شکست حصر آبادان، موفقیت رزمندگان ایران در شکستن محاصره شهر آبادان، به فرمان امام‌خمینی، مهر ۱۳۶۰.
 | |
| شرح ماجرا | موفقیت رزمندگان ایران در شکستن محاصره شهر آبادان، به فرمان امام‌خمینی |
|---|---|
| طرفین | عراق و ایران |
| زمان | مهر ۱۳۶۰ |
| دوره | انقلاب اسلامی |
| مکان | آبادان |
| علت | تأکید امام خمینی بر شکسته‌شدن حصر آبادان در چهاردهم آبان ۱۳۵۹ |
| اهداف | آزادسازی محاصره آبادان |
| نتایج | شکست محاصره |
| پیامدها | بازتاب وسیع پیروزی در داخل و خارج |
| تلفات | کشته و مجروح بیش از ۲۰۰۰ نفر و ۱۸۰۰ نفر اسیر از دشمن |
در کمتر از بیست‌روز از آغاز حملۀ نظامی عراق، آبادان به محاصره درآمد. پس از سقوط خرمشهر، تحرک عراق برای اشغال آبادان افزایش یافت. مقاومت کم‌نظیر مردم با وجود امکانات محدود و برگزاری نماز جمعه در اوج محاصره، موجب ایستادگی شهر در برابر محاصره بود.
امام‌خمینی در چهاردهم آبان ۱۳۵۹ به نیروهای مسلح تأکید کرد که حصر آبادان باید شکسته شود. اهمیت آبادان در نظر امام‌خمینی از آن جهت بود که این شهر نقطه اصلی جنگ و مورد طمع دشمن بود. پس از فرمان امام‌خمینی، بسیاری از رزمندگان تا پایان محاصره آبادان، جبهه را ترک نکردند.
در پنجم مهر ۱۳۶۰ عملیات ثامن‌الائمه(ع) با هدف شکست حصر آبادان آغاز شد و پس از ۴۲ساعت، با موفقیت کامل به پایان رسید. این نخستین موفقیت سرنوشت‌ساز ایران در جنگ تحمیلی بود که بازتاب وسیعی در داخل و خارج کشور پیدا کرد. شکست محاصره آبادان راه فتح خرمشهر را باز کرد.
پیشینه
آبادان از شهرهای قدیمی ایران و از مراکز مهم بندری خوزستان است که از شمال به خرمشهر، از خاور به ماهشهر، از جنوب به خلیج فارس و از باختر به عراق محدود می‌گردد. آبادان از سه طرف با رودهای کارون، بهمنشیر و اروندرود و از جنوب نیز با خلیج فارس احاطه شده و به صورت جزیره درآمده است. جمعیت شهرستان آبادان بر اساس سرشماری ۱۳۵۵ بیش از ۳۳۷ هزار نفر بوده‌است.[۱] آبادان به طول ۶۴ کیلومتر و عرض ۳ تا ۲۰ کیلومتر می‌باشد.[۲] تاریخ شهر آبادان با تاریخ صنعت نفت ایران و به‌ویژه پالایشگاه آن گره خورده‌است.[۳] ساکنان آبادان شیعه دوازده‌امامی‌اند و به زبان عربی و فارسی سخن می‌گویند.[۴] اقتصاد پررونق و موقعیت جغرافیایی و راهبردی آبادان، این شهر را مورد طمع رژیم بعث عراق قرار داد و یکی از هدف‌های مهم عراق در هجوم به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ اشغال آن بود.[۵]
شهر آبادان در نخستین روز جنگ هدف بمباران هوایی دشمن قرار گرفت[۶] و عده‌ای از مردم ازجمله دانش‌آموزان مدرسه‌ای با مدیر آن به شهادت رسیدند.[۷] عراقی‌ها در ۱۹ مهر ۱۳۵۹[۸] با پل‌زدن بر روی کارون به شرق آن نفوذ و جاده آبادان ـ اهواز و جاده آبادان ـ ماهشهر را تصرف و آبادان را محاصره کردند.[۹] مقاومت مردم خوزستان برنامه صدام حسین در تسخیر سه‌روزه خوزستان را نقش برآب کرد.[۱۰] پس از سقوط خرمشهر تحرک عراق برای اشغال آبادان افزایش یافت.[۱۱] جاده اهواز ـ آبادان بسته شد و تدارکات اندک آن از راه آبادان ـ ماهشهر انجام می‌گرفت که آن هم زیر آتش دشمن قرار داشت.[۱۲] امکانات دفاعی موجود در شهر، اندک بود و رزمندگان بیشتر از سلاح سبک استفاده می‌کردند.[۱۳] سیدابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور و فرمانده کل قوا نیز به دستاویز کمبود و گرانی مهمات از دادن گلوله توپ و موشک به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خودداری می‌کرد.[۱۴] ارتش عراق با انواع سلاح‌های جنگی آبادان را زیر فشار قرار داد و برای بازداشتن نیروهای ایرانی از تمرکز در این جبهه در میدان‌های دیگر آغاز به پیشروی کرد[۱۵] و آبادان نیز پیوسته بمباران می‌شد.[۱۶]
از نخستین روزهای تهاجم ارتشِ متجاوز، مقاومت مردمی به صورت خودجوش در آبادان شکل گرفت و مردم در کنار تفنگدارانِ اندک نیروی دریایی و سپاه[۱۷] و کمیته‌های انقلاب اسلامی[۱۸] قرار گرفتند. مدافعان شهر در برابر هجوم تکاوران عراقی در عبور از رودخانه بهمنشیر و کوی ذوالفقاری مقاومت کردند.[۱۹] مقاومت مردم آبادان و رزمندگان و نبرد تن به تن آنان در ایستگاه ذوالفقاری، مانع از سقوط جاده آبادان ـ خسروآباد شد.[۲۰] برخی فرماندهان ارشد عراقی پس از اسارت یادآور شدند عراقی‌ها با توجه به امکانات و تجهیزات و توانمندی خود، آبادان را فتح‌شده تلقی می‌کردند و زمین‌گیرشدن ارتش مجهز و آموزش‌دیده عراق در برابر مدافعان اندک شهر باورنکردنی بود.[۲۱] کارکنان پالایشگاه آبادان در شرایط سخت روزهای اول جنگ، کار سازماندهی خود را آغاز و با تشکیل ستادهای اضطراری اقدام به تخلیه مواد نفتی از دستگاه‌های پالایشگاه کردند و با ایجاد پدافند غیر عامل، بسیاری از واحدها و دستگاه‌های عظیم تأسیسات این مرکز بزرگ پالایشگاهی را حفظ کردند.[۲۲]
غلامحسین جمی امام‌جمعه آبادان برای رزمندگان سنگری معنوی و پشتیبانی بی‌نظیر بود و در دشوارترین لحظه‌ها نماز جمعه را برپا می‌کرد.[۲۳] پخش خطبه‌های وی در سنگر نماز جمعه از رادیو نفت ملی، سبب تقویت روحیه رزمندگان اسلام و تضعیف و ترس ارتش بعث عراق بود.[۲۴] فرماندهان دفاع مقدس حمایت مردمی و نماز جمعه آبادان را دو عامل مؤثر در ایستادگی آبادان در محاصره شمرده‌اند.[۲۵] امام‌خمینی برپایی نماز جمعه در آبادان و دیگر شهرهای جنگ‌زده جنوب را مایه مباهات و سرافرازی شمرد[۲۶] (ببینید: غلامحسین جمی). همه امکانات بیمارستان شرکت نفت در کنار اروند نیز برای درمان نیروهای نظامی و مردمی بسیج شد و علی‌رغم گلوله‌باران مداوم، کادر پزشکی و پیراپزشکی و پرستاری در مدت محاصره آبادان آن را ترک نکردند.[۲۷]
فرمان امام‌خمینی
امام‌خمینی در چهاردهم آبان ۱۳۵۹ در آستانه ماه محرم طی سخنانی در جمع مبلغان با تأکید به نیروهای مسلح یادآور شد حصر آبادان باید شکسته شود، به دشمن نباید اجازه داد وارد آبادان شود؛ زیرا ورود آنان به آبادان سبب خسارت‌های بسیار است.[۲۸] با تأکید ایشان حفظ آبادان افزون بر بعد نظامی، جنبه شرعی نیز پیدا کرد. نیروهای رزمنده در آنجا تقویت شدند و نیروهای دشمن را که از بهمنشیر عبور کرده، وارد جزیره آبادان شده بودند، با تلفات بسیار وادار به عقب‌نشینی کردند.[۲۹]
اهمیت آبادان در نظر امام‌خمینی از آن جهت بود که این شهر نقطه اصلی جنگ و مورد طمع دشمن بود و عراق در صورت تصرف، قصد داشت آن را برای همیشه نگه دارد.[۳۰] ایشان همچنین معتقد بود رزمندگان با حفظ و نجات آبادان، خواهند توانست دیگر مناطق اشغالی را نیز آزاد کنند.[۳۱] غلامحسین جمی از اظهار نگرانی خود دربارهٔ آبادان و خرمشهر در یکی از دیدارها با امام‌خمینی و اطمینان‌دادن ایشان به شکسته‌شدن حصر آبادان و آزادی خرمشهر سخن گفته‌است.[۳۲] سیدرحیم صفوی از فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می‌گوید پس از حکم امام‌خمینی تعداد زیادی از نیروهای بسیجی و سپاهی حدود یک‌سال در جبهه مانده بودند تا فرمان امام‌خمینی را برای شکستن حصر آبادان اجرا کنند و عهد کرده بودند تا محاصره آبادان شکسته نشود، جبهه را ترک نکنند.[۳۳] تا زمانی که بنی‌صدر فرماندهی کل قوا را بر عهده داشت، کار مهمی برای شکستن محاصره آبادان صورت نگرفت.
عملیات ثامن‌الائمه (ع)
در پی تأکید امام‌خمینی بر شکستن حصر آبادان، نیروی زمینی ارتش و سپاه با تصویب شورای عالی دفاع پیگیر کار آبادان بودند.[۳۴] سپاه برای شکستن حصر آبادان پس از دو ماه شناسایی طرحی را پیشنهاد کرد و در بهمن ۱۳۵۹ به تصویب شورای عالی دفاع رساند؛ ولی با کارشکنی بنی‌صدر، اجرای آن به تعویق افتاد.[۳۵] پس از برکناری وی از فرماندهی و هماهنگی نیروهای مسلح، عملیات ثامن‌الائمه(ع) با هدف تصرف پل‌های دشمن بر روی کارون و انهدام نیروهای آن و تأمین جاده آبادان ـ ماهشهر و آبادان ـ اهواز و شکسته‌شدن محاصره آبادان پی‌ریزی شد.[۳۶] در ۱۵ شهریور ۱۳۶۰ طرح عملیات شکست حصر آبادان تکمیل و بدون تعیین زمان اجرا، به مسئولان ابلاغ گردید.[۳۷] پلی ابداعی برای عبور از بهمنشیر با بشکه‌های ۲۲۰ لیتری، نبشی و تخته، به عرض ۵/۲ و طول ۲۰۰ متر ساخته شد که کار نقل و انتقال نیروهای لشکر ۷۷ خراسان از روی همین پل انجام گرفت.[۳۸] در اوایل مهر ۱۳۶۰ یگان‌های پیش‌بینی‌شده برای اجرای عملیات در منطقه متمرکز شدند و قرار شد نیروی هوایی، قرارگاه لشکر دشمن، واحد احتیاط و نقاط آمادی و مواضع و توپخانه دوربرد آن را در غرب کارون بمباران کند.[۳۹]
پس از ۳۷۵ روز محاصره آبادان توسط ارتش بعث عراق،[۴۰] عملیات ثامن‌الائمه (ع) در ساعت یک بامداد ۵ مهر ۱۳۶۰، با رمز «نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ» آغاز شد.[۴۱] رزمندگان ایران متشکل از لشکر ۷۷ خراسان، هوانیروز، نیروی هوایی ارتش، سپاه و ژاندارمری[۴۲] با روحیه شهادت‌طلبی دشمن را از آبادان عقب زدند.[۴۳] نیروی هوایی، منطقه نبرد را پوشش داد و بالگردهای جنگی، نیروهای دشمن را منهدم یا وادار به عقب‌نشینی کردند.[۴۴] این عملیات پس از ۴۲ ساعت تلاش با موفقیت کامل به پایان رسید.[۴۵] به علت نقش ارزنده یگان‌های لشکر ۷۷ خراسان در این پیروزی، به تصویب شورای عالی دفاع این لشکر «لشکر پیروز خراسان» نام‌گذاری شد.[۴۶]
فرماندهان، امدادهای غیبی، انسجام ارتش، سپاه و بسیج، پشتوانه وسیع مردمی، برنامه‌ریزی دقیق و اصل غافل‌گیری را از عوامل پیروزی ایران در این عملیات دانسته‌اند.[۴۷] مسئولان و فرماندهان جنگ ازجمله هاشمی رفسنجانی علت تأخیر در اجرای فرمان امام‌خمینی در شکست حصر آبادان را تعلل بنی‌صدر شمرده‌اند که از نیروهای انقلاب در ارتش و غیر آن بریده بود و راهبرد او این بود که آبادان و خرمشهر اشغال شود تا در دزفول شکست پیش نیاید.[۴۸] بنی‌صدر حتی از دادن توپ‌های ۱۷۵ که رزمندگان در جبهه آبادان به آن نیاز داشتند، دریغ داشت[۴۹]؛ بر این اساس بنی‌صدر مانع حرکت رزمندگان بود.[۵۰]
نتایج عملیات
پس از انهدام نیروهای متجاوز، شهر آبادان از محاصره خارج شد و تهدید دشمن در شرق کارون و جزیره آبادان به‌کلی از میان رفت و رزمندگان ایرانی به نخستین موفقیت سرنوشت‌ساز خود در جنگ تحمیلی رسیدند.[۵۱] در این عملیات بیش از ۲۰۰۰ نفر از دشمن کشته و مجروح و ۱۸۰۰ نفر اسیر شدند. لشکر ۳ زرهی عراق شامل تیپ ۸ مکانیزه و تیپ ۶ زرهی و نیروهای دیگر منهدم شد و غنایم جنگی فراوانی از سلاح‌های سبک و سنگین به تصرف نیروهای ایران درآمد.[۵۲] به گزارش اسیران عراقی در جریان تسلیم، بسیاری از آنان از پشت به دست افسران بعثی عراقی هدف قرار گرفتند و کشته شدند.[۵۳] نود دستگاه تانک و نفربر، صد دستگاه انواع خودروی دشمن منهدم گردید و تعداد سه فروند هواپیما و یک فروند بالگرد عراق سرنگون شد. همچنین صد دستگاه تانک، شصت دستگاه نفربر، سه دستگاه لودر و ۱۵۰ دستگاه خودرو به غنیمت گرفته شد[۵۴] و ۱۵۰ کیلومتر مربع از اراضی خوزستان از تصرف دشمن آزاد شد.[۵۵]
شکست ارتش عراق در محاصره آبادان، روند جنگ را تغییر داد، به گونه‌ای که نیروهای عراقی در تمام جبهه‌های جنگ، از عملیات آفندی دست کشیدند و به حالت پدافندی درآمدند.[۵۶] شکسته‌شدن حصر آبادان باعث تصرف و تأمین ساحل شرقی رودخانه کارون شد.[۵۷]
فرماندهان نیروهای ایران شکست حصر آبادان را به امام‌خمینی تبریک گفتند و این پیروزی را مدیون الطاف خداوند و رهنمودهای ایشان خواندند.[۵۸] امام‌خمینی نیز از ولی‌الله فلاحی رئیس‌کل ستاد مشترک ارتش، قاسم‌علی ظهیرنژاد فرمانده ژاندارمری، محسن رضایی فرمانده سپاه و سایر مجاهدانِ میدان نبرد و نقش‌آفرین در شکست حصر آبادان قدردانی کرد و این پیروزی را به مردم و عموم سربازان و پاسداران تبریک گفت. ایشان اظهار امیدواری کرد ملت خیلی زود شاهد آخرین پیروزی و بیرون‌راندن نیروهای متجاوز از ایران اسلامی باشند.[۵۹] ایشان در پاسخ تبریک سیدعبدالله شیرازی از مراجع تقلید با تشکر و التماس دعای خیر از همه علمای مجاور آستان مقدس امام‌رضا (ع) ابراز امیدواری کرد پیروزی نهایی حاصل شود و منحرفان که با اقدامات آگاهانه و ناآگاهانه خود به شرق و غرب خدمت می‌کنند، هدایت یا سرکوب شوند[۶۰] (ببینید: سیدعبدالله شیرازی). امام‌خمینی پس از چندی پیروزی رزمندگان ایران ازجمله در جبهه آبادان را با نیروی اندک در برابر سپاه مجهز صدام معجزه و موجب پشیمانی صدام خواند.[۶۱]
پس از پایان موفقیت‌آمیز عملیات ثامن‌الائمه (ع)، فرماندهان رده‌بالای ارتش و سپاه در ۷ مهر ۱۳۶۰ با هواپیمای ارتش عازم تهران بودند که هواپیما در کهریزک دچار سانحه شد و فلاحی رئیس‌کل ستاد مشترک ارتش، نامجوی وزیر دفاع، جواد فکوری فرمانده نیروی هوایی و وزیر سابق دفاع، یوسف کلاهدوز قائم‌مقام سپاه پاسداران و محمد جهان‌آرا فرمانده سپاه پاسداران خرمشهر به شهادت رسیدند.[۶۲] امام‌خمینی در پیامی به ملت ایران، ارتش، سپاه و خانواده‌های شهدا تبریک و تسلیت گفت و شهدای این حادثه را خدمتگزاران متعهد خواند که در راه هدف و آرمان‌های اسلامی به شهادت رسیده‌اند و از ملت ایران و نیروهای مسلح خواست که یاد آنان را زنده بدارند و راه آنان را ادامه دهند.[۶۳]
بازتاب شکست حصر آبادان
این پیروزی بازتاب وسیعی در داخل و خارج کشور پیدا کرد. مردم اهواز به شادمانی پرداخته و با پخش شیرینی از یکدیگر پذیرایی کردند و هم‌زمان با دیگر هموطنان خود ندای الله‌اکبر سر دادند.[۶۴] خبرگزاری فرانسه گزارش کرد مردم تهران به پشت بام‌ها رفته و ندای الله‌اکبر سر دادند.[۶۵] روزنامه‌های غربی ازجمله واشینگتن‌پست این پیروزی را، بزرگ‌ترین پیروزی در طول سال گذشته دانستند.[۶۶] شکست محاصره آبادان و نمایش اسرای نبرد، در بالارفتن روحیه نیروهای ایرانی و ضعف نیروهای بعثی مؤثر بود.[۶۷] انسجام بیشتری در کشور ایجاد شد و کمتر از یک هفته پس از آن مردم با اشتیاق بیشتری در سومین انتخابات ریاست‌جمهوری شرکت کردند.[۶۸] امام‌خمینی در تنفیذ حکم رئیس‌جمهور، سیدعلی خامنه‌ای یادآور شد شرکت بی‌سابقه مردم امید بدخواهان داخلی و خارجی را مبدل به یأس و طمع آزمندان را برای همیشه از میان برد.[۶۹]
از سوی دیگر، با شکست محاصره آبادان دشمنان داخلی و خارجی نگران و حساس شدند. از مهم‌ترین پیامدهای خارجی این عملیات، تشکیل شورای همکاری خلیج فارس از سوی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، برای جلوگیری از گسترش انقلاب اسلامی و یاری‌رساندن به رژیم متجاوز عراق بود. تحرکات نظامی آمریکا نیز در خلیج فارس برای اعمال فشار بر ایران بیشتر شد.[۷۰] یکی از کارشناسان آمریکایی دربارهٔ بازتاب عملیات ثامن‌الائمه (ع) تأکید کرد که پیشنهاد آتش‌بس یک‌ماهه عراق در نوامبر (آبان)، متأثر از پیروزی ایران در ماه اکتبر (مهر) در آبادان بوده‌است (علی‌آبادی) سازمان مجاهدین خلق که در داخل کشور با عراق همکاری می‌کرد با چند عملیات ازجمله آتش‌زدن چند اتوبوس و شهید و مجروح‌کردن چندین نفر تلاش کرد نشاط و شور پیروزی را از مردم بگیرد که موفق نشد.[۷۱] آمریکا با اعزام ناوگان نظامی به آب‌های دریای عمان، تبلیغات گسترده‌ای را علیه ایران آغاز کرد و با نشر دروغ و شایعه، رژیم‌های منطقه را از پیروزی ایران نگران کرد.[۷۲]
روزنامه گاردین پس از نقل گزارش نخست عراقی‌ها در تکذیب پیروزی چشم‌گیر ایران، اعتراف آنان را به شکست نقل کرد و سپس یادآور شد این شکست بیش از شکستی نظامی، شکستی سیاسی است و صدام حسین همه فرصت‌ها را برای رسیدن به حداقل اهداف جنگی خود از دست داده‌است.[۷۳] روزنامه اومانیته در پاریس نوشت آزادکردن شهر آبادان ممکن است تحول جدیدی در مناقشه ایران و عراق به وجود آورد.[۷۴] روزنامه فیگارو پاریس نیز نوشت عراق پیروزی‌های ایران را تأییدکرده و عراق پس از یک سال به محاصره آبادان پایان داد.[۷۵] با تثبیت دولت اسلامی و وحدت نظر مسئولان نظام، موضع‌گیری‌های قاطعانه و به‌موقعی در مسائل خارجی صورت گرفت.[۷۶] شکست محاصره آبادان راه فتح خرمشهر را باز کرد[۷۷]؛ پس از آن کارگزاران نظام امیدوار شدند این پیروزی مقدمه شکست نهایی عراق و پیروزی کلی سیاسی و نظامی ایران اسلامی باشد.[۷۸]
پانویس
- ↑ اداره جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۹۰/۱.
- ↑ صدری و دیگران، فرهنگ فارسی اعلام، ۳.
- ↑ اداره جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۹۰/۲–۳.
- ↑ اداره جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۹۰/۳.
- ↑ دروردیان، سیری در جنگ ایران و عراق، ۱/۲۶.
- ↑ حیدرهائی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، ۱۲.
- ↑ بشیری، گزارش یک بازجویی، ۲۳۸.
- ↑ حسینیا، امیر خستگی‌ناپذیر، ۹۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۲.
- ↑ بشیری، گزارش یک بازجویی، ۲۳۲.
- ↑ وزارت فرهنگ، حدیث حماسه‌ها، ۹۶؛ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۲.
- ↑ خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۱۳۷۲، ۸۵.
- ↑ خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۱۳۷۲، ۸۵.
- ↑ بشیری، گزارش یک بازجویی، ۳۲۵.
- ↑ نامجوی، مدرسه عشق، ۵۰.
- ↑ بشیری، گزارش یک بازجویی، ۳۹۶.
- ↑ حیدرهائی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، ۱۲.
- ↑ وزارت فرهنگ، حدیث حماسه‌ها، ۸۵.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۲.
- ↑ حیدرهائی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، ۱۲.
- ↑ حیدرهائی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، ۱۲.
- ↑ حیدرهائی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، ۱۲.
- ↑ خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۱۳۸۷، ۵۳–۵۵.
- ↑ جمی، نوشتم تا بماند، ۵۷۳.
- ↑ حیدرهائی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، ۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۱؛ جمی، نوشتم تا بماند، ۶۸۰ و ۷۰۵.
- ↑ حیدرهائی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، ۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۳۲–۳۳۳.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۳.
- ↑ خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۱۳۷۲، ۸۷.
- ↑ نامجوی، مدرسه عشق، ۵۳.
- ↑ جمی، نوشتم تا بماند، ۶۸۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۹.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۳۶۶.
- ↑ سازمان جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۰۸.
- ↑ سازمان جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۰۸؛ روابط عمومی، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام، ۱۵.
- ↑ خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۱۳۷۲، ۸۵.
- ↑ حیدرهائی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، ۱۲.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۴.
- ↑ دروردیان، سیری در جنگ ایران و عراق، ۱/۱۵۳.
- ↑ روابط عمومی، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام، ۱۵.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۱۷۱–۱۷۳.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۲–۳۰۳.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۵.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۵.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۳۴۷.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۳۷۰؛ صفوی، از جنوب لبنان تا جنوب ایران، ۱/۲۹۱؛ جمی، نوشتم تا بماند، ۶۷۹.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۲۱۶–۲۱۷ و ۳۴۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۶۰.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۲.
- ↑ روابط عمومی، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام، ۱۶.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۱۷۳.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۶.
- ↑ روابط عمومی، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام، ۱۵.
- ↑ حسینی و جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در ۸ سال دفاع مقدس، ۳/۱۴۶.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۲۰۰؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۵۴–۲۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۸۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۶؛ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۲۲۹–۲۳۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۶۳–۲۶۴.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۱۷۵.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۱۸۴.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۲۹۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۱۰–۳۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۷۸.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۴–۳۰۵؛ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۱۸۰–۱۸۴.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۷–۲۸.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۲۹۱.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۲۹۱–۲۹۲.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۲۹۱–۲۹۲.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۷.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۱۷۰.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ۱۴/۲۰۰؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۰۴.
منابع
- اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، آبادان، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- برّی دیزجی، علی و دیگران، روزها و رویدادها، تهران، زهد، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- بشیری، مرتضی، گزارش یک بازجویی، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۹ش.
- بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس (شکست حصرآبادان)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- جمی، غلامحسین، نوشتم تا بماند، یادداشت‌های روزانه جنگ آیت‌الله جمی، به اهتمام محسن کاظمی، سوره مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- حسینی، سیدیعقوب و محمد جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در ۸ سال دفاع مقدس، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ش.
- حسینیا، احمد، امیر خستگی‌ناپذیر، زندگینامه سرلشکر شهید ولی‌الله فلاحی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- حیدرهائی، محمدعلی، پالایشگاه آبادان در دفاع مقدس و ۸ سال خاطره، روزنامه ایران، ۶/۷/۱۳۹۰ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، نرم‌افزار حدیث ولایت.
- دروردیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، خونین‌شهر تا خرمشهر، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ هشتم، ۱۳۸۴ش.
- روابط عمومی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام در هشت سال دفاع مقدس، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیای آبادی‌های استان خوزستان، شهرستان‌های آبادان، خرمشهر، دشت آزادگان، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- صدری افشار، غلامحسین و نسترن و نسرین حکمی، فرهنگ فارسی اعلام، تهران، فرهنگ معاصر، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- صفوی، سیدرحیم (یحیی)، از جنوب لبنان تا جنوب ایران، خاطرات سردار سیدرحیم صفوی، تدوین مجید نجف‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- علی‌آبادی، عبدالله، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۱/۱۲/۱۳۹۱ش.
- نامجوی، سیدموسی، مدرسه عشق، زندگینامه سردار رشید اسلام تیمسار سرلشکر سیدموسی نامجوی، تدوین علیرضا پوربزرگ، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حدیث حماسه‌ها، گفتار ایثارگران سلحشور، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۱ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۰، عبور از بحران، به اهتمام یاسر هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
پیوند به بیرون
- سمیه تام، شکست حصر آبادان، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۴۴۶–۴۵۱.