شهریه امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

شهریه از واژه «شهر» در [[زبان عربی|عربی]] به معنای فاصله زمانی «ماه»<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۳/۲۲۲.</ref> و مترادف با «ماهانه» است و مقصود مقرری است که هر ماه یک‌بار پرداخت می‌شود.<ref>دهخدا، لغتنامه، ۹/۱۲۸۹۰.</ref> شهریه در اصطلاح رایج حوزوی، به‌ویژه در یک قرن اخیر، به معنای کمک‌هزینه [[طلاب علوم دینی]] است که معمولاً هر یک ماه به آنان پرداخت می‌شود و نوعاً متکی به منابع مالی شرعی است که یکی از مهم‌ترین آنها «[[خمس|خُمس]]» است.

در گذشته، پرداخت شهریه به طلبه‌ها و روحانیان [[شیعه]] فراگیر و مستمر نبود و گاهی و شاید سالی یک بار، وجهی به آنان پرداخت می‌شد. [[سید مرتضی علم‌الهدی]]، از علمای قرن پنجم، هزینه زندگی شاگردانش را از درآمد املاک خود می‌پرداخت؛ چنان‌که به [[شیخ طوسی]] دوازده دینار و به [[ابن‌براج]] ماهانه هشت دینار می‌داد. وی بخش دیگر املاک خود را برای خرید کاغذ مورد نیاز فقها و علما [[وقف]] کرد.<ref>دوانی، مفاخر اسلام، ت ۳/۲۸۵–۲۸۶.</ref> گاهی نیز یک یا چند نفر هزینه تحصیل طلبه‌ای را بر عهده می‌گرفتند.<ref>فقیهی، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، ۵۱۱.</ref>

از این رو، مردم متدین وجوه شرعی خویش را جهت اداره حوزه‌های علمیه [[عتبات عالیات]] در [[عراق]]، برای مراجع خود می‌فرستادند و این امر باعث تمرکز وجوه شرعی شد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۹۴–۴۹۵.</ref> در این دوره نیز شهریه به معنای پرداخت ماهانه آسان نبود و تنها گاهی مراجع وقت، مبلغ اندکی به عنوان «تقسیمی» و کمک‌هزینه می‌پرداختند تا اینکه [[مرجعیت]] شیعه در برخی مراجع تقلید متمرکز شد و ارسال وجوه شرعی به حوزه نجف فزونی گرفت. از این تاریخ موضوع پرداخت ماهیانه «شهریه» به طلاب در حوزه‌های عتبات مطرح شد؛ اما در حوزه‌های دیگر وضعیت سابق همچنان ادامه داشت.<ref>واعظ‌زاده، بودجه حوزه، ۱۸۳–۱۸۴.</ref>

در سال ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۰ش که [[عبدالکریم حائری یزدی]] به احیا و تأسیس [[حوزه علمیه قم]] اقدام کرد، کوشید تا در حوزه علمیه قم نیز همانند [[حوزه نجف]] برای طلاب شهریه‌ای قرار دهد. از سوی دیگر، شماری از بازاریان متدین او را در این کار یاری کردند. ایشان توانست در طول پانزده سالی که در [[قم]] زعامت و مرجعیت داشت، به حوزویان شهریه بپردازد.<ref>بدلا، هفتاد سال خاطره، ۸۱؛ نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی آیت‌الله حائری، ۶۷–۶۸.</ref> گفته شده امام‌خمینی در دوره طلبگی از شهریه استفاده نمی‌کرده و از درآمد ملک شخصی خود در خمین گذران می‌کرده‌است.<ref>بروجردی، خاطرات چاپ‌شده در حریم امام، ۲۳.</ref>

پس از رحلت بروجردی، امام‌خمینی تمایلی به مرجعیت نداشت؛ اما وقتی در سال ۱۳۴۲ [[رهبری]] قیام ضد [[محمدرضا پهلوی]] و رژیم سلطنتی و در رأس آن، مبارزه با [[آمریکا]] و [[اسرائیل]] را بر دوش گرفت، به صورت طبیعی مردم به سوی ایشان روی آوردند و [[وجوه شرعی]] و [[هدایا]] و [[نذورات]]، از سرتاسر [[ایران]]، به‌ویژه بازار [[تهران]] و [[اصفهان]] و [[مشهد]] و [[تبریز]] برای ایشان ارسال می‌شد و بدین‌گونه ایشان پرداخت شهریه به طلاب و فضلا را آغاز کرد.<ref>یزدی، خاطرات، ۳۵۸.</ref>

دسته سوم شهریه ویژه بود که به فضلا و استادان برجسته که نیاز مالی داشتند، اختصاص داشت و در وقت‌های ضروری به آنها پرداخت می‌شد؛ مثلاً ایشان برای درمان بیماری [[میرزاجواد تبریزی]] و به [[کاظم تبریزی]] که در آن زمان از مدرسان فاضل [[نجف]] بود و [[شاگردان امام‌خمینی|شاگردان]] بسیاری در درس ایشان حاضر می‌شدند، به دلیل نیاز مبرم، مبلغ بسیاری پرداخت کرد.<ref>خاتم یزدی، خاطرات، ۱۱۹.</ref> نیز ایشان پیش از اینکه در [[قم]] شهریه عمومی را آغاز کند، به برخی شاگردان فاضل و کوشا، مساعدت‌های ویژه‌ای در حدود دویست یا سیصد تومان می‌کرد.<ref>گرامی، خاطرات، ۳۲.</ref>

در سال‌های [[مبارزه]]، عوامل رژیم پهلوی از برقراربودن شهریه امام‌خمینی احساس خطر می‌کردند و مصمم بودند از پرداخت آن جلوگیری کنند. اسنادی از گزارش‌های سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) در سال ۱۳۴۵ که دربارهٔ جمع‌آوری پول برای امام‌خمینی و فهرست افرادی که به این کار اقدام می‌کنند، تهیه شده‌است، به وضوح این نگرانی را نشان می‌دهد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۶/ ۳۷۰–۳۷۴.</ref> این نگرانی در اسناد شهربانی نیز بازتاب یافته‌است؛ ازجمله رئیس ساواک در نامه‌ای به رئیس شهربانی در نهم آبان ۱۳۴۴پس از ورود امام‌خمینی از [[ترکیه]] به [[عراق]] اعلام کرد عناصری از طرفداران ایشان ضمن تلاش‌هایی ازجمله جمع‌آوری پول و اعزام پیک به عراق در پوشش زیارت با ایشان تماس گرفته و در آینده با بر قراری ارتباط لازم اقداماتی خلاف مصالح رژیم در داخل و خارج کشور انجام خواهند داد و از شهربانی خواسته‌است هر گونه اطلاعاتی دراین‌باره به ساواک اعلام شود.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۳/۲۴۳.</ref> در جلدهای سوم، چهارم و پنجم این اسناد در معرفی وکلا، مقسمان شهریه، اسامی کسانی که به امام‌خمینی [[وجوه شرعی]] پرداخت می‌کردند و نیز چگونگی فرستادن آن به عراق اسناد زیادی آمده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۳/۴۰۱؛ ۴/۱۹، ۳۸۷ و ۵/۱۹۵–۲۰۱، ۳۱۲–۳۱۴.</ref>

برای ارسال پول به [[نجف]] در برابر تلاش رژیم پهلوی، دست‌اندرکاران [[بیت امام‌خمینی]] تدابیر مقتضی اندیشیدند؛ به این صورت که وجوه شرعی را یا به نام [[نصرالله خلخالی]]، از علمای سرشناس نجف، می‌فرستادند که ساواک به او حساسیت نداشت<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲/۳۰؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۰/۱۰۵، ۱۱۰ و ۱۱۴.</ref> یا در شهرهای [[کویت]]، [[مکه]]، مدینه و کشورهای اروپایی به دست نمایندگان امام‌خمینی می‌رساندند تا از طریق آنان در اختیار ایشان قرار گیرد. بخش دیگری از وجوه به وسیله زائران عتبات به دفتر امام‌خمینی در نجف می‌رسید.<ref>خاتم یزدی، خاطرات، ۱۱۱.</ref> بدین وسیله پرداخت شهریه ایشان در نجف، البته با اندکی تأخیر ادامه یافت. در ایران نیز مدتی شهریه ایشان به نام میرزااحمد آشتیانی، یکی از علمای برجسته و مورد احترام تهران که چند سال هم از امام‌خمینی مسن‌تر بود، پرداخت شد و ساواک را کاملاً در سردرگمی قرار داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۹۱–۱۹۲.</ref> {{ببینید|میرزااحمد آشتیانی}}.

شهریه امام‌خمینی به لحاظ گستره جغرافیایی، در سال‌های مبارزه و [[تبعید امام‌خمینی|تبعید]] ایشان، افزون بر [[حوزه علمیه قم|حوزه‌های علمیه قم]] و نجف و سامرا، شامل طلاب و فضلای شهرها و استان‌های [[تهران]]، [[اصفهان]]، [[مشهد]]، [[شیراز]]، [[کرمانشاه]]، [[آذربایجان شرقی]] و [[آذربایجان غربی|غربی]] و طلاب کشورهای [[لبنان]]، پاکستان و [[سوریه]] نیز می‌شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۱۹، ۱۳۳، ۱۶۲ و ۱۷۳.</ref>

سیدمرتضی پسندیده (برادر امام‌خمینی)، [[شهاب‌الدین اشراقی]] (داماد امام‌خمینی)، علی‌اکبر اسلامی تربتی، احمد آشتیانی و [[محمدصادق کرباسچی]] (تهرانی) و خادمی قمی در قم، نصرالله خلخالی در نجف، حسن صانعی در قم و تهران، سیدمحمدصادق لواسانی [[در تهران، حسینعلی منتظری]] در اصفهان، [[سیدعبدالحسین دستغیب]]، بهاءالدین محلاتی و [[صدرالدین حائری]] در شیراز، عبدالجلیل جلیلی در کرمانشاه، محمدصادق خلخالی در خلخال، عباس محفوظی و علوی در رشت، محمدرضا محامی در مشهد<ref>پسندیده، یاران امام، ۱۴۵، ۳۹۹، ۴۱۳ و ۴۲۶؛ امام‌خمینی، ۲/۸۰؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۹/۴۵۱؛ ۱۰/۱۱۴ و ۲۸۸.</ref> و [[محمد شریعت اصفهانی]] مشهور به شیخ‌الشریعه در [[پاکستان]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۷۱ و ۳/۱۶۲.</ref> ازجمله مسئولان و مقسّمان شهریه ایشان در مناطق مختلف به‌شمار می‌رفتند. به گزارش ساواک، چنان‌چه وجوهات جمع‌آوری‌شده، به مبلغ قابل توجهی می‌رسید، به وسیله نمایندگان عبدالجلیل جلیلی، از کرمانشاه و مرز خسروی به عراق فرستاده می‌شد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۹/۴۵۱.</ref>

سیره امام‌خمینی در پرداخت شهریه به طلاب این بود که در تمام مراحل، [[عزت نفس]] آنان حفظ شود و بی‌جهت در برابر کسی خضوع نکنند<ref>محمدی گیلانی، خاطره، ۵/۱۳۱.</ref>؛ به همین سبب در گزینش مسئولان و مقسّمان شهریه دقت می‌کرد که افراد متخلق، متواضع و متین دست‌اندرکار امر شهریه باشند.<ref>محمدی گیلانی، خاطره، ۵/۱۲۸.</ref> از مجموع نزدیک به پنجاه نامه‌ای که امام‌خمینی دربارهٔ شهریه به فرزندان و مسئولان دفتر خود نوشته‌است، به‌روشنی می‌توان پی برد که ایشان اهتمام ویژه‌ای به بهبود وضع معیشتی طلاب و فضلا داشته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۵۲؛ ۳/۱۹۴ و ۲۱/۵۰۸.</ref>

امام‌خمینی اعضای [[دفتر امام‌خمینی|دفتر خویش]] را همواره از ورود به برخی حواشی منع می‌کرد و بر این عقیده بود که [[وجوه شرعی]]، جزو اموال شخصی کسی نیست تا متصدی آن در قبالش از مردم توقع بی‌جا داشته باشد<ref>خاتم یزدی، خاطرات، ۱۲۰.</ref>؛ چنان‌که وقتی مسئول مالی دفتر ایشان در [[نجف]]، به سبب رفتار نادرست یک طلبه با امام‌خمینی شهریه او را قطع کرد، از کار وی بسیار ناراحت شد و دستور برقراری شهریه آن طلبه، بدون فوت وقت و نیز عذرخواهی از او را صادر کرد.<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۱۵.</ref> همچنین وقتی فرزند ایشان سیدمصطفی به ایشان پیشنهاد کرد مبلغ ویژه‌ای به طلاب انقلابی اختصاص دهد، ایشان نپذیرفت<ref>خاتم یزدی، خاطرات، ۱۱۷.</ref> و هنگامی که اطلاع یافت در قم، [[سیداحمد خمینی]] به دلیل رفت و آمد طلاب و فضلای انقلابی به بیت [[امام‌خمینی]]، تصمیم گرفته‌است مبلغی به آنان اختصاص دهد، در نامه‌ای توبیخ‌آمیز، او را از این کار برحذر داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۳۶.</ref>