فی لزوم تبین الفجر فعلا فی اللیالی المقمرة (رساله)
فی لزوم تبیّن الفجر فعلاً فی اللّیالی المقمرة رساله‌ای درباره تعیین وقت طلوع فجر صادق در شب‌های مهتابی، از امام‌خمینی، عربی.
لیالی مقمره
«لیالی مقمره» به معنای شب‌های مهتابی است و دارای این ویژگی است که به علت تابش نور ماه، طلوع فجرِ صادق قابل مشاهده حسی نیست؛ از این‌رو دیدن سپیده صبح با کمی تأخیر امکان‌پذیر است و این وضعیت از شب سیزدهم ماه تا حدود ده روز ادامه دارد. بحث درباره وقت طلوع شرعی صبح در این شب‌ها به یکی از فروع فقهی تبدیل شده و فقها به ارائه نظر و استدلال دراین‌باره پرداخته‌اند.
محقق نجفی به این مسئله توجه کرده[۱] و پس از وی، آقارضا همدانی به آن پرداخته و استدلال فقهی آن را ارائه کرده است.[۲] از فقیهان معاصر نیز کسانی مانند سیدابوالقاسم خویی[۳] و سیداحمد خوانساری[۴] دراین‌باره سخن گفته‌اند.
در این میان، تنها برخی فقها مانند آقارضا همدانی در بحث مواقیت الفرائض[۵] برای رؤیت حسی فجر در شب‌های مهتابی، به مقداری تأخیر در نماز پس از طلوع فجر فتوا داده‌اند؛ ولی شماری از فقها با این فتوا مخالفت کرده و همان تحقق واقعی فجر را موضوع احکام دانستهاند[۶] و محقق نجفی تأخیر را به احتیاط مستحب موجه شمرده است.[۷]
نظر امام خمینی
امام‌خمینی که هم‌نظر با همدانی است، رساله «فی لزوم تبیَن الفجر فعلاً فی اللیالی المقمره» را که تاریخ نگارش آن به‌درستی معلوم نیست، به هدف بیان نظر خود درباره لزوم آشکارشدن طلوع فجر در شب‌های مهتابی نگاشته است. ایشان در مقدمه کوتاهی موضوع این رساله را توضیح داده و اهمیت پرداختن به این فرع فقهی را یادآورشده و بیان کرده است با وجود ابتلای بسیار به آن در نماز صبح، ابتدای روزه و نماز شب، گویا از آن غفلت شده است.[۸] ایشان بر این نظر است که طلوع فجر در شب‌های گفته شده با حدود ده دقیقه تأخیر قابل مشاهده است و مشاهده حسی فجر موضوع حکم نماز و روزه است. ایشان فتوای خود را مستند به قرآن و سنت دانسته و از آقارضا همدانی نقل کرده است عالمان شیعه با این فتوا همراهاند.[۹] (ببینید: مقاله طلوع فجر) امام‌خمینی در این رساله، پس از طرح موضوع، «فعلیت تبیّن» را ملاک طلوع فجر می‌داند و توضیح می‌دهد واژه «تبین» در آیه «وَ کلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یتَبَینَ لَکمُ الْخَیطُ الْأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ»،[۱۰] ظهور کامل در ادعای مورد نظر ایشان دارد و آیه، اولین وقت امساک در روزه را تبین فجر دانسته است. ایشان پس از استدلال به آیه گفته شده، به طرح و نقد شبهات درباره نظریه خویش پرداخته است.[۱۱]
بخش دوم رساله به احادیث اختصاص یافته است؛ احادیثی که امام‌خمینی معتقد است نه تنها ظهور، بلکه در مواردی صراحت بر نظریه ایشان دارند. ایشان در پایان رساله یادآور می‌شود اگر ادله قرآنی و روایی برای اثبات این نظریه تمام نباشد، نوبت به اصل عملی می‌رسد و اصل در این مورد، اجرای استصحاب است و استصحاب ـ اعم از استصحاب حکمی و موضوعی ـ تأخیر فجر را تا محسوس و دیده‌شدن فجر تأیید می‌کند (امام‌خمینی، الرسائل العشرة، ۲۰۳ ـ ۲۰۵). ایشان در پاسخ استفتائات نیز بر همین مبنا فتوا داده است.[۱۲]
برخی اندیشمندان به رساله یاد شده توجه نشان داده‌اند و طرح آن باعث شده افراد دیگری در این زمینه پژوهش‌های فقهی جدیدی را انجام دهند و به بررسی این فرع فقهی بپردازند؛ ازجمله یکی از شاگردان امام‌خمینی، سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی در رساله‌ای مستقل به این مسئله پرداخته و به صورت مفصل دو نظریه را آورده و استنادهای فقهی آنها را بررسی کرده است.
محمدحسن احمدی فقیه یزدی نیز ضمن شرح رساله امام‌خمینی، دیدگاه ایشان را تقویت و از آن دفاع کرده است و محمد سند به صورت مستقل به این مسئله پرداخته و آن را بررسی کرده است.[۱۳]. این رساله که نسخه خطی آن به خط امام‌خمینی در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی موجود است،[۱۴] برای نخستین بار در سال ۱۳۶۷ همراه با تعلیقات محمدحسن احمدی فقیه یزدی منتشر شده است؛ همچنین بار دیگر به همراه نُه رساله دیگر، با عنوان الرسائل العشره در سال ۱۳۷۸ از سوی ناشر یادشده به چاپ رسیده و در بخش «فوائد الخمسه»، فائده پنجم و صفحات ۱۹۹ ـ ۲۰۵ این کتاب را به‌خود اختصاص داده است. همچنین این رساله در سال ۱۳۹۲ از سوی همین ناشر در جلد ۲۰ موسوعة الامام‌الخمینی در بخش عنوان الرسالات الفقهیة و الاصولیة منتشر شده است.
پانویس
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۷/۹۶.
- ↑ همدانی، مصباح الفقیه، ۹/۱۲۶ ـ ۱۳۴.
- ↑ خویی، موسوعه، ۱۱/۲۰۰ ـ ۲۰۱.
- ↑ خوانساری، جامع المدارک، ۱/۲۴۲ ـ ۲۴۳.
- ↑ همدانی، مصباح الفقیه، ۹/۱۳۴.
- ↑ بروجردی، نهایة التقریر، ۱/۱۴۸ ـ ۱۴۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۷/۹۶.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشرة، ۱۹۹.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشرة، ۱۹۹.
- ↑ بقره، ۱۸۷.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشرة، ۲۰۰ ـ ۲۰۲.
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۱/۱۳۱ ـ ۱۳۲.
- ↑ احمدی فقیه، رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره، ۲۰۹ ـ ۲۲۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب الرسائل العشره، ۴.
منابع
قرآن کریم.
- احمدی فقیه یزدی، محمدحسن، رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره، تهران، مدرس، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الرسائل العشره، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره، تهران، مدرس، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- بروجردی، سیدحسین، نهایة التقریر، تقریر محمد فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام‌الخویی، المستند فی شرح العروة الوثقی، الصلاة، تقریر مرتضی بروجردی، قم، مؤسسه احیاء آثار الإمام‌الخویی، چاپ چهارم، ۱۴۳۰ق.
- سند بحرانی، محمد، هیویات فقهیه، تقریر احمد ماحوزی، قم، الاجتهاد، چاپ اول؛ ۱۴۲۹ق.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الرسائل العشره، تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- مرتضوی لنگرودی، سیدمحمدحسن، وجیزة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره، قم، انصاریان، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- همدانی، آقارضا، مصباح الفقیه، تحقیق محمد باقری و دیگران، قم، جعفریه، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
مهدی حسینیان قمی