خوف و رجا: تفاوت میان نسخه‌ها

'''خوف و رجا'''، ترس از عقاب یا هیبت [[خدا|خداوند]] و امید به رحمت او.

خوف به معنای ترس و واهمه<ref>جوهری، الصحاح، ۱۳۵۹/۴؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۹۹/۹.</ref> و در برابر رجا به معنای امید و آرزو<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۳۰۹/۱۴؛ زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ۴۴۷/۱۹.</ref> است. در اصطلاح اخلاق، خوف به معنای ترس از عقابی است که انسان به سبب ارتکاب محرمات، انتظار آن را دارد<ref>خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۵۱؛ نراقی، معراج السعاده، ۱۷۰.</ref> و در اصطلاح [[عرفان]]، اضطراب ناشی از اطلاع بر اخبار و انذار [[پیامبران|رسولان الهی]] است.<ref>انصاری، مجموعه رسائل فارسی، منازل السائرین، ۵۰.</ref>

خوف و رجا از مباحث مهم در اخلاق و عرفان است و اهل معرفت آن دو را دو بال برای سیر سالک معرفی می‌کنند؛<ref>مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۳۸۱/۱؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۲۴۸/۷.</ref> زیرا پیشرفت و سعادت آدمی در گرو اعتدال روحی و قوای نفسانی است. در [[قرآن|قرآن کریم]]، آیات پرشماری با انذارهای خود، [[اسلام|مسلمانان]] را خائف<ref>هود (ع)، ۱۱۹؛ نبأ، ۲۱–۲۶؛ حاقه، ۲۶–۳۷.</ref> و با بشارت‌های خود، آنان را به لطف و کرم خداوند امیدوار<ref>نحل، ۱۱۹؛ زمر، ۱۵۳.</ref> کرده‌است و در برخی منابع روایی بابی به آن اختصاص یافته‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۶۷/۲؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۲۱۶/۱۵.</ref>

بحث از خوف و رجا، پیشینه‌ای دراز در کتاب‌های اخلاقی و عرفانی دارد. کتاب‌های التعرف کلاباذی (م۳۸۰)<ref>کلاباذی، التعرف، ۹۷–۹۸.</ref> و اللمع سرّاج (م۳۷۸)،<ref>سرّاج طوسی، اللمع فی التصوف، ۱۱۱–۱۱۴.</ref> از نخستین کتاب‌های عرفان عملی دراین‌باره است. علمای اخلاق در کتاب‌های اخلاقی به خوف ناپسند، مانند خوف از مرگ یا مردم نیز اشاره کرده‌اند.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۲۷۳/۷–۲۷۵؛ نراقی، جامع السعادات، ۱/۲۴۶.</ref> امام‌خمینی در آثار اخلاقی و عرفانی خود چون شرح چهل حدیث<ref>امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ۲۲۱.</ref> به تبیین روایتی دربارهٔ خوف و رجا پرداخته، در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل<ref>امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ۱۲۹، ۱۳۷ و ۳۲۵.</ref> به تکمیل آن مباحث پرداخته‌است. ایشان با بررسی مبادی و آثار خوف و رجا و با تقسیم خوف به خوف اخص خواص و خوف اولیا، خوف عوام و خوف خواص، به تحلیل آنها پرداخته‌است.<ref>امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ۳۲۷–۳۲۸.</ref>

خوف و رجا دو حالت [[نفس|نفسانی]] است که اهل معرفت آنها را ازجمله مقامات سالکان شمرده‌اند.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۴۹.</ref> [[اخلاق|علمای اخلاق]] نیز این دو را صفتی نفسانی می‌دانند که اگر شخص انتظار پیشامد امر [[مکروه|مکروهی]] را در آینده داشته باشد، در قلب دردی به وجود می‌آید که خوف نامیده می‌شود و اگر توقع محبوبی داشته باشد، در قلب لذت و راحتی‌ای احساس می‌شود که همان رجا است.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۷۳/۱۲؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۲۴۹/۷.</ref>

[[امام‌خمینی]] خوف و رجا را از فطریات مخموره انسان و از جنود عقل می‌داندکه خوف از ادراک عظمت و هیبت<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۲۹.</ref> و رجا از [[امید]] به رحمت همراه با عمل به دست می‌آید؛<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۹۳.</ref> زیرا [[انسان]] با توجه به معرفت فطری‌ای که به حق دارد، رحمت او را ادراک می‌کند و این سبب امید به رحمت حق و توجه به قصور ذاتی خود می‌شود.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۶–۱۳۷.</ref> در برابر اگر این [[فطرت]] محجوب شود، از رحمت حق مأیوس گشته، به قنوط و ناامیدی مبتلا می‌گردد و لازمه آن محدود دانستن رحمت و اسما و صفات حق است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۸.</ref>

امام‌خمینی رجای حقیقی را رجایی می‌داند که موجب سستی در انجام وظیفه و عبادت نشود، در عین حال شخص بر اعمال خود اعتماد نداشته و به رحمت حق امیدوار باشد و آنچه موجب سستی شود را غرور می‌شمارد و بر اجتناب از آن تأکید می‌کند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۱–۱۳۳؛ امام‌خمینی، ۲۲۷–۲۲۸.</ref> ایشان با استناد به روایتی از [[امام‌صادق(ع)]] که رجای افراد مبتلا به گناه را دروغ شمرده‌است،<ref>کلینی، الکافی، ۶۸/۲.</ref> معتقد است رجای صحیح آن است که شخص از تمام اسباب و نعمت‌هایی که به او عنایت شده، استفاده کند و پس از آن به انتظار و امید آن باشد که حق‌تعالی با عنایات سابقه خود اسبابی که تحت اختیار او نیست، فراهم سازد و موانع و مفسدات را رفع کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۲۷–۲۲۹؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۱–۱۳۷</ref> به اعتقاد ایشان غرور از بزرگ‌ترین جنود ابلیس است، بر خلاف رجا که از جنود رحمان است؛ مغرور هم به حسب مبادی و هم به حسب آثار با رجا اختلاف دارد؛ زیرا مبدأ رجا علم به سعه رحمت است و مبدأ غرور تعاون به امر الهی است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۱–۱۳۲.</ref>

علمای اخلاق خوف را به دو قسم پسندیده و ناپسند تقسیم کرده‌اند. خوف پسندیده خوفی است که انسان را به مقصود اصلی که قرب [[خدا|خداوند]] است برساند و هر خوفی که مانع آن شود ناپسند است؛ مانند خوفی که سبب ناامیدی شود یا خوفی که سبب زوال عقل گردد.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۷/۱۳.</ref> همچنین رجایی که سبب عمل به طاعت و [[توبه]] از گناهان شود، رجای پسندیده و رجایی که سبب امن از مکر الهی شود<ref>کاشانی، شرح منازل السائرین، ۴۴۴–۴۴۵.</ref> یا غرور و سستی در عمل شود<ref>ابن‌قیم، مدارج السالکین، ۳۵۱.</ref> رجای ناپسند است. [[قرآن|قرآن کریم]] به مراتبی از خوف (به معنای مطلق آن) اشاره کرده‌است؛ چنان‌که خوف را شرط ایمان<ref>آل عمران، ۱۷۵.</ref> و خشیت را شرط علم<ref>فاطر، ۲۸.</ref> و هیبت را شرط معرفت<ref>آل عمران، ۲۸.</ref> معرفی کرده‌است.<ref>قشیری، رساله قشیریه، ۲۱۳</ref>

# رجای اهل ریاضت که همت آنان در ترک لذایذ است.

از نظر امام‌خمینی نیز رجا مراتبی دارد که مراتب آغازین آن، امید به ثواب و چشم‌داشت به رحمت الهی است؛<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۹۵.</ref> برترین مرتبه آن نیز رجای [[عرفان|عارفان]] است که سالک، بدون آنکه عملی برای خود ببیند، امید به حق دارد و با این وصف، جلوه رحمت حق به قلب او زندگی می‌بخشد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۹۳–۱۹۴.</ref> به اعتقاد ایشان، کامل‌ترین آن، رجایی است که با خوف و تجلیات جلالی همراه بوده، این دو در حد اعتدال باشند؛ نه جلال بر جمال چیرگی داشته باشد و نه جمال بر جلال و صاحب این مرتبه، قلب [[حضرت محمد(ص)|نبی خاتم (ص)]] است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۴۲–۱۴۴.</ref>

۱. کثرت معرفت و شناخت؛<ref>مجلسی، بحار الانوار ۲۲/۶۷.</ref> ۲. گناهی که نمی‌داند خداوند با آنچه می‌کند؛ ۳. عمری که از او باقی مانده و نمی‌داند چه مهلکه‌هایی برای او پیش می‌آید.<ref>کلینی، الکافی، ۷۱/۲.</ref>

علمای [[اخلاق]] و [[عرفان]]، بر جمع میان خوف و رجا تأکید کرده، معتقدند خوف باید به حدی باشد که به یأس منجر نشود؛ رجا نیز نباید به امن از عقوبت الهی منتهی گردد.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۸۴؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۲/۱۷؛ نراقی، جامع السعادات، ۲۶۶/۱.</ref> [[امام‌خمینی]] با تأکید بر لزوم همراهی خوف و رجا<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۱۳؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۲۳.</ref> معتقد است انسان باید پیوسته امید به رحمت حق و خوف را که توجه به فقر و قصور ذاتی خود است، در کنار هم داشته باشد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۲۳؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۴۵.</ref> ایشان چگونگی همراهی خوف و رجا را دو گونه می‌داند. نخست، جمع میان توجه به قصور و نقصان ذاتی و توجه به سعه رحمت و نعمت‌های بی‌پایان حق است<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۴۵.</ref> که بسیاری از روایات<ref>کلینی، الکافی، ۶۷/۲.</ref> و دعاهای،<ref>طوسی، مصباح المتهجد، ۵۹۱/۲.</ref> ناظر به این گونه است. گونه دیگر، مختص به عارفان کامل است و آن جمع میان تجلیات لطفی که از اسمای جمال حق ناشی می‌شود و تجلیات قهری است که ناشی از اسمای جلال است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۴۲.</ref>

امام‌خمینی سخن برخی از علمای اخلاق<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۹/۱۳–۲۴؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۲۸۵/۷.</ref> که رجحان رجا را در حال مرگ و رجحان خوف را در بعضی از حالات مثل صحّت و سلامت، افضل شمرده‌اند، صحیح ندانسته، مطابق احادیث نمی‌داند؛ زیرا رجای محبوب نیز [[انسان]] را به عمل و کسب آخرت بر می‌انگیزاند و خوف از حق، همیشه محبوب است و با رجای واثق منافات ندارد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۰.</ref> برخی دیگر بر این باورند که خوف در آخرت از فضایل نفسانی و کمالات عقلی نیست و تنها در دار دنیا که دار عمل است، از امور سودمند برای فعل عبادات و ترک معاصی به‌شمار می‌آید و پس از خروج از دنیا فایده‌ای ندارد؛ بر خلاف رجا که حتی در آخرت نیز باقی است و هرچه بیشتر به رحمت خدا نایل می‌شود، طمعش به فضل حق افزون می‌گردد؛ پس خوف منقطع می‌شود و رجا باقی می‌ماند. برخی دیگر بر این باورند که پس از مشاهده امور آخرت، یکی بر دیگری رجحان پیدا می‌کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۰.</ref>

امام‌خمینی هر دو نظر را نقد کرده، معتقد است غلبه خوف و رجا در عالم آخرت بر فرض صحت مربوط به افراد متوسط است که خوف و رجای آنها نسبت به ثواب و عقاب است اما خواص و اولیای الهی خوف و رجایی که از مشاهده عظمت، جلال و تجلی اسمای لطف و جمال در قلب آنان حاصل شود به معاینه و مشاهده امور آخرت زایل نمی‌شود و بر یکدیگر رجحان پیدا نمی‌کند، بلکه آثار جلال و عظمت که سبب خوف و تجلیات جمال و لطف که سبب رجا می‌شود، در آخرت بیشتر است و خوف حاصل از عظمت حق‌تعالی از لذت‌های روحانی عالم آخرت است و از قسم خوف ناپسند نیست.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۰–۲۳۱.</ref>

علمای اخلاق، خوف و رجا را راهبر مردم به سوی عمل و ترک معصیت و خروج از غضب الهی می‌دانند؛ اما آنچه باعث سستی در اعمال و روی‌آوردن به دنیا و اعراض از [[خدا|خداوند]] گردد، از این قسم نبوده، بلکه مجرد غرور است.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۹۲/۱۱؛ نراقی، جامع السعادات، ۱۱/۳–۱۵.</ref> این دو مانند دو بال برای مقربان و سالکان‌اند که آنان را به مقام محمود رسانده، از خطرهای راه نجات می‌دهد.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۲۴۸/۷.</ref> [[امام‌خمینی]] نه تنها خوف را کمالی معنوی و منشأ بسیاری از فضایل نفسانی می‌داند، بلکه آن را سرچشمه تمام اصلاحات و مبدأ درمان تمام بیماری‌های روحانی می‌شمرد. انسان مؤمن باید توجه بسیاری به اموری همچون عذاب و عقاب و شدت گرفتاری مرگ و برزخ و قیامت و اهوال صراط و میزان داشته باشد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸۱.</ref>