confirmed، emailconfirmed، templateeditor
۱٬۵۵۴
ویرایش
←پیشینه
(←منابع) |
(←پیشینه) |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
==پیشینه== | ==پیشینه== | ||
شورا از بارزترین شیوه‌های [[عقلایی]] و از ریشه‌دارترین [[اصول عرفی]] در زندگی جمعی است و قدیمی‌ترین شیوه‌های مدیریت در زندگی اجتماعی انسان‌ها، نمونه‌هایی از نظام شورایی را به همراه دارد.<ref>عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱/۴۶۲.</ref> نشانه‌هایی از مجلس مشورتی در یونان باستان به چشم می‌خورد؛<ref>پیشگامی‌فرد، نگرشی به شیوه‌های سازمان‌دهی سیاسی قدرت در جامعه ایران باستان و یونان باستان، ۴۴ ـ ۴۷.</ref> چنان‌که در اندیشه ارسطو موضوع شورا و پایان‌دادن به امور با رجوع به آرای اکثریت مطرح بوده است.<ref>فاستر، خداوندان اندیشه سیاسی، ۱/۳۱۸ ـ ۳۲۵.</ref> در ایران باستان نیز مجلس مشورتی در دوره هخامنشی و استفاده از آرای بزرگان قوم برای کشورداری به نام مهستان وجود داشته است.<ref>پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ۳/۲۳۱۲ ـ ۲۳۱۵؛ فیروزی، ریشه‌های دموکراسی و مجلس در ایران باستان، ۴۹ ـ ۵۰.</ref> در میان [[عرب جاهلی]] نیز مجلس مشورتی به نام [[دارالندوه]] برای بحث و گفتگو درباره مسائل مهم گزارش شده است.<ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه(ص)، ۱/۴۸۰؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱/۲۴۰.</ref> در غرب از گذشته نمونه‌هایی از مجالس قانونگذاری وجود داشته است؛ ازجمله در مقاطعی در فاصله قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی در [[فرانسه]] نیز نوعی پارلمان برای قانونگذاری وجود داشته است.<ref>دهخدا، فرهنگ لغت دهخدا، ۴/۴۶۴۸.</ref> | شورا از بارزترین شیوه‌های [[عقلایی]] و از ریشه‌دارترین [[اصول عرفی]] در زندگی جمعی است و قدیمی‌ترین شیوه‌های مدیریت در زندگی اجتماعی انسان‌ها، نمونه‌هایی از نظام شورایی را به همراه دارد.<ref>عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱/۴۶۲.</ref> نشانه‌هایی از مجلس مشورتی در یونان باستان به چشم می‌خورد؛<ref>پیشگامی‌فرد، نگرشی به شیوه‌های سازمان‌دهی سیاسی قدرت در جامعه ایران باستان و یونان باستان، ۴۴ ـ ۴۷.</ref> چنان‌که در اندیشه ارسطو موضوع شورا و پایان‌دادن به امور با رجوع به آرای اکثریت مطرح بوده است.<ref>فاستر، خداوندان اندیشه سیاسی، ۱/۳۱۸ ـ ۳۲۵.</ref> در ایران باستان نیز مجلس مشورتی در دوره هخامنشی و استفاده از آرای بزرگان قوم برای کشورداری به نام مهستان وجود داشته است.<ref>پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ۳/۲۳۱۲ ـ ۲۳۱۵؛ فیروزی، ریشه‌های دموکراسی و مجلس در ایران باستان، ۴۹ ـ ۵۰.</ref> در میان [[عرب جاهلی]] نیز مجلس مشورتی به نام [[دارالندوه]] برای بحث و گفتگو درباره مسائل مهم گزارش شده است.<ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه(ص)، ۱/۴۸۰؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱/۲۴۰.</ref> در غرب از گذشته نمونه‌هایی از مجالس قانونگذاری وجود داشته است؛ ازجمله در مقاطعی در فاصله قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی در [[فرانسه]] نیز نوعی پارلمان برای قانونگذاری وجود داشته است.<ref>دهخدا، فرهنگ لغت دهخدا، ۴/۴۶۴۸.</ref> | ||
از سوی دیگر، [[اسلام]] سنت‌های مثبت و سازنده اقوام و ملل ازجمله اصل شورا را پذیرفته است.<ref>عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱/۴۶۲.</ref> سوره چهل و دوم [[قرآن کریم]] شورا نام دارد. خداوند تعالی در قرآن به [[پیامبر اکرم(ص)]] فرمان داده است با مردم [[مشورت]] کند<ref>آل عمران، ۱۵۹.</ref> این فرمان بر نقش و اهمیت مشاوره در مسائل اجتماعی و سیاسی دلالت دارد <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۴/۵۶ ـ ۵۷.</ref> و ارزش شورا و مشورت در حیات اجتماعی [[مسلمانان]] بارها از زبان پیامبر(ص) و [[ائمه(ع)]] بیان شده است<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۴۴۱ ـ ۴۴۲؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷۲/۱۰۰ ـ ۱۰۲).</ref> فلسفه وجودی مجلس شورای اسلامی تحقق مضمون آیات کریم «وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَینَهُمْ» <ref>شوری، ۳۸.</ref> و «وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلأَمْرِ» <ref>آل عمران، ۱۵۹.</ref> است و نظام شورایی دستوری اسلامی و متکی بر شیوه‌های عملی پیامبر اکرم(ص) است.<ref>عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱/۴۶۳؛ مقاله مشورت.</ref> | از سوی دیگر، [[اسلام]] سنت‌های مثبت و سازنده اقوام و ملل ازجمله اصل شورا را پذیرفته است.<ref>عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱/۴۶۲.</ref> سوره چهل و دوم [[قرآن کریم]] شورا نام دارد. خداوند تعالی در قرآن به [[پیامبر اکرم(ص)]] فرمان داده است با مردم [[مشورت]] کند<ref>آل عمران، ۱۵۹.</ref> این فرمان بر نقش و اهمیت مشاوره در مسائل اجتماعی و سیاسی دلالت دارد <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۴/۵۶ ـ ۵۷.</ref> و ارزش شورا و مشورت در حیات اجتماعی [[مسلمانان]] بارها از زبان پیامبر(ص) و [[ائمه(ع)]] بیان شده است<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۴۴۱ ـ ۴۴۲؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷۲/۱۰۰ ـ ۱۰۲).</ref> فلسفه وجودی مجلس شورای اسلامی تحقق مضمون آیات کریم «وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَینَهُمْ» <ref>شوری، ۳۸.</ref> و «وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلأَمْرِ» <ref>آل عمران، ۱۵۹.</ref> است و نظام شورایی دستوری اسلامی و متکی بر شیوه‌های عملی پیامبر اکرم(ص) است.<ref>عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱/۴۶۳؛ مقاله مشورت.</ref> | ||
نخستین نشانه تفکر شورایی برای قانونگذاری در ایران به شیوه مجلس مشورتی را باید در رساله «یک کلمه» میرزایوسف‌خان مستشارالدوله نوشته شده در فاصله ۱۲۸۳ ـ ۱۲۸۷ق جستجو کرد که در آن میان شورای اسلامی با قوانین فرانسوی مقایسه شده و برتریِ قوانین اسلامی بر غربی نمایانده شده است<ref>مستشارالدوله، رساله موسومه به یک کلمه، ۳۷۷ ـ ۴۳۲.</ref> نخستین مجلس شورا در ایران با سبک جدید در دوره [[مشروطه]] ایجاد شد. مبارزات عدالت‌‌خواهانه علما و مردم ایران علیه [[دولت قاجاریه]] در ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ق/ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵، به صدور فرمان مشروطه انجامید <ref>اقبال آشتیانی، تاریخ کامل ایران (بعداز اسلام)، ۱۰۷۱؛ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۴۵۷.</ref> و نخستین مجلس شورای ملی در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ق/ ۱۷ مهر ۱۲۸۵، در محل کاخ گلستان به دست [[مظفرالدین‌شاه]] افتتاح شد.<ref>کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۸۵ ـ ۸۶؛ شمیم، ۴۶۱؛ مقاله نهضت مشروطه.</ref> از نهضت مشروطه تا [[انقلاب اسلامی ایران]]، ۲۴ دوره مجلس قانونگذاری تشکیل شده است: مجلس اول تا پنجم در زمان قاجاریه، مجلس ششم تا سیزدهم در زمان [[رضا پهلوی]] و مجلس سیزدهم تا بیست و چهارم در دوره [[محمدرضا پهلوی]] بوده است.<ref>قیصریان‌فرد و خسروی‌زاده، مقایسه جامعه‌شناختی آخرین مجلس عصر مشروطیت با اولین مجلس دوره قانونگذاری جمهوری اسلامی ایران، ۵۶۲ ـ ۵۶۷.</ref> انتخابات دوره نخست صنفی بود و نمایندگان مجلس از شش دسته شاهزادگان قاجار، علما، اعیان و اشراف، تاجران، ملّاکان (صاحبان ملک بسیار)، کشاورزان و اصناف انتخاب می‌شدند<ref>؛میرزاصالح، مذاکرات مجلس اول، توسعه سیاسی ایران در ورطه سیاست بین‌الملل، ۷۶۱؛ سائلی، سیر تحول قوانین انتخاباتی مجلس در ایران، ۹۰ ـ ۹۱.</ref> از این‌رو کارگران و تهی‌دستان عملاً از حق انتخاب‌شدن محروم بودند. <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۶۲.</ref> [[مجلس شورای ملی]] پس از [[کودتای رضاخان پهلوی]] در سال ۱۲۹۹ و تسلط وی بر کشور به انحطاط بیشتری دچار شد و گزینش نمایندگان از سال ۱۳۰۵ ـ ۱۳۲۰ یکسره در دست دولت بود<ref>انتشارات جهان کتاب، مجلس در دوره رضاخان پهلوی، ۲۸.</ref> و نمایندگان مجلس با نظر دربار پهلوی گزینش می‌شدند (رستمی، ۱/۲۸). تقلب برای تعیین نمایندگانِ طرفدار دولت و [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) در دوره پهلوی دوم نیز ادامه یافت.<ref>بهنود، از سیدضیا تا بختیار، دولت‌های ایران از سوم اسفند ۱۲۹۹ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، ص۴۳۷ ـ ۴۳۸؛ دلانوا، ساواک، ۱۴۹ ـ ۱۵۱.</ref>{{ببینید|مجلس شورای ملی}} | |||
نخستین نشانه تفکر شورایی برای قانونگذاری در ایران به شیوه مجلس مشورتی را باید در رساله «یک کلمه» میرزایوسف‌خان مستشارالدوله نوشته شده در فاصله ۱۲۸۳ ـ ۱۲۸۷ق جستجو کرد که در آن میان شورای اسلامی با قوانین فرانسوی مقایسه شده و برتریِ قوانین اسلامی بر غربی نمایانده شده است<ref>مستشارالدوله، رساله موسومه به یک کلمه، ۳۷۷ ـ ۴۳۲.</ref> نخستین مجلس شورا در ایران با سبک جدید در دوره [[مشروطه]] ایجاد شد. مبارزات عدالت‌‌خواهانه علما و مردم ایران علیه [[دولت قاجاریه]] در ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ق/ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵، به صدور فرمان مشروطه انجامید <ref>اقبال آشتیانی، تاریخ کامل ایران (بعداز اسلام)، ۱۰۷۱؛ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۴۵۷.</ref> و نخستین مجلس شورای ملی در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ق/ ۱۷ مهر ۱۲۸۵، در محل کاخ گلستان به دست [[مظفرالدین‌شاه]] افتتاح شد.<ref>کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۸۵ ـ ۸۶؛ شمیم، ۴۶۱؛ مقاله نهضت مشروطه.</ref> از نهضت مشروطه تا [[انقلاب اسلامی ایران]]، ۲۴ دوره مجلس قانونگذاری تشکیل شده است: مجلس اول تا پنجم در زمان قاجاریه، مجلس ششم تا سیزدهم در زمان [[رضا پهلوی]] و مجلس سیزدهم تا بیست و چهارم در دوره [[محمدرضا پهلوی]] بوده است.<ref>قیصریان‌فرد و خسروی‌زاده، مقایسه جامعه‌شناختی آخرین مجلس عصر مشروطیت با اولین مجلس دوره قانونگذاری جمهوری اسلامی ایران، ۵۶۲ ـ ۵۶۷.</ref> انتخابات دوره نخست صنفی بود و نمایندگان مجلس از شش دسته شاهزادگان قاجار، علما، اعیان و اشراف، تاجران، ملّاکان (صاحبان ملک بسیار)، کشاورزان و اصناف انتخاب می‌شدند<ref>؛میرزاصالح، مذاکرات مجلس اول، توسعه سیاسی ایران در ورطه سیاست بین‌الملل، ۷۶۱؛ سائلی، سیر تحول قوانین انتخاباتی مجلس در ایران، ۹۰ ـ ۹۱.</ref> از این‌رو کارگران و تهی‌دستان عملاً از حق انتخاب‌شدن محروم بودند. <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۶۲.</ref> [[مجلس شورای ملی]] پس از [[کودتای رضاخان پهلوی]] در سال ۱۲۹۹ و تسلط وی بر کشور به انحطاط بیشتری دچار شد و گزینش نمایندگان از سال ۱۳۰۵ ـ ۱۳۲۰ یکسره در دست دولت بود<ref>انتشارات جهان کتاب، مجلس در دوره رضاخان پهلوی، ۲۸.</ref> و نمایندگان مجلس با نظر دربار پهلوی گزینش می‌شدند (رستمی، ۱/۲۸). تقلب برای تعیین نمایندگانِ طرفدار دولت و [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) در دوره پهلوی دوم نیز ادامه یافت.<ref>بهنود، از سیدضیا تا بختیار، دولت‌های ایران از سوم اسفند ۱۲۹۹ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، ص۴۳۷ ـ ۴۳۸؛ دلانوا، ساواک، ۱۴۹ ـ ۱۵۱.</ref> | |||
{{ببینید|مجلس شورای ملی}} | |||
==شکل‌گیری مجلس شورای اسلامی== | ==شکل‌گیری مجلس شورای اسلامی== | ||
پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] در دوران [[امام‌خمینی]] سه دوره [[انتخابات]] مجلس شورای اسلامی برگزار شد.<ref>خوش‌زاد، مجلس شورای اسلامی، ۴۵؛ آقایی جیرهنده و بسطامی، مجلس شورای اسلامی، دوره دوم، ۴۱ ـ ۴۳؛ جهان‌محمدی، مجلس شورای اسلامی دوره سوم، ۱۵.</ref> نخستین انتخابات مجلس در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ برگزار گردید و در ۷ خرداد ۱۳۵۹ که برابر ۱۳رجب سالروز ولادت [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] بود، نخستین دوره مجلس در محل سابق [[مجلس سنا]] با پیام امام‌خمینی،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۶۱.</ref> افتتاح شد.<ref>جمهوری اسلامی، ۸/۳/۱۳۵۹، ۱ و ۳؛ حبیب‌نژاد، حقوق و وظایف نمایندگی مجلس، ۳۵.</ref> محل آن تا سال ۱۳۸۰ همین مکان بود و سپس به ساختمان تازه تأسیس برای آن جنب محل مجلس شورای ملی در میدان بهارستان انتقال یافت <ref>اداره تبلیغات و انتشارات، کارنامه مجلس شورای اسلامی دوره هفتم سال اول، ۲۳۳ ـ ۲۳۴ و ضمیمه، ۲۶.</ref> در برابر «عدل مظفر» که به عنوان ماده تاریخ افتتاح مجلس شورای ملی بر سر در آن نقش بست<ref>پرتوی، چکیده‌های تاریخ، ۲/۷۸۵.</ref> سه کلمه «مظهر عدل علی» ماده تاریخ مجلس شورای اسلامی ۱۳۵۹ شد و در جلسه ۲۱ دوره اول، تصویب شد بر سر در ورودی مجلس نصب گردد<ref>روابط عمومی مجلس، آشنایی با مجلس شورای اسلامی به ضمیمه کارنامه سال اول مجلس، ۵۴.</ref> در آغاز برابر تعبیر قانون اساسی به آن مجلس شورای ملی گفته می‌شد اما امام‌خمینی در ۷ شهریور ۱۳۵۸ ابراز امیدواری کرد که مجلس، مجلسی «اسلامی» و مانع برنامه‌های غیر اسلامی و خلاف شرع باشد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۵۸.</ref> [[محمدصادق خلخالی]] نماینده مجلس در هشتمین جلسه تشکیل مجلس در ۳/۴/۱۳۵۹ پیشنهاد کرد عنوان [[مجلس شورای ملی]] به مجلس شورای اسلامی تغییر یابد <ref>مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره اول و سوم، ۸۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۷۱۲.</ref> که مورد موافقت نمایندگان قرار گرفت و در ۳۱/۴/۱۳۵۹ تصویب شد<ref>مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره اول و سوم، ۲۲۷؛ اداره کل، مجموعه قوانین، اولین دوره مجلس شورای اسلامی (۷ خرداد ۱۳۵۹ تا ۶ خرداد ۱۳۶۳ش)، ص۱.</ref> و سپس در [[بازنگری در قانون اساسی]] در سال ۱۳۶۸ به آن تصریح شد.<ref>مقاله شورای بازنگری قانون اساسی.</ref> | پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] در دوران [[امام‌خمینی]] سه دوره [[انتخابات]] مجلس شورای اسلامی برگزار شد.<ref>خوش‌زاد، مجلس شورای اسلامی، ۴۵؛ آقایی جیرهنده و بسطامی، مجلس شورای اسلامی، دوره دوم، ۴۱ ـ ۴۳؛ جهان‌محمدی، مجلس شورای اسلامی دوره سوم، ۱۵.</ref> نخستین انتخابات مجلس در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ برگزار گردید و در ۷ خرداد ۱۳۵۹ که برابر ۱۳رجب سالروز ولادت [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] بود، نخستین دوره مجلس در محل سابق [[مجلس سنا]] با پیام امام‌خمینی،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۶۱.</ref> افتتاح شد.<ref>جمهوری اسلامی، ۸/۳/۱۳۵۹، ۱ و ۳؛ حبیب‌نژاد، حقوق و وظایف نمایندگی مجلس، ۳۵.</ref> محل آن تا سال ۱۳۸۰ همین مکان بود و سپس به ساختمان تازه تأسیس برای آن جنب محل مجلس شورای ملی در میدان بهارستان انتقال یافت <ref>اداره تبلیغات و انتشارات، کارنامه مجلس شورای اسلامی دوره هفتم سال اول، ۲۳۳ ـ ۲۳۴ و ضمیمه، ۲۶.</ref> در برابر «عدل مظفر» که به عنوان ماده تاریخ افتتاح مجلس شورای ملی بر سر در آن نقش بست<ref>پرتوی، چکیده‌های تاریخ، ۲/۷۸۵.</ref> سه کلمه «مظهر عدل علی» ماده تاریخ مجلس شورای اسلامی ۱۳۵۹ شد و در جلسه ۲۱ دوره اول، تصویب شد بر سر در ورودی مجلس نصب گردد<ref>روابط عمومی مجلس، آشنایی با مجلس شورای اسلامی به ضمیمه کارنامه سال اول مجلس، ۵۴.</ref> در آغاز برابر تعبیر قانون اساسی به آن مجلس شورای ملی گفته می‌شد اما امام‌خمینی در ۷ شهریور ۱۳۵۸ ابراز امیدواری کرد که مجلس، مجلسی «اسلامی» و مانع برنامه‌های غیر اسلامی و خلاف شرع باشد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۵۸.</ref> [[محمدصادق خلخالی]] نماینده مجلس در هشتمین جلسه تشکیل مجلس در ۳/۴/۱۳۵۹ پیشنهاد کرد عنوان [[مجلس شورای ملی]] به مجلس شورای اسلامی تغییر یابد <ref>مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره اول و سوم، ۸۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۷۱۲.</ref> که مورد موافقت نمایندگان قرار گرفت و در ۳۱/۴/۱۳۵۹ تصویب شد<ref>مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره اول و سوم، ۲۲۷؛ اداره کل، مجموعه قوانین، اولین دوره مجلس شورای اسلامی (۷ خرداد ۱۳۵۹ تا ۶ خرداد ۱۳۶۳ش)، ص۱.</ref> و سپس در [[بازنگری در قانون اساسی]] در سال ۱۳۶۸ به آن تصریح شد.<ref>مقاله شورای بازنگری قانون اساسی.</ref> | ||