حکومت‌نظامی: تفاوت میان نسخه‌ها

سابقه حکومت‌نظامی در ایران به [[دوره قاجار]] و عصر [[مشروطه]] بر می‌گردد. [[محمدعلی‌شاه قاجار]] برای مقابله با تحصن آزادیخواهان در مجلس شورای ملی، تعطیلی انجمن‌های ملی و مرعوب‌ساختن مردم حکومت‌نظامی برقرار کرد. دوشنبه ۲۲ [[جمادی‌الاولی]] ۱۳۲۶ق/ ۱/۴/۱۲۸۷ش اعلامیه حکومت‌نظامی با عنوان «تکالیف لازمه عمومی» با امضای محمدعلی‌شاه قاجار منتشر شد و ولادیمیر لیاخف روسی ـ که مأموریتش در ایران از پانزدهم سپتامبر ۱۹۰۷م آغاز شد و مجلس شورای ملی ایران را به دستور محمدعلی‌شاه به توپ بست و مشروطیت ایران را تعطیل کرد <ref>شریف، سابقه تاریخی حکومت‌نظامی، ۶۹/۳۲ ـ ۳۳؛ مدرسی و دیگران، فرهنگ اصطلاحات دوره قاجار، ۱۴۰ ـ ۱۴۵.</ref> ـ فرمانده قزاقخانه، حاکم نظامی تهران شد <ref>شریف، سابقه تاریخی حکومت‌نظامی، ۶۹/۳۲.</ref>. در دوم [[ماه محرم|محرم]] ۱۳۳۰ق/ ۲/۱۰/۱۲۹۱ش نیز یفرم‌خان ارمنی، از سرداران مشروطه و رئیس شهربانی، پس از بستن مجلس، در شهر حکومت‌نظامی برپا کرد و در پی آن، مجمع ادب، کانون دموکرات‌ها و دیگر کانون‌ها را بست و از گردآمدن مردم جلوگیری کرد <ref>شریف، سابقه تاریخی حکومت‌نظامی، ۷۳/۲۵.</ref>. در زمان ریاست‌وزرایی حاجی‌نجفقلی‌خان (صمصام‌السلطنه)، ۲۷ رمضان ۱۳۳۶ق/ ۱۶/۴/۱۲۹۷ش در [[تهران]] و اطراف آن حکومت‌نظامی اعلام شد و غلامحسین بختیاری (سردار محتشم) و پس از وی سردار همایون حاکم نظامی شدند <ref>شریف، سابقه تاریخی حکومت‌نظامی، ۷۶/۱۸ و ۲۲.</ref>.

در دوره حکومت رضاخان پهلوی نیز چند مرتبه حکومت‌نظامی برقرار شد. وی پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، در ۵/۱۲/۱۲۹۹ با انتشار اعلامیه‌ معروف با عنوان «حکم می‌کنم»، دستور حکومت‌نظامی در تهران را صادر کرد <ref>کمره‌ای، حکم می‌کنم! نگاهی به اخلاق و رفتار رضاشاه، ۲۶ ـ ۲۷.</ref>. نیز وی به بهانه قتل ماژور ایمبری، کنسولیار سفارت امریکا، در تیر ۱۳۰۳ در سقاخانه آقاشیخ‌هادی، ضمن تبلیغ گسترده برای تخریب شخصیت مخالفان، بدون اجازه مجلس، حکومت‌نظامی خودسرانه اعلام کرد که با اعتراض اقلیت مجلس روبه‌رو شد <ref>ملایی، مجلس شورای ملی، ۱۳۹ ـ ۱۴۱.</ref>. در دوره حکومت [[محمدرضا پهلوی]] نیز چند مرتبه حکومت‌نظامی برقرار شد؛ ازجمله در آبان ۱۳۴۱ به علت مخالفت مالکان صاحب نفوذ فارس با [[لایحه اصلاحات ارضی]] و شورش ضد آن، در [[شیراز]] حکومت‌نظامی برقرار و در بهمن ۱۳۴۱ ملغی شد <ref>بهارفر، حکومت‌نظامی چیست؟، ۷۲.</ref>.

پس از [[دستگیری امام‌خمینی]] در شب [[۱۵ خرداد ۱۳۴۲]] و قیام مردم تهران ضد [[رژیم پهلوی]]، محمدرضا پهلوی با مشورت سران نظامی و دولت‌مردان، حکومت‌نظامی برقرار کرد و نعمت‌الله نصیری که در نخستین روزهای پس از پیروزی انقلاب به حکم دادگاه انقلاب [[اعدام]] شد {{ببینید|متن=ببینید|نعمت الله نصیری}} فرماندار نظامی تهران شد. وی اعلامیه‌ای سه‌ماده‌ای درباره حکومت‌نظامی صادر کرد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۳۶ ـ ۵۳۷؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۵۲ ـ ۵۷.</ref>. پس از آن نیز حدود پنج ماه حکومت‌نظامی برقرار بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹‏/۴۶۶.</ref>.

رژیم پهلوی در سال ۱۳۵۷ به ‌طور رسمی نخست در [[اصفهان]] و بار دیگر در یازده شهر حکومت‌نظامی اعلام کرد <ref>ملایی، بررسی تحلیلی، ۹۶.</ref>. ناآرامی‌های اصفهان در روز‌های آغازین [[ماه مبارک رمضان]] سال ۱۳۹۸ق/ مرداد ۱۳۵۷ش شورای تأمین (شورای هماهنگی و امنیتی) استان اصفهان را واداشت تا برای بازگرداندن وضعیت عادی به شهر، محافظت از تأسیسات نظامی و صنعتی و محافظت از جان کارشناسان امریکایی که در تأسیسات آن شهر فعالیت می‌کردند، در جلسه ۲۰/۵/۱۳۵۷ نخستین حکومت‌نظامی را همراه با نصب سرلشکر رضا ناجی، فرمانده توپخانه اصفهان، ـ که پس از پیروزی انقلاب به حکم [[دادگاه انقلاب]] اعدام شد ـ به عنوان فرماندار نظامی شهر، تصویب و اعلام کند <ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۸۵؛ حسینیان، یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه، ۲۶۷ ـ ۲۶۸؛ مهرعلیزاده، تاریخ سیاسی انقلاب اسلامی در اصفهان، ۱۹۹ و ۲۰۳.</ref>. مجلس شورای ملی نیز ده روز پس از اجرای حکومت‌نظامی، در ۲۹/۵/۱۳۵۷ اجرای آن را در اصفهان به مدت یک ماه تصویب کرد <ref>مهرعلیزاده، تاریخ سیاسی انقلاب اسلامی در اصفهان، ۲۰۴.</ref>. در ۶ دی فرماندار نظامی اصفهان، سرلشکر غفاری، به جای ناجی منصوب شد <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۰۴۳.</ref>. به دنبال تظاهرات خونین مردم اصفهان و شیراز، در شهرهای [[تبریز]]، [[کاشان]]، [[اهواز]]، [[آبادان]]، [[کرمانشاه]]، [[قزوین]]، [[اراک]]، [[اردبیل]]، تهران و نجف‌آباد تظاهرات و درگیرهایی روی داد که به دلیل شدت درگیری‌ها در نجف‌آباد و نزدیکی آن به اصفهان، دولت در نجف‌‌آباد نیز حکومت‌نظامی اعلام کرد <ref>اطلاعات، ۲۲/۵/۱۳۵۷، ۲۷؛ حسینیان، یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه، ۲۶۹.</ref>.

رژیم پهلوی در تابستان ۱۳۵۷ از افزایش مبارزات مردم و اجتماع میلیونی آنان در میدان آزادی (شهیاد) در روز ۱۶/۶/۱۳۵۷ که به دعوت [[روحانیت مبارز تهران]] صورت گرفت و روند تحولات کشور سخت وحشت‌زده شد و برای مقابله با آن، در ساعت ۸ بعد از ظهر همان روز، شورای امنیت ملی جلسه اضطراری تشکیل داد و در تهران و چند شهر بزرگ حکومت‌نظامی اعلام کرد. به دستور پهلوی، چگونگی اجرای حکومت‌نظامی در جلسه فوری مشترک هیئت دولت با اعضای شورای امنیت کشور در همان شب بررسی شد و به اصرار سران نظامی و امنیتی در تهران و یازده شهر دیگر <ref>کرج، قزوین، قم، مشهد، تبریز، اهواز، آبادان، اصفهان، شیراز، کازرون و جهرم.</ref> از ۱۷ شهریور به مدت شش ماه حکومت‌نظامی اعلام شد و ارتشبد غلامعلی اویسی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، به فرمانداری نظامی تهران منصوب شد. وی در ۱۴ دی ۱۳۵۷ از [[ایران]] فرار کرد و در سال ۱۳۶۲ در پاریس [[ترور]] شد <ref>مؤسسه مطالعات، ۹/۱۱۳ ـ ۱۱۶؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۹۸؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۶۰۳.</ref>. نظر برخی وزرا بر این بود که دست‌کم ۲۴ ساعت به مردم مهلت داده شود تا از تصمیم دولت در برقراری حکومت‌نظامی آگاه شوند که این نظر پذیرفته نشد <ref>ملایی، بررسی تحلیلی، ۹۶.</ref>. دولت‌های [[امریکا]] و [[انگلیس]] حمایت خود را از حکومت‌نظامی اعلام و پهلوی را به مقاومت تشویق کردند <ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۵۷۹ ـ ۵۸۰.</ref>. [[مجلس سنا]] در جلسه فوق‌العاده، پیشنهاد دولت مبنی بر اعلام حکومت‌نظامی در تهران و یازده شهر را تصویب کرد <ref>کیهان، ۲۹/۶/۱۳۵۷، ۲؛ اطلاعات، ۲۹/۶/۱۳۵۷، ۴.</ref>.

اویسی شخصاً حکومت‌نظامی تهران را اداره می‌کرد و در یازده شهر دیگر به وسیله واحدهای نیروی زمینی کنترل می‌شد و زیر نظر وی بود <ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۵۸۱.</ref>. وی در نخستین ساعات جمعه ۱۷ شهریور در اطلاعیه شماره یک فرمانداری نظامی، از رادیو تهران، ضمن معرفی خود به عنوان فرماندار نظامی تهران و حومه، حکومت‌نظامی را از ساعت ۶ صبح همان روز به مدت شش ماه اعلام و ساعات منع عبور و مرور در تهران را از ساعت ۲۱ شب تا ۵ صبح روز بعد تعیین کرد. سپس در اطلاعیه دیگری، اجتماع بیش از دو نفر در تهران ممنوع اعلام شد <ref>بری دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۴۵۰ ـ ۴۵۱.</ref>؛ ولی مردم پیش از اطلاع از برقراری حکومت‌نظامی، از آغاز طلوع آفتاب روز جمعه، برای چهارمین روز متوالی، از خانه‌ها بیرون آمدند و سیل‌آسا به خیابان‌ها و مرکز تجمع میدان شهدا (ژاله) روی آوردند. در این روز بود که کشتار هفده شهریور که به جمعه سیاه و خونین معروف شد، رخ داد <ref>بری دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۴۵۰ ـ ۴۵۱؛ عزیزی، تاریخ شفاهی ارتش در انقلاب اسلامی، ۷۲ ـ ۷۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|هفده شهریور}}.

فرماندار نظامی تهران در ۲۷ شهریور ۱۳۵۷ اعلام کرد برگزاری مراسم عروسی و ترحیم باید با مجوز ستاد فرمانداری نظامی باشد <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۹۳۲.</ref>. در ۱۰ آبان ۱۳۵۷ بیش از یکصد هزار نفر در تهران برای بزرگداشت [[سیدمحمود طالقانی]]، که به‌تازگی از زندان آزاد شده بود، دست به تظاهرات زدند و حکومت‌نظامی را به مبارزه طلبیدند <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۹۸۰.</ref>. دانشگاه تهران که کانون تجمع و تظاهرات دانشجویان و دانش‌آموزان پس از تعطیلی مؤسسات آموزشی ضد رژیم پهلوی بود، در ۱۳ آبان مورد هجوم مأموران حکومت‌نظامی قرار گرفت <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۹۸۳.</ref>. فرماندار نظامی تهران، مدارس و دانشگاه‌ها را در تهران و حومه از ۱۵ آبان تا ۲۱ آبان تعطیل اعلام کرد <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۹۹۰.</ref> و در ۷ آذر با محدودکردن تعداد مجالس سوگواری حسینی و منوط‌کردن آنها به گرفتن اجازه از دولت، حرکت دسته‌های عزادار در روزهای [[ماه محرم|محرم]] و [[ماه صفر|صفر]] را در سطح کشور ممنوع اعلام کرد؛ ولی مردم تهران در شب اول محرم مراسم عزاداری برگزار کردند و هزاران نفر از مردم شرق تهران به خیابان‌ها ریختند. مأموران حکومت‌نظامی مسجد قبا را در تهران از اول محرم محاصره کردند و آن را به بهانه نداشتن اجازه دولتی برای برگزاری مجلس سوگواری تعطیل کردند و از سخنرانی محمد مفتح {{ببینید|متن=ببینید|محمد مفتح}} جلوگیری کردند <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۰۱۵ ـ ۱۰۱۷.</ref>. با وجود حکومت‌نظامی، در ۱۹ و ۲۰ آذر، روز تاسوعا و عاشورا، در تهران با شرکت میلیون‌ها نفر راهپیمایی برگزار شد <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۰۲۳ ـ ۱۰۲۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|تاسوعا و عاشورا}}.

فرماندار نظامی شیراز در ۲۳ شهریور اعلام کرد برگزاری مراسم عروسی و دیگر مجالس باید از یک هفته پیش به کلانتری اطلاع داده شود <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۹۲۳.</ref>. فرماندار نظامی کازرون ضمن منع سخنرانی در مساجد و منوط‌کردن برگزاری نماز جماعت با نظارت مأموران انتظامی، ورود و خروج از مساجد را انفرادی و حداکثر دو نفر اعلام کرد <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۹۱۷.</ref>. در چهارم آبان، سرتیپ احمد نادور فرماندار نظامی جهرم و سرهنگ تصاعدی رئیس شهربانی این شهر به دست یکی از سربازان کشته شد <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۹۷۵؛ کیهان، ۴/۸/۱۳۵۷، ۴.</ref>.

فرماندار نظامی اهواز در اطلاعیه شماره سه، برگزاری مراسم مذهبی و [[نماز جمعه]] را به اجازه قبلی از فرمانداری نظامی منوط کرد <ref>بری دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۹۱۴.</ref>. نیز در پی کشتار مردم اهواز، فرماندار نظامی در ۲۳ آبان تحویل جنازه‌های شهدا را به پرداخت ۲۷۰ تومان در ازای هر گلوله منوط کرد و برای خانواده‌های شهدا پوشیدن لباس سیاه را ممنوع کرد <ref>بری دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۹۹۹ ـ ۱۰۰۰.</ref>. این فرمانداری در اطلاعیه شماره سه و چهار اعلام کرد باید فرایض دینی زیر نظر مأموران و با حضور آنان برگزار شود <ref>بری دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۹۱۳.</ref> و در ۲۱ شهریور تشکیل هر نوع اجتماعی را منوط به سپردن تعهد سه نفر از مسئولان برگزارکننده مراسم جهت کنترل جوانان دانست <ref>بری دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۹۱۹.</ref>.

فرماندار نظامی تبریز در اطلاعیه شماره پنج، روزنامه‌هایی را که ضد دولت مطالبی بنویسند، به توقیف و مجازات متصدیان آنها تهدید و نیز بازاریان تبریز را از تعطیل عمومی محل کسب خود منع کرد <ref>بری دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۹۱۳ ـ ۹۱۴.</ref>. مردم تبریز در پی شهادت یکی از اهالی این شهر بدون توجه به حکومت‌نظامی، در ۹ دی کنسولگری امریکا در این شهر را به آتش کشیدند <ref>بری دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۱۰۴۸.</ref>.

امام‌خمینی علت واقعی برقراری حکومت‌نظامی و به‌رگباربستن مردم بی‌دفاع و مظلوم به دست رژیم پهلوی را ایستادگی مردم انقلابی در برابر رژیم و شکست آن در صحنه [[حبس]]، [[تبعید]]، [[شکنجه]]، کشتار و ترس حکومت پهلوی از قیام عمومی مردم <ref>‏امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۹۰، ۴۷۶ و ۴۷۸.</ref> و حفظ حکومت در سایه سرکوب <ref>‏امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۸۰.</ref> شمرد. ایشان که همه ایران را به ‌طور غیر رسمی در وضع حکومت‌نظامی می‌دانست، حکومت پهلوی را فاقد [[مشروعیت]] و حکومت‌نظامی در شهرهای ایران را بدون مجوز قانونى دانست و از آن به حکومت سرنیزه تعبیر کرد <ref>‏امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۷۶، ۵۱۱؛ ۴/۲۰۴ و ‏۵/۱۴.</ref>.

پس از برقراری حکومت‌نظامی در اصفهان، [[سیداحمد خمینی]] در ۲۱ مرداد از نجف با [[سیدحسین خادمی]] از علمای اصفهان تماس گرفت و اطلاعاتی از اوضاع مردم اصفهان کسب کرد و در ۲۲ مرداد، امام‌خمینی اعلامیه‌ مشهور و بسیار حساس خود را درباره جنایات محمدرضا پهلوی در اصفهان صادر کرد <ref>مهرعلیزاده، تاریخ سیاسی انقلاب اسلامی در اصفهان، ۲۱۵ ـ ۲۱۶.</ref>. ایشان در این اعلامیه ضمن محکوم‌کردن حکومت‌نظامی و حملات رژیم پهلوی به مردم اصفهان و شیراز و تسلیت و ابراز همدردی با مردم این دو شهر، به این نکته اشاره کرد که مردم ایران همه بدبختی‌های کشور را از شاه می‌دانند. ایشان دفاع مردم را از [[حق]] و [[اسلام]] از بزرگ‌ترین عبادات شمرد و به [[ارتش]] درباره حمله به مردم و کشتار آنان هشدار داد که مأموریت عذر نیست. ایشان مسئولیت کشتار مردم را افزون بر پهلوی، بر عهده خود ارتش دانست و از آنان خواست دست از جنایت بر دارند، [[توبه]] کنند و به صفوف لشکر حق بپیوندند. ایشان همچنین همه قشرها را به [[وحدت]] دعوت کرد و از گویندگان و نویسندگان خواست جنایات پهلوی را برای مردم بازگو کنند <ref>‏امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۴۱ ـ ۴۴۳.</ref>. در پی اعلامیه امام‌خمینی، مراجع تقلید قم، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] و [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]]، در اطلاعیه مشترکی این جنایات را محکوم کردند <ref>مرکز اسناد، ۱/۵۰۰ ـ ۵۰۱؛ کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۸۷۸؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۴۷۳.</ref>.

پس از اعلام حکومت‌نظامی از سوی رژیم در ۱۷ شهریور و کشتار مردم تهران در میدان شهدا (ژاله)، امام‌خمینی با صدور اعلامیه‌ای در ۱۸ شهریور خطاب به ملت ایران، محمدرضا پهلوی را فردی مجرم و خائن معرفی کرد که کارهای او با قانون اساسی مخالف است و مردم ایران را دارای شعور سیاسی و دینی عالی دانست که برای اظهار مظلومیت و مخالفت با مجرمان، راهپیمایی آرام می‌کنند. ایشان به ملت وعده پیروزی داد و از ارتشیان خواست به ملت بپیوندند و علیه ظلم و خیانت قیام کنند. ایشان در این اعلامیه برقراری حکومت‌نظامی را نشانه نداشتن پایگاه اجتماعی پهلوی در میان ملت دانست و آن را محکوم و غیر قانونی، بلکه جرم شمرد و با اظهار همدردی با خانواده شهدا، خواهان ادامه نهضت شد <ref>‏امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۵۹ ـ ۴۶۰.</ref>.

پس از ورود امام‌خمینی به ایران در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷، انقلاب اسلامی شور تازه‌ای یافت {{ببینید|متن=ببینید|بازگشت امام‌خمینی}}. ایشان در ۱۶ بهمن [[دولت موقت]] را رسماً معرفی کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۸؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۷۲۰.</ref>. در شهرهای مختلف تظاهرات و اعتصابات علیه شاپور بختیار که از سوی رژیم به نخست‌وزیری گمارده شده بود {{ببینید|متن=ببینید|شاپور بختیار}}، و به حمایت از دولت موقت در جریان بود. گروهی از نمایندگان مجلس و شهردار تهران استعفا کردند. ارتش چند وزارتخانه را اشغال کرد. در ۱۹ بهمن جمعی از پرسنل نیروی هوایی با رژه و خواندن سرود در مقابل امام‌خمینی با مردم و رهبری اعلام همبستگی کردند {{ببینید|متن=ببینید|بیعت همافران}}. پس از این جریان، مأموران گارد به پادگان نیروی هوایی تهران حمله کردند و در پی آن، جنگ خیابانی آغاز شد <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۱۹ ـ ۱۱۳۸.</ref>. در نهمین روز بازگشت امام‌خمینی به ایران، ۲۱ بهمن ۱۳۵۷، فرمانداری نظامی تهران در اعلامیه شماره چهل خود، ساعات حکومت‌نظامی را از ساعت چهار و نیم بعد از ظهر تا ساعت پنج صبح افزایش داد. با شدت‌گرفتن حمله مردم به کلانتری‌ها و پادگان‌ها، فرمانداری تهران در همین روز ساعت منع عبور و مرور را تا ۱۲ ظهر افزایش داد <ref>نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۴۲؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۷۴۸.</ref>.

[[سیدمحمود طالقانی]]، از سران نهضت در تهران، در واکنش به اعلام حکومت‌نظامی در اطلاعیه‌ای با هشدار به مردم که توطئه‌ای در کار است، از آنان خواست به خانه‌های خود بروند <ref>کیهان، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۷؛ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۴۴.</ref>؛ ولی امام‌خمینی در واکنش به این تصمیم رژیم، با صدور اطلاعیه‌ای، جنایات اخیر [[رژیم پهلوی]] و تعرض غیر انسانی لشکر گارد به نیروی هوایی را محکوم کرد و با تهدید به دستور [[جهاد]] در صورت ادامه وحشیگری رژیم، حکومت‌نظامی در آن روز را خدعه و خلاف شرع معرفی کرد و از مردم خواست به‌هیچ‌وجه به آن اعتنا نکنند و نترسند که به خواست خدای متعال حق پیروز است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۱ ـ ۱۲۲.</ref>. در تصمیم ایشان برای شکستن حکومت‌نظامی دو عامل «مردم» و «برخورداری از نصرت و امداد الهی» مؤثر بود <ref>فروتنی، مبانی تصمیم‌گیری استراتژیک امام‌خمینی، ۲۱۷ مبانی تصمیم‌گیری استراتژیک امام‌خمینی،.</ref>.

گفته‌اند هدف از اعلام حکومت‌نظامی در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ اجرای [[کودتا]] بود و ژنرال رابرت هایزر، معاون فرماندهی کل نیروی‌های امریکا در اروپا، در ۱۴ دی‌ برای بررسی چگونگی کودتا وارد ایران شده بود <ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست ‌و ‌پنج‌ساله ایران، ۲/۲۵۳ و ۲۵۹؛ کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۰۵۵.</ref>. گفته شده رژیم پهلوی تصمیم داشت در این روز همه رهبران نهضت را ـ که در رأس آنان امام‌خمینی بود ـ دستگیر و با هواپیما به جزیره‌ای منتقل کند <ref>کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۳۹.</ref>. امام‌خمینی از تصمیم رژیم به کودتا ‌خبر نداشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۱، ۱۵۵ و ‏۱۱/۲۷۵ ـ ۲۷۶.</ref> و دستور ایشان به شکستن حکومت‌نظامی تنها برای مقابله با رژیم بود <ref>فروتنی، مبانی تصمیم‌گیری استراتژیک امام‌خمینی، ۲۲۵.</ref>.

حکومت‌نظامی که به کشتار مردم تهران در ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ انجامید، تحلیل‌ها را تغییر داد و سمت و سوی نگاه‌ها به این حرکت عظیم عوض شد. کسانی که تا آن روز در نظر داشتند با رژیم سازش کنند، دریافتند یا باید از صحنه مبارزات خارج شد یا به مبارزه حقیقی با [[محمدرضا پهلوی]] پرداخت <ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۹۲؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۴۸۰.</ref>. برقراری حکومت‌نظامی و ادامه آن نه‌تنها نتوانست از ادامه مبارزه مردم با رژیم پهلوی جلوگیری کند، بلکه موجب کشاندن ارتش به خیابان‌ها و تماس مستمر نظامیان با مردم و دامن‌زدن به شور و احساس انقلابیان شد. استقرار طولانی‌مدت ارتش در سطح شهر جهت مقابله با انقلابیان، افزون بر هر چه بیشتر خوگرفتن نیروهای ارتش با مردم معترض، از کارآمدی ارتش و توان آن کاست. در نتیجه انسجام و اراده ارتش برای سرکوب مردم متزلزل شد. هر روز تعداد نظامیان متمرد از دستورهای حکومت‌نظامی و سربازان فراری افزایش ‌یافت و روحیه نیروهای نظامی خسته و ناامید شد <ref>عزیزی، تاریخ شفاهی ارتش در انقلاب اسلامی، ۶۸؛ ملایی، بررسی تحلیلی، ۱۰۱ ـ ۱۰۲.</ref>؛ این در حالی بود که امام‌خمینی جوانان ارتشی را به بازگشت به اسلام و آغوش ملت فرا خواند <ref>‏امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۱۴.</ref> و از سربازان خواست از ارتش فرار کنند و این را [[وظیفه شرعی]] آنان دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۳.</ref>.

نتیجه تشدید حکومت‌نظامی در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ نیز این بود که مردم، به‌ویژه مردم تهران طبق دستور امام‌خمینی به خیابان‌ها ریختند و با خنثی‌شدن توطئه کودتا در این روز، در روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ سلطنت پهلوی سقوط کرد و مبارزات امام‌خمینی و مردم مسلمان ایران که از سال ۱۳۴۲ آغاز شده بود، به پیروزی رسید و [[حکومت جمهوری اسلامی]] در ایران برقرار شد {{ببینید|متن=ببینید|بیست‌‌ و‌ دو بهمن}}.

سیدعلی هاشمی نشلجی، «[https://books.khomeini.ir/books/10004/598/ حکومت نظامی]»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۵۹۸.