مدرسه فیضیه: تفاوت میان نسخه‌ها

مدرسه فیضیه قم از مدارس دینی قدیمی و مهم [[ایران]] محسوب می‌شود و از پرآوازه‌ترین حوزه‌های علوم دینی تشیع در [[جهان اسلام]] است.<ref>شریف رازی، آثار الحجه، ۱/۷۲.</ref> نخستین بار عبدالجلیل قزوینی مؤلف کتاب نقض (۵۵۹–۵۶۶ق) از مدرسه‌ای با عنوان مدرسه ستّی (مخفف سیّدتی به معنای بانوی من) [[فاطمه معصومه]] دختر موسی‌بن‌جعفر (ع) در کنار [[آستانه مقدسه]] نام‌برده که در قسمت شمالی بارگاه و در کنار قبرستان بابلان قرار داشته<ref>رازی قزوینی، نقض، ۱۹۵؛ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۲۷۱–۲۷۲.</ref> و در آغاز قرن دهم این مرکز علمی به نام مدرسه آستانه شناخته می‌شده‌است.<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی ۱۹۴؛ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۰.</ref> در دوره شاه‌طهماسب صفوی (۹۳۰–۹۸۴ق) این مدرسه بازسازی شد. بر اساس تاریخی که در کتیبه سر در مدرسه فیضیه از طرف صحن عتیق آمده‌است (۹۳۴ق) بازسازی مدرسه فیضیه در همان آغاز [[حکومت صفویه]] و تنها چهار سال پس از آغاز سلطنت دومین پادشاه صفوی، شاه‌طهماسب بوده‌است.<ref>دفتر آستانه، راهنمای قم، ۸۱؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۵۵.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز در سخنرانی ۱۱ آبان و ۲۱ آذر ۱۳۵۸ در فیضیه، به کتیبه یادشده از نظر اوج هنری آن اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۴۳۳–۴۳۷ و ۱۱/۲۲۰–۲۲۱.</ref> در قرن یازدهم هجری گروهی از علمای بزرگ شیعه ازجمله بهاءالدین عاملی معروف به [[شیخ بهایی]]، [[سلطان‌العلماء]]، [[قاضی‌سعید قمی]]، [[ملاعبدالرزاق لاهیجی]] و [[ملامحسن فیض کاشانی]] در مدرسه فیضیه تدریس می‌کرده‌اند.<ref>مدرسی طباطبایی، مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)، ۱۲۸.</ref>

مدرسه فیضیه در سیل بزرگ‌سال ۱۰۴۵ق به‌کلی ویران شد.<ref>فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۵.</ref> پس از آن ملامحسن فیض کاشانی با حمایت [[شاه‌عباس دوم]] (۱۰۵۲–۱۰۷۶ق)، به جای آن مدرسه‌ای بنا کرد که به سبب کوشش‌های وی در ساخت آن یا سکونت در آن، مدرسه فیضیه نامیده شد.<ref>فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۳–۶۷۵.</ref> به باور برخی این مدرسه به دلیل همجواری با مشهد فیض آثار حرم فاطمه معصومه (س) چنین نامیده شده‌است.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۵۶؛ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱/۴۱.</ref>

حوزه علمیه قم پس از درگذشت [[میرزاابوالقاسم قمی]] (م۱۲۳۱ق) نویسنده قوانین الاصول از رونق افتاد تا جایی که مدرسه فیضیه محل اسکان افراد بی‌کسب و کار،<ref>ریحان یزدی، همراه با امام در شهر قم، ۳۳.</ref> انبار مغازه‌داران و محل عبور و مرور مردم شد<ref>عفتی، مجله حضور، ۱۶۸–۱۶۹.</ref> و عمارت بزرگ آن رو به خرابی رفت؛<ref>ریحان یزدی، همراه با امام در شهر قم، ۳۳.</ref> تا اینکه در سال ۱۳۳۶ق [[میرزامحمد فیض]] (از علمای تراز اول قم) مدرسه را تعمیر کرد و در سمت شمال و شرق مدرسه در طبقه بالا حجره‌هایی به آن افزود.<ref>فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۷.</ref> فیضیه پس از مدتی دوباره دچار فراموشی و رکود و رخوت شد و به مرور تبدیل به خرابه متروکه‌ای شد و حجره‌های آن محل سکونت دراویش و گدایان گشت.<ref>شریف رازی، آثار الحجه، ۱/۷۲.</ref>

مدرسه فیضیه کنونی از سمت غرب به رودخانه قمرود و خیابان ساحلی، از شرق به میدان آستانه، از شمال به مدرسه دارالشفا و از جنوب به صحن عتیق (کهنه) منتهی می‌شود. از چهار طرف نیز درِ ورودی دارد؛ ولی در زمان مرجع تقلید وقت؛ [[سیدحسین بروجردی]] درِ صحن عتیق بسته شد؛ اما در اصلی این مدرسه اکنون، از سمت شرقی و از میدان آستانه است. کتیبه‌ها، کاشی‌کاری، گچکاری، نوع خط و دیگر ابعاد هنری مدرسه جلوه‌ای از هنر معماری ایرانی ـ اسلامی است.<ref>فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۲–۶۷۶.</ref> این بنا ۷۵ ذرع (نزدیک به ۸۰ متر) طول و پنجاه ذرع عرض و دارای چهل اتاق در طبقه پایین و چهل اتاق در طبقه بالا و چهار ایوان بلند و حوضی مربع به اندازه دوازده ذرع در دوازده ذرع است.<ref>زنده‌دل، مجموعه راهنمای جامعه ایرانگردی استان قم، ۱۵۶.</ref> در دهه ۱۳۷۰، زیرزمینی وسیع در حیاط مدرسه ساخته شد و ساختمان جدیدی برای کتابخانه در قسمت شمال شرقی مدرسه در نظر گرفته شد و به نام کتابخانه آیت‌الله حائری یزدی نام‌گذاری شد (اداره امور کتابخانه‌ها).

این مدرسه در نهم بهمن ۱۳۸۶، با شماره ثبت ۲۰۷۱۵ یکی از آثار ملی ایران شناخته شد (سازمان میراث فرهنگی).

امام‌خمینی در سال ۱۳۰۱ برای ادامه تحصیل از اراک به قم سفر کرد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹–۴۰.</ref> و چند سال در مدرسه فیضیه و [[مدرسه دارالشفا]] ساکن شد.<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۳/۳۰۰؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹–۴۰؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۴۶.</ref> ایشان بخش پایانی [[کتاب مطوّل]] را نزد ادیب تهرانی موسوم به [[استادان امام خمینی|آقامیرزامحمدعلی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل با خمینی، ۳۷.</ref> و درس‌های سطح را نزد [[سیدمحمدتقی خوانساری]] در مدرسه فیضیه<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷؛ عفتی، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، ۱۳۸.</ref> و بخشی را از [[استادان امام خمینی|آقامیرزاسیدعلی یثربی کاشانی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷.</ref> فرا گرفت؛ همچنین ریاضیات و حساب و هیئت را نزد [[استادان امام خمینی|میرزاعلی‌اکبر حکمی یزدی]] خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۵.</ref> ایشان تحصیلات درس خارج را در مدرسه فیضیه و از درس عبدالکریم حائری یزدی و دیگر استادان بهره گرفت؛ چنان‌که در درس سیدحسین بروجردی واقع در مدرسه فیضیه، عصرها شرکت می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷؛ واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ۶/۱۰۴؛ عفتی، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، ۲۹۲.</ref>

امام‌خمینی در حدود سال ۱۳۱۱، به اصرار شش تن از طلاب ازجمله محمود و جواد حجت همدانی، فضل‌الله خوانساری و سه تن از سادات قمی، تدریس باب النفس اسفار را صبح‌ها پس از درس حائری در مدرسه فیضیه آغاز کرد؛<ref>حجت همدانی، سلسله موی دوست، ۶۹؛ حجت همدانی، حضور، ۳۸.</ref> همچنین از سال ۱۳۱۵ در مدرسه فیضیه، در مدرس زیر کتابخانه به مدت دو سال روزهای پنج‌شنبه و جمعه بر اساس کتاب منازل السائرین درس اخلاق می‌گفت<ref>خوانساری، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست۹۲–۹۳؛ بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۴؛ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۴۵.</ref> و چون ایشان در ضمن درس، عملکرد رژیم پهلوی را نقد می‌کرد، مأموران رضاشاه پهلوی این درس را تعطیل کردند و این درس به [[مدرسه ملاصادق]] در خیابان چهارمردان انتقال یافت و پس از سقوط رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، دوباره در فیضیه برقرار گردید.<ref>مؤسسه تنظیم، همراه با امام در شهر قم، ۲۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۷–۵۶.</ref>

مدرسه فیضیه با تربیت صدها طلبه و دانشمند دینی، به رشد و ارتقای فکری و فرهنگی جامعه خدمات زیادی ارائه کرده و همواره مرکز اتفاقات و تصمیم‌گیری‌های مهم و از مهم‌ترین مراکز اجتماع طلاب دینی، به‌ویژه طلاب جوان و انقلابی در همان آغاز شکل‌گیری حرکت‌های ضد استبدادی، بوده‌است.<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، سه؛ رجائی‌نژاد و میرموسوی، نقش سیاسی و تاریخی مدرسه فیضیه در تجدید حیات شیعه، ۵۳، ۶۷ و ۷۰.</ref> از نگاه امام‌خمینی نیز فیضیه فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و شاهد حوادث و قضایای فراوانی بوده‌است که اگر توان بازگویی داشت، همگان را متأثر می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۱۴۹.</ref> ایشان در مناسبت‌های مختلف از فیضیه یاد کرده و مظلومیت فیضیه و طلاب را بیان می‌کرد و از خوی ددمنشی رژیم پهلوی پرده برمی‌داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۳۵–۱۳۶، ۱۵۵–۱۵۶ و ۳۶۶.</ref> ایشان در پیام بیستم تیر ۱۳۵۴ش/ رجب ۱۳۹۵ق، ضمن ابراز تأسف از [[حمله رژیم پهلوی به مدرسه دارالشفا و مدرسه فیضیه]]، از این دو مدرسه به عنوان دو کانون تربیت اسلامی و ایستادگی در برابر ظلم و استبداد یاد کرد.<ref>‏امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۱۰۱ و ۱۷۱.</ref> ایشان فیضیه و دارالشفا را مهد تربیت اسلامی و تعلیم احکام الهی و پایگاه [[فقه اسلامی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۱۱۳–۱۱۴.</ref> و مکانی برای آزادگان و جوانان فداکار می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۱۷۱.</ref> و معتقد بود اصلاح و استقلال کشور به اصلاح آن بستگی دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۳۲ و ۱۷/۴۶۸.</ref>

امام‌خمینی فیضیه را همگام با [[دانشگاه]]‌ها، سنگر علم و دانش اسلامی می‌دانست که اگر درست مدیریت شود همه اهل علم را جذب می‌کند و مهاجرت برای کسب دانش به دیگرکشورها را متوقف خواهد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۱۷۰.</ref> ایشان خواستار وحدت فیضیه و دانشگاه بود و آن دو را مثل دو بال جامعه علمی کشور می‌شمرد که در صورت وحدت و هماهنگی‌هایِ لازم می‌توانند کشور را به استقلال حقیقی و آزادی برسانند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۱۱۱.</ref> از نظر ایشان نخستین صدای انقلاب از مدرسه فیضیه بلند شد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۲۴۵ و ۱۸/۱۳۶.</ref> و روحانیان در صف نخست مبارزه با استبداد بودند؛ بنابراین رژیم پهلوی در صدد آن بود که مدرسه فیضیه را با حمله‌های گوناگون نابود سازد و مردم را از اسلام و روحانیت دور نگه دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۴۶ و ۳/۲۴۱–۲۴۲.</ref> ایشان به همین جهت این مدرسه را «قتلگاه مقدس فیضیه» و «برجسته‌ترین سنگر مبارزات روحانیت»، نامید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۶۸۳.</ref>

# به دنبال [[حمله به مدرسه فیضیه|حمله رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه]] در پایان اسفند ۱۳۴۱، امام‌خمینی در پیامی به روحانیان و نامه‌ای به [[محمدتقی فلسفی]] و یک سخنرانی در آستانه سال نو، [[عید نوروز]] را عزای عمومی اعلام کرد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۵۵–۱۶۵.</ref> از این‌رو رژیم پهلوی برای تثبیت قدرت خویش در ۲/۱/۱۳۴۲ به مردم و طلاب عزادار که به دعوت [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] به مناسبت سالروز [[شهادت امام‌جعفرصادق(ع)]] طبق سال‌های گذشته در مدرسه فیضیه اجتماع کرده بودند، حمله کرد که به کتک‌زدن طلاب و مجروح‌شدن آنان، هتک حرمت روحانیان و سوزاندن کتاب‌های اسلامی منجر شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۶۶–۱۶۷؛ ۳/۱۰۰–۱۰۲ و ۹/۱۴۹.</ref> ایشان یک هفته بعد برای همدردی با طلاب مدرسه فیضیه به این مدرسه رفت<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۴۴۶؛ رجائی‌نژاد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، ۶۰/۱۲۰.</ref> و به مناسبت چهلمین روز [[شهدای فیضیه]] در ۲۵/۲/۱۳۴۲ در پایان درس، محمدرضا پهلوی را دشمن اصلی اسلام و مسلمانان و مقصر اصلی حمله به فیضیه دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۹۶–۱۹۸</ref> در پی این حمله و آسیب‌هایی که از سوی مأموران رژیم به مدرسه وارد شده بود، امام‌خمینی حسابی را در یکی از بانک‌های قم جهت دریافت کمک‌های مردمی گشود و از محمدتقی فلسفی نیز خواست که آن را اعلام کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۴۲.</ref> فاجعه حمله به فیضیه، زمینه‌های [[قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲]] را فراهم کرد؛ قیامی که به انقلاب اسلامی و پیروزی آن در سال ۱۳۵۷ منتهی شد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۴۱۵–۴۱۶ و ۴۴۷–۴۴۹؛ روحبخش، تبعیدی‌های نهضت روحانیت، ۷۴–۷۵ و ۷۸–۷۹.</ref> در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲، مصادف با عاشورای سال ۱۳۸۳ق امام‌خمینی در حضور هزاران تن از مشتاقان در مدرسه فیضیه سخنرانی کرد و رژیم پهلوی را نوکر [[اسرائیل]] دانست و گفت همه آنان با اساس اسلام و مردم مسلمان مخالف‌اند و [[قرآن]] و [[روحانیت]] را سد راه خود می‌دانند و برای قبضه‌کردن اقتصاد و ثروت مملکت معتقدند باید اسلام، قرآن و روحانیت از میان بروند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۴۳–۲۴۸؛ رجائی‌نژاد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، ۶۰/۱۲۴–۱۲۵.</ref> این سخنان برای رژیم وحشت‌آفرین بود و سبب شد ایشان را بازداشت و به [[تهران]] منتقل کنند (← مقاله دستگیری امام‌خمینی). پس از آزادی امام‌خمینی از زندان و بازگشت ایشان به قم در فروردین ۱۳۴۳ مجالس شادمانی از هجده فروردین به مدت سه روز در مدرسه فیضیه و غیر آن برپا شد و ایشان خود در شب آخر در مجلس فیضیه شرکت کرد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۳۱–۸۳۲ و ۸۳۹–۸۴۰.</ref> {{ببینید|دستگیری امام خمینی}}

# در سال ۱۳۴۶ [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)]] قم به دلیل اینکه مدرسه فیضیه محل تجمع طلاب طرفدار امام‌خمینی بود، به بهانه تعمیرات، مدرسه را خالی کرد و طلابی که در حجره‌های خود تصویر امام‌خمینی و برگه‌های ضد رژیم داشتند، بازداشت کرد؛ ولی با پافشاری طلاب مدرسه، مخالفت علما و مراجع و نرفتن روحانیان به مساجد، فیضیه تحویل طلاب شد.<ref>مرکز بررسی اسناد، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، ۵۸۰–۶۴۲؛ رجائی‌نژاد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، ۶۱/۱۱۶–۱۱۷ و ۶۲/۱۹۴.</ref>

# در سال ۱۳۵۴ به دنبال تظاهرات و فعالیت‌های گسترده‌ای که در روزهای ۱۵ تا ۱۷ خرداد علیه رژیم پهلوی انجام گرفت، مدرسه فیضیه به دست ساواک بسته شد. در سال ۱۳۵۶ در جریان تشییع جنازه ابوالفضل زاهدی، امام جماعت [[مسجد امام‌حسن عسکری(ع)]]، درِ مدرسه از سوی تشییع‌کنندگان گشوده و پیکر زاهدی پس از سخنرانی فرزند وی، محمود زاهدی برای دفن ـ در [[قبرستان شیخان]] ـ به بیرون از فیضیه منتقل شد؛ ولی عده‌ای از طلاب در فیضیه ماندند و پس از اقامه نماز ظهر و عصر و سخنرانی [[محسن قرائتی]]، مدرسه دوباره تا [[پیروزی انقلاب اسلامی]] بسته شد.<ref>شیرخانی، حماسه ۱۷خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، ۱۶۵–۱۶۷؛ رجائی‌نژاد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، ۶۰/۱۲۹.</ref>