انقلاب سفید: تفاوت میان نسخه‌ها

پیروزی جان اف کِنِدی در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در ۱۹۶۰م/ آبان ۱۳۳۹، که مدعی تغییر سیاست‌ها و رویکردهای جدید به موضوعاتی چون «خطر کمونیسم»، «جهان سوم»، «مبارزه برای آزادی» و «ضرورت فقرستیزی» بود، بسیاری از روندهای سیاسی بین‌المللی را تغییر داد.<ref>همان، ۲۷۵؛ امینی، بر بال بحران (زندگی سیاسی علی امینی)، ۲۰۸.</ref> در زمانی که جهان شاهد رشد جنبش‌های مردمی، مانند قیام [[جمال عبدالناصر]] در [[مصر]]، انقلاب مردم [[الجزایر]]، [[انقلاب کوبا]] و مبارزات آزادی‌بخش مردم ویتنام بود و ملت‌ها به‌ویژه مسلمانان، انقلاب را تنها راه رفع مشکلات جامعه می‌پنداشتند،<ref>خلجی، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، ۱۳۸.</ref> دولت آمریکا تلاش می‌کرد در مقابله با [[اتحاد جماهیر شوروی]]، با تغییر سیاست آمریکا و برای پیشگیری از انقلاب خشونت‌بار از پایین، اصلاحات مسالمت‌آمیز از بالا را تشویق کند. پیامد این سیاست، تقلیل کمک‌های نظامی و جایگزینی کمک‌های اقتصادی به کشورهای جهان سوم، ازجمله [[ایران]] بود.<ref>امینی، بر بال بحران (زندگی سیاسی علی امینی)، ۲۱۷.</ref>

انقلاب سفید، ادامه [[اصلاحات ارضی]] و برنامه جامع اصلاحات اقتصادی و اجتماعی ایران بود که محمدرضا پهلوی در چهارمین سفر خود به آمریکا در دیدار با نمایندگان آمریکا در فروردین ۱۳۴۱، شخصاً اجرای آن را تعهد کرد. نماینده کِنِدی رئیس‌جمهور آمریکا در اواخر اسفند ۱۳۳۹، ضرورت اجرای بدون تأخیر اصلاحات اجتماعی در ایران را به او یادآور شده بود. این طرح، همان «اتحاد برای پیشرفت» وی بود که با هدف جلوگیری از قیام‌های مردمی در جهان سوم بر ضد آمریکا برنامه‌ریزی شد.<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، ۲۷۶ و ۲۷۹–۲۸۰.</ref>

مهم‌ترین هدف پهلوی از اعلام اصول انقلاب سفید، اگرچه در ظاهر تأمین رفاه اجتماعی اعلام شد، در واقع انتقال مراکز سنتی قدرت به شخص او و [[رژیم پهلوی]] بود.<ref>سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۳۱۳.</ref> وی می‌خواست چنین وانمود کند که [[فرهنگ]]، رفاه و امنیتی که او برای مردم به ارمغان آورده است، هیچ شخص یا گروه دیگری قادر به تأمین آن نبوده است.<ref>سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۳۱۳.</ref> لیندون جانسون معاون رئیس‌جمهور آمریکا نیز در سفر به ایران در مرداد ۱۳۴۱، با تشویق پهلوی به اجرای برنامه رفورم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، به او اطمینان داد آمریکا از وی حمایت خواهد کرد.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۲۰۱–۲۰۲؛ سفری، قلم و سیاست، ۲/۴۶۹–۴۷۰.</ref> امریکایی‌بودن این طرح و تأمین منافع آمریکا و غرب، دلیل مهم مخالفت [[امام‌خمینی]] با آن بود؛ چنان‌که ایشان انقلاب سفید پهلوی را «انقلاب سیاه»، «انقلاب سرخ» و «انقلاب آمریکایی شاه» نامید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۷۴ و ۳۰۰.</ref>

## لایحه اصلاحی قانون انتخابات: اصلاح قانون انتخابات با هدف تسهیل شرایط برای ورود نمایندگان همه طبقات کشور به مرکز قانون‌گذاری و نیز ورود بانوان به عرصه انتخابات بود. همه‌پرسی ششم بهمن ۱۳۴۱ و تصویب‌نامه شانزدهم اسفند همان سال این اهداف را عملی می‌ساخت.<ref>پهلوی، مجموعه تالیفات، نطق‌ها، مصاحبه‌ها و بیانات محمدرضا پهلوی شاه ایران، ۱/۷۹۱.</ref>

## لایحه ایجاد سپاه دانش برای اجرای تعلیمات عمومی و اجباری: این اصل که محمدرضا پهلوی آن را از پرافتخارترین اصول انقلاب سفید و مترقی‌ترین اصل آن می‌شمرد.<ref>پهلوی، مجموعه تالیفات، نطق‌ها، مصاحبه‌ها و بیانات محمدرضا پهلوی شاه ایران، ۱/۸۰۵ و ۸۱۴.</ref> در چهارم آبان و دوازدهم آذر ۱۳۴۱، با دو لایحه مصوبه دولت، به صورت قانونی درآمد و در ششم بهمن، به آرای عمومی گذاشته شد.<ref>پهلوی، مجموعه تالیفات، نطق‌ها، مصاحبه‌ها و بیانات محمدرضا پهلوی شاه ایران، ۱/۸۱۴.</ref>

تجربه شکست [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] در آغاز سال ۱۳۴۱ {{ببینید|متن=ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی}} پهلوی را واداشت تا با اعمال قدرت و مقابله جدی با حرکت‌های مخالف، اصلاحات مد نظر خود را از طریق کسب آرای ملت، قانونی جلوه دهد و مخالفان را با عمل انجام‌شده روبه‌رو سازد.<ref>منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ۱/۳۳۶–۳۳۷.</ref> در فاصله نوزده دی تا ششم بهمن ۱۳۴۱ (تاریخ برگزاری همه‌پرسی)، تبلیغات گسترده‌ای در رسانه‌های دولتی، برای حضور مردم در همه‌پرسی صورت گرفت. ازجمله این تبلیغات، برگزاری تجمعات در شهرهای مختلف ایران، در حمایت از همه‌پرسی بود که تجمع [[قم]] با سخنرانی [[غلامعلی اویسی]] از امرای ارتش، یکی از این تجمعات بود.<ref>منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ۱/۳۳۸؛ مرکز بررسی اسناد، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۴۷۵؛ ← روزنامه‌های این دوره.</ref>

[[کمیته مرکزی حزب مردم]]، با حمایت از انقلاب سفید، اصول شش‌گانه را یک اقدام فوق‌العاده برای ساختن زیربنای کشور شمرد و تصویب آن از سوی ملت ایران را جهت استقرار دایمی اصول مزبور، لازم و واجب دانست.<ref>اطلاعات، ۳/۱۱/۱۳۴۱، ۱.</ref> در برابر، [[جبهه ملی]] و [[نهضت آزادی ایران]] در مخالفت با همه‌پرسی انقلاب سفید، به نقد ابعاد آن پرداختند.{{ببینید|متن=ببینید| جبهه ملی| نهضت آزادای ایران}}

اعلامیه جبهه ملی و اعلام تظاهرات در اعتراض به برگزاری همه‌پرسی، موجب بازداشت اعضای شورای مرکزی جبهه شد. همچنین شورای مرکزی نهضت آزادی روز سوم بهمن ۱۳۴۱، اعلامیه‌ای با عنوان «ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ» منتشر کرد. در این اعلامیه، اقدام «شاهِ غیرمسئول» در برگزاری همه‌پرسی، در محیط ارعاب و تهدید، برخلاف قانون اساسی، فریبکارانه، به توصیه آمریکا و پدیده‌ای نوظهور شمرده شد. انتشار این اعلامیه نیز بازداشت سران این حزب ازجمله [[سیدمحمود طالقانی]]، [[مهدی بازرگان]] و [[یدالله سحابی]] و محکومیت آنان به زندان‌های طولانی را در پی داشت. افزون بر این گروهی از بازاریان و تعداد زیادی از دانشجویان دانشگاه تهران نیز بازداشت شدند.<ref>بازرگان، خاطرات بازرگان، شصت سال خدمت و مقاومت، ۱/۳۸۷–۳۹۰، ۴۰۵؛ نهضت آزادی ایران، اسناد نهضت آزادی ایران، ۱/۲۰۳–۲۲۴؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۲۱۴–۲۱۶.</ref>

این در حالی بود که علما و روحانیان [[حوزه علمیه قم]] در واکنش به ترفند جدید دولت، نخست با تشکیل جلسه و دعوت از یکی از رجال سیاسی، هدف محمدرضا پهلوی از این اقدامات را جویا شدند؛ اما مذاکره آنان با نماینده دولت (سلیمان بهبودی)، نتیجه‌بخش نبود،<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۱۴–۲۱۵؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۱/۱۵۲؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۱۸۲–۱۸۳.</ref> بنابراین [[روح‌الله کمالوند]] از روحانیان برجسته لرستان و از مدرسان حوزه علمیه قم{{ببینید|متن=ببینید|روح‌الله کمالوند}} با درخواست دولت، به دیدار محمدرضا پهلوی رفت؛ اما از این مذاکرات هم نتیجه‌ای به دست نیامد و پهلوی با وجود مخالفت جدی علما، بر اجرای این اصول تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۹۲؛ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۲۷۰.</ref> وی در این دیدار ضمن انتقاد از روحانیان، آنان را با علمای [[اهل سنت]] مقایسه کرد که همواره با دولت‌های خود همراهی و همگامی دارند؛ برخلاف اینان که پیوسته برای دولت مانع ایجاد می‌کنند.<ref>شاهدی، مردی برای تمامی فصول، اسدالله علم و سلطنت محمدرضا پهلوی، ۴۱۸؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۱۸۳.</ref> در پی بی‌نتیجه‌ماندن مذاکرات، علما اعلامیه صادر و همه‌پرسی را تحریم کردند.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۱۸۵–۱۸۹.</ref> اعتراض به غیرقانونی‌بودن همه‌پرسی موجب شد محمدرضا پهلوی به جای «[[رفراندوم]]»، عبارت «تصویب ملی» را جایگزین کند و روزنامه‌ها هم با پیروی از این امر، در تبلیغات خود عبارت تصویب ملی را به کار بردند.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۱۸۳–۱۸۴؛ اطلاعات، ۳/۱۱/۱۳۴۱، ۱، ۱۴ و ۱۶.</ref>

امام‌خمینی در پایان دی ۱۳۴۱، در جمع علمای حوزه علمیه قم، با بیان ارتباط اجرای برنامه اصلاحی محمدرضا پهلوی با ادامه حیات سلطنت وی، در مورد برگزاری همه‌پرسی هشدار داد و ضمن متفاوت‌خواندن موضوع لوایح شش‌گانه با غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی، این همه‌پرسی را توطئه حساب‌شده‌ای دانست که با ورود شخص پهلوی علیه اسلام و استقلال ملت ایران، برنامه‌ریزی شده است و نباید مانند تصویبنامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی انتظار عقب‌نشینی دولت را داشت؛ زیرا در صورت عقب‌نشینی، به قیمت نابودی سلطنت پهلوی تمام خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۳–۱۳۴.</ref> ایشان برنامه‌های اصلاحی پهلوی را دام فریبنده استعمار خواند که اگر به هشدار و آگاه‌ساختن مردم اقدام نشود، ملتِ اسلام و روحانیت در معرض نابودی قرار خواهد گرفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۴.</ref>

امام‌خمینی همچنین در اعلامیه‌ای که بامداد دوم بهمن ۱۳۴۱، در تهران و شهرستان‌ها منتشر شد.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۲۲۴؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۶۱.</ref> به کاربرد عبارت «تصویب ملی» به جای «رفراندوم» به منظور رفع برخی اشکالات اشاره کرد و با تأکید بر بی‌ارزش‌بودن رفراندوم یا تصویب ملی در مقابل [[اسلام]]، اساساً شرط صحت تصویب ملی را عدم تهدید و تطمیع و درک درست ملت از رفراندوم دانست و دلایل مخالفت خود با آن را ذکر کرد.

پس از انتشار اعلامیه امام‌خمینی در تهران و اجتماع مردم، [[سیداحمد خوانساری]]، از مراجع تقلید وقت و [[سیدمحمد بهبهانی]]، از علمای سرشناس تهران{{ببینید|متن=ببینید|سیداحمد خوانساری| سیدمحمد بهبهانی}} با صدور اعلامیه و همراهی با مردم در اجتماع مسجد سیدعزیزالله تهران، همه‌پرسی را تحریم کردند. این اجتماع واکنش نیروهای نظامی رژیم و درگیری میان آنها و تظاهرکنندگان را در پی داشت. خوانساری شرکت در همه‌پرسی را حرام و در حکم مبارزه با [[امام زمان(ع)]]، دانست.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۱/۱۵۴–۱۵۵؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۵۸–۵۹.</ref> بازار قم نیز روز دوم بهمن ۱۳۴۱ تعطیل شد و بازاریان با تجمع در خانه علما، برای مقابله با همه‌پرسی، از آنان کسب تکلیف کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۱۴۱–۱۴۲ و ۱۴۴–۱۴۵.</ref> امام‌خمینی در این دیدار، با تشریح عملکرد علمای قم در اعلام نارضایتی خود از اجرای این رفراندوم به سلیمان بهبودی، نماینده محمدرضا پهلوی، [[حسن ارسنجانی]] را که پیگیر اجرای این طرح بود، فردی کمونیست و توده‌ای خواند که علیه مصالح [[دین]]، مردم، کشور و سلطنت کوشش می‌کند. ایشان همچنین به مردم توصیه کرد تا با حفظ [[آرامش]] و [[نظم]]، نسبت به توطئه‌های رژیم هوشیار باشند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۱۴۵.</ref>

امام‌خمینی با اعتراض به برخورد خشن رژیم با معترضان و رد هر گونه تفاهم با دستگاه حاکم، نخست‌وزیر را مجرم اصلی شناخت و برکناری وی را درخواست کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۲–۱۴۳.</ref> [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] و [[سیدابوالقاسم خویی]]، دو تن از مراجع تقلید وقت، نیز با موضع‌گیری در برابر برگزاری همه‌پرسی شاهانه، مراجعه به افکار عمومی در قبال احکام شرعی را بی‌مورد و موجب نگرانی علمای دین و مسلمانان شمردند و برخورد رژیم با معترضان را موجب تأثر خواندند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۵۷–۶۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| سیدمحمدرضا گلپایگانی| سیدابوالقاسم خویی}} [[جامعه روحانیت تهران]] نیز با صدور بیانیه‌ای با عنوان «جامعه روحانیت مرکز»، مخالفت خود با همه‌پرسی و عملکرد رژیم در برخورد با اعتراضات را اعلام کردند.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۱۸۹–۱۹۱.</ref>

هم‌زمان با اعتراض‌های عمومی، محمدرضا پهلوی در سفر خود به قم در ۱۳۴۱/۱۱/۴ که با هدف تقسیم اسناد مالکیت زارعان به نمایندگان آنان انجام شد، ضمن اینکه اقدامات اصلاحی خود را عین عدالت اجتماعی خواند، پیشرفت کشور را موجب شگفتی دنیا دانست. وی در عین حال به مخالفان مذهبی و میلیون به‌شدت حمله کرد و آنان را مرتجعان سیاه و افراد بدنیت و بدون درک خواند.<ref>اطلاعات، ۴/۱۱/۱۳۴۱، ۱ و ۱۳؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۲۲۴–۲۲۵؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۲۰۰–۲۰۲.</ref> سرانجام همه‌پرسی در ۱۳۴۱/۱۱/۶ با تبلیغات فراوان برگزار شد و تصویب لوایح شش‌گانه، با نتیجه شش میلیون رأی موافق در برابر چند هزار رأی مخالف اعلام شد.<ref>میرزاصفی، انقلاب سفید شاهنشاه، ۵۶–۵۷؛ اطلاعات، ۶/۱۱/۱۳۴۱، ۱ و ۷/۱۱/۱۳۴۱، ۱، ۱۶.</ref> بنابر گفته دولت، ۹۹/۹ درصد واجدان شرایط، به لوایح شش‌گانه رأی مثبت دادند.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۲۲۱.</ref> ولی با وجود تبلیغات شدید رسانه‌ای و فشارهای امنیتی تنها تعداد معدودی در پای صندوق‌های رای حاضر شدند و محل‌های رأی‌گیری کاملاً خلوت بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۹۴.</ref>

پس از اجرای همه‌پرسی، پهلوی در پیامی به ملت ایران، ضمن ابراز شادی از حسن تشخیص ملت و پاسخ مثبت به ندای وی، این انقلاب را تحول اجتماعی و ملی بزرگی خواند که هم قانونی و هم مقدس است.<ref>میرزاصفی، انقلاب سفید شاهنشاه، ۵۸–۵۹.</ref> او در ۱۳۴۱/۱۲/۸ در نطق افتتاحیه کنفرانس اقتصادی در تهران، مواد شش‌گانه پیشنهادی را در حکم قانون اساسی جدید دانست که باید به‌طور کامل اجرا گردد.<ref>اطلاعات، ۸/۱۲/۱۳۴۱، ۱.</ref> عَلَم، نخست‌وزیر نیز لوایح انقلاب سفید را در یازدهم اسفند ۱۳۴۱، به تمام استانداران و فرمانداران سراسر کشور ابلاغ کرد و اجرای آن را به عنوان قانون اساسی جدید لازم شمرد.<ref>اطلاعات، ۱۱/۱۲/۱۳۴۱، ۱۶.</ref> پهلوی همچنین در دومین سالگرد همه‌پرسی در ۱۳۴۳/۱۱/۶ انقلاب سفید را «انقلاب شاه و مردم»، و مخالفان این انقلاب را «مرتجعین سیاه» و «مخربین بی‌وطن سرخ» نامید.<ref>میرزاصفی، انقلاب سفید شاهنشاه، ۲۱۸.</ref>

جان اف کندی طراح اصلی اصلاحات، نخستین کسی بود که پیروزی پهلوی را به وی تبریک گفت.<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، ۳۰۴؛ سفری، قلم و سیاست، ۲/۴۸۶.</ref> در پی تبریک وی، سردنیس رایت، سفیر [[انگلستان]] نیز در دیدار با عَلَم، رضایت ملکه انگلستان از تصویب لوایح شش‌گانه و پیروزی پهلوی در همه‌پرسی را اعلام کرد.<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، ۳۰۳–۳۰۴؛ شاهدی، مردی برای تمامی فصول، اسدالله علم و سلطنت محمدرضا پهلوی، ۴۲۱.</ref> در این میان رادیو مسکو هم، برنامه‌های اصلاحی پهلوی را ستود و مخالفان آن را عوامل غربی و ارتجاعی نامید. روزنامه‌های وابسته به دو قطب کمونیسم و سرمایه‌داری، یک‌صدا به تأیید و پشتیبانی از انقلاب سفید پرداختند و مطبوعات شوروی که تا تابستان ۱۳۴۱ رژیم شاهنشاهی را رژیمی فاسد می‌خواندند، با تغییر لحن ناگهانی، به تجلیل از پهلوی پرداختند. این امر موجب سردرگمی بیشتر حزب توده در ایران، در مقابله با همه‌پرسی انقلاب سفید شد.<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، ۳۰۴؛ اطلاعات، ۷/۱۱/۱۳۴۱، ۱، ۱۴ و ۱۶.</ref>

از سوی دیگر، واکنش مراجع تقلید و گروه‌ها و احزاب مختلف در برابر همه‌پرسی متفاوت بود. مخالفت امام‌خمینی با همه‌پرسی انقلاب سفید، دو بعد شکلی و محتوایی داشت. افزون بر غیرقانونی‌بودن همه‌پرسی، صلاحیت نداشتن رژیم و شتاب در برگزاری آن، ارعاب و تطمیع مردم برای شرکت در انتخابات و عدم حضور گسترده مردم در پای صندوق‌های رأی، ازجمله ایرادهای شکلی وارد بر همه‌پرسی از نگاه ایشان بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۵–۱۳۷ و ۲۱۴–۲۱۵.</ref> از نظر محتوایی نیز ایشان با اشاره به اهداف سیاسی رژیم پهلوی از این اصلاحات، آن را مغایر با [[احکام شریعت اسلامی]] دانست. ایشان تأکید می‌کرد برنامه‌های اصلاحی رژیم از جانب آمریکا و [[اسرائیل]] توصیه شده و تأمین‌کننده منافع کوتاه‌مدت و بلندمدت آنان است؛ بنابراین با تضییع حقوق عمومی مردم و منافع ملی ایران، استقلال کشور را خدشه‌دار می‌سازد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۳–۱۵۴؛ ۲/۴۸۳–۴۸۴ و ۳/۷۱–۷۴.</ref>

پس از برگزاری همه‌پرسی و به‌ویژه تصویب لایحه دولت دربارهٔ شرکت زنان در انتخابات (بند ۵ لوایح)، نُه نفر از علمای حوزه علمیه قم، با انتشار اعلامیه‌ای مبسوط که به اعلامیه «نُه‌امضایی» معروف شد، به تشریح سیاست‌های روز رژیم پهلوی پرداختند و با استناد به متن قانون اساسی، تصویبنامه مذکور را از نظر [[شرع]]، بی‌اعتبار و از نظر قانون اساسی، لغو دانستند. آنان افزون بر نقد استناد این طرح به مقدمه قانون اساسی اشکالات چندی بر آن وارد کردند. امضاکنندگان این اعلامیه مشترک، امام‌خمینی، [[سیدمرتضی حسینی لنگرودی]]، [[سیداحمد حسینی زنجانی]]، [[سیدمحمدحسین طباطبایی]]، [[سیدمحمد موسوی یزدی]] (محقق داماد)، سیدمحمدرضا گلپایگانی، [[سیدکاظم شریعتمداری]]، [[میرزاهاشم آملی]] و [[مرتضی حائری یزدی]] بودند.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۵–۱۵۰.</ref>

امام‌خمینی همچنین در سخنانی، همه‌پرسی پهلوی را شکست‌خورده دانست و با تأکید بر بی‌اثربودن زور و سرنیزه در مقابله با مردم و روحانیان، دولت را به تجدید نظر در سیاست خود فرا خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۱–۱۵۲.</ref> ایشان در دیدار با گروهی از مردم تهران و اعضای جبهه ملی در [[روز عید فطر]] ۱۳۴۱، بار دیگر به انتقاد از اصلاحات فرمایشی پهلوی پرداخت و با پیش‌بینی نتایج ناگوار این اصلاحات برای مردم به‌ویژه کارگران و کشاورزان، این رفراندوم و شیوه اجرای آن را نشانه ضعف حکومت در برابر کشورهای قدرتمند و مستعمره‌بودن ایران تفسیر کرد و از مردم خواست بی‌واهمه از سرنیزه‌های پوسیده، به مبارزات خود ادامه دهند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۱۵۸–۱۶۱.</ref> تشدید سرکوب و خفقان و نیز تأکید بر ادامه سیاست‌های اعلام‌شده توسط رژیم، تشدید اقدامات روحانیان در مخالفت با رژیم و تحریم عید نوروز را در پی داشت.<ref>منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ۱/۳۵۵؛ منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، سند شماره ۱۱۸/۳ و ۱۱۹/۳.</ref>

افزون بر این، امام‌خمینی خود در پیامی در ۲۲ اسفند ۱۳۴۱، با اعتراض به زیرپاگذاشتن احکام ضروری اسلام و [[قرآن]] از سوی رژیم، هدف دولت و اقدامات آن را شکستن سد قرآن و روحانیت ارزیابی کرد و [[عید نوروز]] را برای جامعه مسلمانان عزا اعلام کرد. ایشان از علمای دیگر نیز خواست تا با در پیش‌گرفتن همین رویه، مسلمانان را از خطرهایی که برای قرآن در پیش است، آگاه کنند. ایشان با ابراز نگرانی دربارهٔ وقوع انقلاب سیاه یا انقلاب از پایین، سوء تدبیر دولت را عامل وقوع آن دانست و دولت مستبد را به جرم تخلف از احکام اسلام و تجاوز به قانون اساسی، به کناره‌گیری فرا خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۳–۱۵۴.</ref> یک روز بعد شریعتمداری در نامه‌ای مشابه، خطاب به علمای روحانی، عید نوروز را برای مردم ایران عزای عمومی اعلام کرد. روحانیان تهران و دیگر نقاط کشور هم از خواست امام‌خمینی پیروی کردند.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۲۲۲ و ۲۲۴–۲۲۸.</ref> برخورد خشونت‌آمیز رژیم با معترضان، که در حمله به مدرسه فیضیه به اوج رسید. {{ببینید|متن=ببینید|حمله به مدرسه فیضیه}} زمینه موضع‌گیری جدی‌تر و تند امام‌خمینی در برابر رژیم را فراهم کرد. ایشان در اعلامیه‌ای خطاب به علمای تهران، با اشاره به نبودِ مرجعِ باصلاحیت برای شکایت در کشور و به نام ملت، از عَلَم به عنوان «شاغل نخست‌وزیری»، توضیح خواست و اقدامات وی بر ضد قانون اساسی کشور را سرزنش کرد. ایشان همه‌پرسی را امر شخصی محمدرضا پهلوی خواند و بر همین اساس برگزاری آن را با هزینه [[بیت‌المال]] و به وسیله مأمورانی که از بیت‌المال حقوق می‌گیرند، بدون مجوز شمرد و دربارهٔ آن سؤال کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۷۷–۱۷۹.</ref> ایشان همچنین در سخنان بعدی خود، همه‌پرسی انقلاب سفید را «رفراندوم رسوا و مفتضح شاه»<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۱۴ و ۲۴۴.</ref> «غیرقانونی»، «قلابی» و «سند عقب‌افتادگی ملت»<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۲۵.</ref> خواند و با اشاره به ادعای رژیم در شرکت اکثر مردم ایران در این همه‌پرسی و اعتراض‌های جمع بسیاری از ملت، بر دروغ‌بودن این ادعا تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۱۵ و ۲۴۴.</ref>

امام‌خمینی، در پایان فروردین ۱۳۴۲، در دیدار با یکی از طلاب اهل سنت هم مبارزه علیه رفراندوم انقلاب سفید را با هدف حمایت از [[دین اسلام]] شمرد و تأکید کرد چنان‌که علمای [[سنی]] و [[شیعه]] در این امر متحد بودند، قطعاً پیروزی به دست می‌آمد؛ اما به دلیل وجود اختلافات شیعه و سنی که ریشه همه بدبختی‌های مسلمانان است، و به‌رغم حمایت [[محمود شلتوت]] رئیس جامع الازهر از مبارزات اخیر علمای شیعه ایران، سایر علمای اهل سنت از وی پیروی نکردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۲۸۱.</ref> برخی دیگر از علما مانند [[سیدعبدالله شیرازی]]، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] و [[سیدمحمدهادی میلانی]] هم در مورد قوانین مورد نظر، ازجمله شرکت زنان در انتخابات موضع گرفتند و آن را برخلاف قانون شرع دانستند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۷۰–۷۲.</ref>

همچنین نهضت آزادی ایران، در بیانیه‌ای ضمن وصف همه‌پرسی شاهانه به رسوایی بزرگ رژیم، انقلاب تبلیغاتی سفید را شکست‌خورده خواند و بر ادامه مبارزه تا سقوط حکومت استبدادی تأکید کرد.<ref>نهضت آزادی ایران، اسناد نهضت آزادی ایران، ۱/۲۲۵–۲۲۸.</ref> دانشجویان ایرانی خارج از کشور نیز در اعتراض به همه‌پرسی فرمایشی انقلاب سفید، در برابر سفارتخانه‌های ایران در آمریکا و [[اروپا]] تظاهرات و تحصن کردند. این اعتراض‌ها در مطبوعات اروپایی، انعکاس وسیعی یافت.<ref>نهضت آزادی ایران، اسناد نهضت آزادی ایران، ۱/۲۵۹–۲۶۱.</ref> گروه‌های مختلف دیگر مانند [[سازمان فداییان خلق]]، [[سازمان مجاهدین خلق]] و جامعه سوسیالیست‌های ایرانی در اروپا نیز علیه برنامه اصلاحی انقلاب سفید موضع گرفتند و ماهیت آن را افشا کردند.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۴۱۶ و ۴۶۲.</ref>

در برابر مخالفت‌های سراسری، لوایح انقلاب سفید در میان روحانیان، موافقانی مانند [[میرزامحمدباقر کمره‌ای]]، [[محمد مردوخ کردستانی]] و افراد دیگری از اعضای هیئت علمیه تهران نیز داشت.<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۷۰۳؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۲۶.</ref> کمره‌ای که پیش از این نیز سلسله مقالاتی دربارهٔ جواز بلکه لزوم رأی‌دادن بانوان نوشته بود، پس از پیشنهاد لوایح شش‌گانه از سوی پهلوی، با وجود مخالفت بیشتر روحانیان، از آن دفاع کرد و به جز سخنرانی دربارهٔ انقلاب سفید که از رادیو پخش شد، کتابی ۵۳ صفحه‌ای دربارهٔ لوایح شش‌گانه نیز با نام «دفاع از حق ملت مسلمان ایران» نگاشت و منتشر کرد.<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۷۰۲–۷۰۳.</ref> وی در این کتاب، با تشریح و تطبیق یک‌یک لوایح شش‌گانه با احکام اسلام، این لوایح را مطابق با اصول اسلامی شمرد و مخالفت با تقسیم اراضی و حق رأی بانوان را موجب دوری بخش بزرگ جامعه از اسلام و به زیان [[مذهب جعفری]] در شرایط روز ارزیابی کرد. وی معتقد بود حتی در صورت تشخیص موافق‌نبودن این اصول با اسلام هم، سکوت و [[تقیه]] در وضعیت فعلی جایزتر از اظهار علنی مخالفت است.<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۷۰۴–۷۰۸.</ref>

[[محمدرضا پهلوی]] تحقق انقلاب سفید در [[ایران]] و تحول اجتماعی عظیم، بدون ذره‌ای خونریزی و آسیب اجتماعی و فردی را معجزه‌ای بی‌سابقه دانست که امکان استفاده از تمام شرایط موجود به نفع پیشرفت مادی و اجتماعی ایران را فراهم می‌آورد و کشور را به کانون ثبات و امنیت سیاسی تبدیل می‌کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۶۷۷ و ۸۶۸.</ref> هم‌زمان با اعلام انقلاب سفید، ظاهراً همه چیز بر وفق مراد پهلوی بود. افزون بر کسب حمایت آمریکا و بهبود روابط با دولت شوروی، از لحاظ نظامی و سیاسی نیز در موضع استواری قرار داشت و همه نیروهای مخالف به جز روحانیان و جامعه مذهبی را از صحنه خارج کرده بود.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۲۲۲ و ۲۲۵؛ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، ۲۸۰.</ref>

اجرای انقلاب سفید با حمایت آمریکا، در شرایطی که همه محدودیت‌های مربوط به اختیارات شاه طبق قانون اساسی، کنار گذاشته شد و موضوع غیرمسئول‌بودن پهلوی مسکوت مانده بود، به بهای پانزده سال حکومت «خودکامه» برای ملت ایران تمام شد. دولت آمریکا نیز با رضایت کامل از تحولات ایران، بیش از پیش از محمدرضا پهلوی به عنوان «دیکتاتور مصلح»، حمایت کرد،<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، ۲۸۰–۲۸۱.</ref> اما برخلاف انتظار پهلوی، در سال ۱۳۴۲ نه تنها موقعیت رژیم استوار نشد، بلکه درگیری و تشنج در آغاز این سال در سراسر کشور، موجی از نارضایتی را در مردم پدیدآورد.<ref>سفری، قلم و سیاست، ۲/۵۲۶.</ref> با وجود وعده محمدرضا پهلوی دربارهٔ قرارگرفتن ایران در زمره یکی از پنج کشور پیشرفته صنعتی جهان در پایان [[قرن]] بیستم، آنچه در یک دهه تحت عنوان مدرنیزاسیون صورت گرفت، نه پیشرفت اقتصادی و اجتماعی بود و نه مدرنیسم، بلکه شبه‌مدرنیسمی بود که تنها به پشتوانه عواید نفت بستگی داشت و به جای فناوری پیشرفته، بر واردات تسلیحات متمرکز شد. در زمینه بهداشت و فرهنگ، در سال‌های ۱۳۴۳–۱۳۵۳، ایران همچنان از لحاظ کمبود پزشک و امکانات درمانی و نیز درصد افراد باسواد یکی از کشورهای عقب‌مانده خاورمیانه به‌شمار می‌رفت و برنامه‌هایی مانند سهیم‌کردن کارگران در سود سهام مؤسسات و کارخانه‌ها، تغذیه رایگان، آموزش همگانی رایگان و مبارزه با بی‌سوادی، برخلاف پیگیری پرسروصدای تبلیغاتی، به هدف‌های اعلام‌شده نرسید.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۳۴۵–۳۴۶ و ۲/۳۹.</ref> ده سال آخر حکومت پهلوی، اگرچه درآمد ملی کشور روند صعودی داشت، نابرابری اجتماعی نیز افزایش یافت. فساد با ابعاد وسیعی در ارکان مملکت، همگام با استبداد پیش رفت و خیلی زود از استبداد پیشی گرفت.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۳۴۸ و ۲/۴۸۷.</ref> از آنجاکه اصول کلیدی و مهم انقلاب سفید، اصلاحات ارضی یا به گونه‌ای مربوط به آن بود، مهم‌ترین نتایج اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انقلاب سفید هم ناشی از همین اصول بود. حذف مالکان بزرگ، تقسیم و پاره‌پاره‌شدن زمین‌های کشاورزی، کاهش نقش کشاورزی در اقتصاد ملی، مهاجرت بی‌رویه از روستا به شهر، شکاف بزرگ میان سطح درآمد شهری و روستایی و مانند آن عامل مشکلات بزرگ اجتماعی و فرهنگی بود.<ref>خلجی، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، ۱۶۰–۱۶۲؛ سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۳۱۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| اصلاحات ارضی}}

افزون بر این، یکی از عوامل اساسی شکست انقلاب سفید، سیاست اصلاحات توأم با سرکوب بود.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۳۲۰.</ref> در واقع دولت کندی، طرح اصلاحات در [[کشورهای جهان سوم]] را، تنها با هدف برقرارماندن وضع سیاسی موجود اجرا کرد و به همین دلیل با تجهیز این کشورها به نیروی ضد شورش، آمیزه‌ای از اصلاح و سرکوبی را بهترین روش مبارزه با کمونیسم و حفظ وضع موجود ارزیابی کرد.<ref>بیل، شیر و عقاب (روابط بدفرجام ایران و آمریکا)، ۲۱۱–۲۱۲.</ref> پیامد درازمدت این‌گونه اصلاحاتِ هدایت‌شده که به گونه‌ای نامؤثر و آن هم به عنوان حفاظت از وضع موجود سیاسی به اجرا درآمد و هیچ‌گونه مشارکت اصیل مردمی در آن راه نداشت، نهایتاً به وخیم‌ترشدن اوضاع انجامید.<ref>بیل، شیر و عقاب (روابط بدفرجام ایران و آمریکا)، ۲۱۲.</ref> با مرگ کندی و ریاست‌جمهوری لیندون جانسون، سیاست خارجی آمریکا بدان‌گونه که محمدرضا پهلوی طالب آن بود، چرخش یافت و دوران تازه‌ای از سلطنت وی با سیاست سرکوب آغاز شد.<ref>بیل، شیر و عقاب (روابط بدفرجام ایران و آمریکا)، ۲۱۳؛ سفری، قلم و سیاست، ۲/۵۴۷.</ref>

امام‌خمینی نیز با وصف انقلاب سفید به نمایشی مبتذل که با هدف غارت منابع ایران و نیز پیشگیری از انقلاب داخلی علیه رژیم پهلوی اجرا شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۳۸.</ref> این انقلاب را ننگین و از خون‌بارترین انقلاب‌ها نامید که پیامدی جز گرسنگی و [[فقر]] بیشتر مردم، تباه‌شدن زندگی روستاییان و زارعان، نقض قوانین شرع و کشور، فراهم‌کردن بازار برای استعمار نو و چپاول ذخایر مملکت، اختناق، قتل‌عام مردم، اعدام‌های غیرقانونی و انباشتن زندان‌ها از علما و مردم، هتک مقدسات اسلام، حمله به مدرسه فیضیه و کشتار [[پانزده خرداد ۱۳۴۲]]، نفوذ فساد در سراسر کشور، مسلط‌کردن آمریکا و اسرائیل بر همه شئون نظامی، سیاسی و تجاری کشور و گسترش مخالفت مردم ثمری نداشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۵–۳۲۶، ۴۴۹–۴۵۰، ۴۸۳–۴۸۴ و ۳/۷۱–۷۴، ۲۶۷، ۳۵۳، ۳۸۶–۳۸۷، ۳۹۰، ۴۲۲.</ref>

به‌طور کلی اجرای انقلاب سفید اگرچه برای شخص [[محمدرضا پهلوی]] دارای دستاوردهای تبلیغاتی کوتاه‌مدت و کسب وجهه جهانی بود، لیکن نتایج و پیامدهای ناهمگون و تشنج‌آفرین آن از نظر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به زیان رژیم پهلوی تمام شد و موجبات خیزش سیاسیاجتماعی مردم ایران را فراهم ساخت. گسترش امواج مخالفت مردم و وقوع قیام پانزده خرداد، پیامد عینی و مهم آن بود.<ref>خلجی، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، ۱۶۲–۱۶۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|پانزده خرداد}} امری که در نهایت به انقلاب سراسری سال ۱۳۵۷ و سرنگونی رژیم شاهنشاهی انجامید؛ انقلابی که امام‌خمینی آن را «انقلاب سفید» واقعی و انقلاب سفید شاه را «انقلاب شاهنشاهی» نامید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۵۶ و ۱۰/۱۰۸.</ref>

*نرجس عبدیائی-پروین‌سادات قوامی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/428/ انقلاب سفید]»، [[دانشنامه امام خمینی]]، ج۲، ص۴۲۸–۴۳۹.

 

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]