مسائلی، محمد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. محمد مسائلی معروف به مسائلی اردبیلی فرزند شیخ عبدالحمید در سال ۱۲۹۸ ش در اردبیل به دنیا آمد. او مقدمات و بخشی از دروس سطح حوزوی را در حوزه علمیه اردبیل خواند. درباره استادان او در آن درس‌ها گزارشی در دست نیست. وی سپس برای تکمیل تحصیلات حوزوی راهی قم شد و در حوزه علمیه آنجا دروس سطح را تکمیل کرد (درازی، ۴۵۴؛ مجموعه مقالات همایش آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۱۷). درباره استادان دوره سطح او هم اطلاعاتی وجود ندارد و فقط در یکی از منابع از شیخ غلامحسین غروی به‌عنوان یکی از استادان او نام برده شده است (درازی، ۲۹۳). در منابع از علامه سید محمدحسین علامه طباطبایی هم به‌عنوان یکی از استادان نام برده‌اند و محمد مسائلی دروس فلسفی (همان، ۴۵۴) و تفسیر قرآن را نزد ایشان خواند. او آنگاه به فراگیری دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس‌های آیات سید محمد حجت کوه‌کمری، سید حسین طباطبایی بروجردی و امام خمینی بهره‌مند شد (مجموعه مقالات همایش آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۱۷). مسائلی در سال ۱۳۳۵ ش به اردبیل بازگشت (درازی، ۵۰۶)، بنابراین درباره حضور او در درس‌های خارج فقه یا اصول یا هر دو درس امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی می‌توان احتمال داد که از اواخر دهه ۱۳۲۰ ش تا سال ۱۳۳۵ ش در درس‌های ایشان در مساجد محمدیه و سلماسی قم شرکت می‌کرده است. محمد مسائلی پس از بازگشت به اردبیل به تفسیر و تبلیغ و وعظ و ارشاد در مسجد سرتیپ‌آباد پرداخت. سپس با دعوت برخی از بزرگان مسجد اوچ دکان، به آن مسجد رفت و جلسات خود را در آنجا دایر کرد (درازی، ۵۰۶). او در سال ۱۳۴۱ ش و در جریان تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و شرکت زنان در انتخابات، همراه با جمعی از علمای اردبیل با ارسال نامه‌ای به آیت‌الله گلپایگانی، از اعلامیه آن مرجع و دیگر مراجع در مخالفت با آن حمایت کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۵؛ درازی، ۳۸۱). او پس از اطلاع از دستگیری امام خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، همراه با جمعی از روحانیان اردبیل در تلگراف‌خانه اردبیل متحصن شدند (درازی، ۳۹۷). پس از برگزاری انتخابات دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی که با تقلبات گسترده‌ای همراه بود، همراه با دیگر روحانیان آذربایجان، تشکیل مجلس شورای ملی و سنا را غیرقانونی اعلام کردند و صلاحیت آن مجالس را در اداره شئون مردم زیر سؤال بردند (همان، ۴۱۱-۴۱۲). این فعالیت‌ها باعث شد تا ساواک در شهریور ۱۳۴۴، از او به‌عنوان یکی از مخالفان نام ببرد (همان، ۴۲۶). مسائلی پس از مهاجرت سید عبدالکریم موسوی اردبیلی به تهران، همراه با شیخ علی‌اکبر مروج در رأس روحانیت اردبیل قرار گرفت و نقش پررنگ‌تری در تحولات آنجا یافت. او در سال ۱۳۴۸ ش همراه با سید یونس اردبیلی و مروج، درصدد تأسیس حوزه علمیه‌ای در اردبیل برآمدند. آنان تصمیم گرفتند تا خود به تدریس در آن مدرسه بپردازند و اداره آنجا را بر عهده بگیرند. ساواک که از جریان تأسیس این حوزه اطلاع پیدا کرده بود، خواستار شرکت مأمورانی در جلسات درس آنجا شده بود. مسائلی اردبیلی که در مسجد اوچ دکان اردبیل به وعظ و سخنرانی می‌پرداخت، به برگزاری جلسات تفسیر قرآن هم مبادرت می‌ورزید. جلسات تفسیر او به محفلی برای انتقاد از حکومت پهلوی تبدیل شده بود. به همین سبب جوانان، این مسجد را به‌عنوان محلی برای شنیدن سخنان مخالف شاه می‌شناختند. این انتقادات باعث حساسیت ساواک و شهربانی شد و فعالیت‌های مسائلی را در آنجا زیر نظر گرفتند. ساواک بارها او را تهدید کرد تا دست از این انتقادها بردارد، ولی وقتی تا سال ۱۳۴۸ ش، این تهدیدها را بلااثر دید، او را ممنوع‌المنبر کرد. در گزارشی دراین‌باره، از وی به‌عنوان یکی از روحانیان افراطی مقیم اردبیل نام برده شد (همان، ۴۵۴-۴۵۵). او که در فروردین ۱۳۴۹ از سوی ساواک ممنوع الخروج شده بود (روحانی، ج ۲، ۵۱۹-۵۲۰)، در خرداد همان سال و پس از رحلت آیت‌الله سید محسن حکیم، همراه با برخی از شاگردان امام خمینی در معرفی شخصیت ایشان به عنوان مرجع تقلید اعلم نقش داشت (درازی، ۴۶۱). مسائلی که از سال ۱۳۵۰ ش، امام جماعت مسجد حاج میر صالح اردبیل بود، آن مسجد را به یکی کانون‌های مهم انقلاب اسلامی در اردبیل تبدیل کرد (همان، ۵۰۵-۵۰۶). او به ایراد سخنرانی‌های انتقادی در آن مسجد می‌پرداخت و در همه مناسبت‌های مذهبی برنامه سخنرانی برگزار می‌کرد. تداوم این سخنرانی‌ها باعث شد تا مردم به آن مسجد جذب شوند. این اقبال واکنش ساواک را در پی داشت و مسائلی در اسفند ۱۳۵۵ به ساواک احضار شد (همان، ۵۰۷-۵۱۴). او در سال‌های ۱۳۵۶ – ۱۳۵۷ ش یکی از سخنرانان برجسته اردبیل بود و به‌ویژه در جلسات تفسیر قرآن خود، سعی می‌کرد با در دست گرفتن رهبری جوانان، آنان را به تظاهرات علیه حکومت پهلوی تشویق کند (همان؛ سیر مبارزات یاران امام درآینه اسناد ساواک، ج ۱۳، ۲۹۳). در آن سال‌ها همراه با علی‌اکبر مروج، رهبران انقلاب اسلامی در اردبیل بودند و به همین علت ممنوع‌المنبر شده بودند. او در دهم فروردین ۱۳۵۷ در برگزاری مجلس چهلمین روز واقعه ۲۹ بهمن تبریز نقش داشت (درازی، ۵۴۰-۵۴۲). در همان روز در مسجد حاج میر صالح به منبر رفت و از امام خمینی نام برد. وی در این سخنرانی تأکید کرد که امام خمینی «مخصوصاً بر من حق استادی دارد». در پی این سخنرانی، ساواک اردبیل اعلام کرد که او به سخنرانی‌های تحریک‌آمیز خود ادامه می‌دهد، ولی در پایان پیش‌بینی کرد که در صورت تبعید او از اردبیل، ممکن است اقداماتی علیه حکومت پهلوی صورت بگیرد (همان، ۵۴۷). علی‌رغم این پیش‌بینی، او دستگیر و ابتدا به تبریز منتقل شد و سپس به تهران اعزام گردید. او پس از دو هفته حضور در تهران، به اردبیل بازگردانده شد و در بازگشت مورد استقبال مردم قرار گرفت (همان، ۶۱۱-۶۱۳). در مهر ۱۳۵۷ و بر اساس گزارش ساواک، در انتشار اعلامیه‌های امام خمینی در اردبیل نقش داشت (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۱۲، ۳۶۳؛ همان، ج ۱۳، ۵۶). او همچنین چهارم آبان ۱۳۵۷ (روز تولد شاه) را در اردبیل عزای عمومی اعلام کرد (همان، ۲۴۵). همچنین در دهم آبان در تظاهرات مردم اردبیل حضور داشت و قطعنامه مردم آن شهر را مبنی بر مراجعت امام خمینی به کشور و آزادی زندانیان سیاسی قرائت کرد (همان، ۳۶۳). او پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلایلی از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی کناره‌گیری کرد. تفسیر سوره یس، تفسیر سوره واقعه، «بیان ابدیت و اعجاز قرآن و مصونیت آن از تحریف آن» (مجموعه مقالات همایش آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۱۷) و تفسیر تعدادی از سوره‌های قرآن (عقیقی بخشایشی، ۱۲۰۵) از آثار اوست. محمد مسائلی در سال ۱۴۱۴ هجری قمری (۱۳۷۲ ش) دارفانی را وداع گفت و در قبرستان غریبان اردبیل به خاک سپرده شد (مجموعه مقالات همایش آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۱۷). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ درازی، علی (۱۳۹۰)، تاریخ انقلاب اسلامی در اردبیل، تهران، سوره مهر؛ روحانی، سید حمید (۱۳۷۴)، نهضت امام خمینی، ج ۲، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۱۲، ۱۳ و ۱۴، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم (۱۳۸۷)، طبقات مفسران شیعه، قم، نوید اسلام؛ مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی (۱۳۹۲)، ج ۲، قم، سازمان چاپ و نشر.