایه سار، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- حجتی کرمانی، محمدجواد، عشق و تلاش، خاطرات حجت‌الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- شیرخانی، علی، حماسه ۱۹ دی قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- صراف‌زاده، محمدجواد، فرزندزاده محمدی گیلانی، چاپ‌شده در غروب آفتابی در سایه، تهران، سایه سار، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، از ایران به ایران، قم، کوثرالنبی(ص)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، ج۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
- محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ج۴، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- محمدی گیلانی، محمد، امام راحل و فقه سنتی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.
- محمدی گیلانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- محمدی گیلانی، محمد، مقدمه بیمه از دیدگاه امام‌خمینی، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۱، ۱۳۷۴ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، به اهتمام سارا لاهوتی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
پیوند به بیرون
- محبوبه‌سادات حسینی، محمدی گیلانی، محمد، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۱۵۲-۱۵۷.