مرقد امام‌خمینی
| مرقد امام خمینی | |
|---|---|
 | |
| نام | مرقد امام خمینی |
| کشور | ایران |
| استان | تهران |
| شهرستان | ری |
| بخش | کهریزک |
| اطلاعات اثر | |
| نام محلی | کهریزک |
| نام‌های دیگر | حرم امام‌خمینی |
| نوع بنا | اماکن مذهبی |
| کاربری | محل دفن امام خمینی |
| دورهٔ ساخت اثر | ۱۳۶۸ش. |
| بانی اثر | سیدمرتضی طباطبایی • سیداحمد خمینی • اکبر هاشمی رفسنجانی |
| آدرس | ۱۵ کیلومتری تهران، غرب بهشت زهرا(س) و در حاشیه بزرگراه تهران ـ قم. |
مَرقد امام‌خمینی ساخت و شکل‌گیری حرم امام‌خمینی، تهران.
معرفی اجمالی
از دیرباز جایگاه دفن اولیا و بزرگان دین، مورد توجه موحدان قرار داشته‌است و دین‌باوران با بنای ساختمان بر مدفن بزرگان دین، افزون بر زیارت و قدردانی و زنده‌داشت یاد آنان[۱] خدای را در آن جایگاه‌ها عبادت کرده،[۲] به فراگیری علم و دانش می‌پرداختند. برخی از این مکان‌ها نیز به کانون ترویج دین و ارزش‌های الهی تبدیل شده‌است.[۳] مزارهای بزرگان دین، الهام‌بخش حرکت‌های متعالی و آزادی‌بخش بوده هدف و راهشان در میان مردم ماندگار شده‌است.[۴]
تعیین محل دفن
امام‌خمینی در پایان روز سیزده خرداد ۱۳۶۸ درگذشت و روز چهارده این ماه، به عنوان روز رسمی رحلت ایشان اعلام شد. تشییع جنازه و دفن امام‌خمینی برای حضور بیشتر علاقه‌مندان تا شانزده خرداد به تأخیر افتاد و پیکر ایشان پس از اقامه نماز سیدمحمدرضا گلپایگانی، از مراجع تقلید و تشییع تاریخی دفن گردید.[۵] مرقد امام‌خمینی در پانزده کیلومتری تهران، غرب بهشت زهرا(س) و در حاشیه بزرگراه تهران ـ قم واقع شده‌است.
(ببینید: ارتحال امام‌خمینی)
امام‌خمینی درباره محل دفن خود سخنی نگفته بود[۶] سیداحمد خمینی، یک سال پیش از رحلت ایشان[۷] موضوع را با برخی نزدیکان در میان گذاشته بود.[۸] وی تأکید داشت باید پیش از رحلت، مقدمات را فراهم ساخت و مکان دفن امام‌خمینی باید کانون اجتماع مردم و موجب تقویت انقلاب باشد و به پیشبرد اهداف ایشان کمک کند.[۹] وی در نظر داشت مرکزی با عنوان کانون فرهنگی، دانشگاهی و حوزوی، آماده و سرمایه‌گذاری شود و در ادامه محل مرقد امام‌خمینی نیز گردد.[۱۰] جایگاه مذهبی و حوزوی امام‌خمینی اقتضا می‌کرد ایشان در قم یا مشهد دفن شود؛[۱۱] از طرف دیگر امام‌خمینی رهبر امت بود و شایسته بود در پایتخت به خاک سپرده شود.[۱۲]
سیداحمد خمینی طرحی برای ده تا پانزده سال آینده در نظر داشت [۱۳] و زمینی برای این منظور، در میانه کوشک نصرت و علی‌آباد قم، انتخاب کرد که با کمک وزیران وقت جهاد کشاورزی و نیرو، کارهای مقدماتی آن به عنوان مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی انجام شد.[۱۴] حدود شش ماه پس از آن، امام‌خمینی از دنیا رفت و کارگزاران نظام درباره محل دفن ایشان جلسه‌ای تشکیل دادند.[۱۵] سیداحمد خمینی علاقه داشت امام‌خمینی در کوشک نصرت دفن شود که اکبر هاشمی رفسنجانی، دوری راه و بیابانی‌بودن را از موانع آن برشمرد.[۱۶]
پس از منتفی‌شدن محل یادشده برخی پیشنهاد کردند امام‌خمینی در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س)[۱۷] یا در مسجد جمکران، و یا مدرسه معصومیه قم و یا در بهشت زهرا(س) کنار شهیدان و یا کنار قبر سیدمحمود طالقانی به خاک سپرده شود.[۱۸] سیدمرتضی طباطبایی شهردار وقت تهران، مکان فعلی مرقد را جامع دیدگاه‌ها و جوابگوی طرح مورد نظر دانست و مسئولان با آن موافقت کردند؛[۱۹] زیرا این محل، افزون بر نزدیکی به تهران و همجواری با شهدای انقلاب اسلامی، دسترسی زائران دیگر شهرها را به مرقد آسان می‌ساخت و مردم به‌راحتی می‌توانستند آن را از دور ببینند و خاطره رهبر خود را در دل زنده کنند.[۲۰] سیداحمد خمینی با تأکید بر ایجاد فضای مناسب برای فعالیت‌های فرهنگی، با آن موافقت کرد.[۲۱] این محل در ملکیت فرزند یکی از رزمندگان مفقودالاثر دفاع مقدس بود. گفته شده وی به سبب خوابی که دیده بود، زمین خود را برای دفن امام‌خمینی، اهدا کرد.[۲۲] سایر موارد را نیز یا مالکان بخشیدند یا از آنان خریداری شد یا زمین مناسب‌تری به جای آن گرفتند.[۲۳] پس از منتفی‌شدن دفن امام‌خمینی در کوشک نصرت، آن مکان به زمین کشاورزی و باغ تبدیل گشت و زیرمجموعه آستان امام‌خمینی شد.[۲۴]
ازدحام مردم مشتاق برای تشییع و خاکسپاری امام‌خمینی بی‌سابقه و مدیریت میلیون‌ها نفر کاری دشوار بود.[۲۵] در موقع آماده‌شدن قبر، مردم خاک‌ها را برای تبرک برمی‌داشتند.[۲۶] برای جلوگیری از ازدحام بی‌سابقه مشتاقان امام‌خمینی که مانعی برای دفن بودند، اتوبوس‌های دوطبقه و کانتینرهایی را به صورت دو طبقه به هم‌دیگر متصل کرده، در اطراف قبر قرار داده بودند؛[۲۷] کانتینری را نیز پس از دفن، روی قبر قرار دادند.[۲۸]
روند ساخت و ساز
طرح ساخت مرقد امام‌خمینی دو مرحله داشت:
- مرحله اول مربوط به سال ۱۳۶۸ بود که با هدف فراهم‌ساختن مقدمات اولیه برای زائران و ایجاد فرصت برای طرح اصلی طراحان انجام شد[۲۹] در این مرحله، روی قبر با سنگ مرمر با روکش سبز پوشیده شد [۳۰] و پس از خاکسپاری امام‌خمینی گنبدی موقت روی قبر نصب شد [۳۱] و پرچم سبزی بالای آن برافراشته شد.[۳۲] این گنبد به گنبد مسجدالاقصی شباهت داشت.[۳۳] صحن مرکزی مطهر امام‌خمینی نیز به گونه‌ای سنگ‌فرش شد که زائران به‌سهولت بتوانند بر سر مزار ایشان حاضر شوند.[۳۴] پس از این سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گنبد جدیدی برای نصب بر فراز مرقد، ساخت. این گنبد دوازده متر قطر داشت و اطراف آن با آیات قرآن به خط سفید تزیین شده بود و بر فراز ستون‌هایی که برای این منظور تعبیه شده بود قرار گرفت.[۳۵] هم‌زمان ضریحی از آلومینیوم بر روی قبر نصب شد و زمین اطراف آن با شن‌های نرم پوشیده شد و قسمتی نیز فرش شد.[۳۶] سرانجام مرقد با تلاش شبانه‌روزی هزاران نفر، برای پذیرایی از عزاداران مراسم اربعین امام‌خمینی آماده شد [۳۷]
- مرحله دوم، طرح اصلی ساخت و ساز مرقد را دربر می‌گرفت و برابر سیاست‌گذاری، قرار بود ده‌ساله به فرجام برسد.[۳۸] ابعاد حرم ۱۲۴ متر در ۱۲۴ متر در نظر گرفته شد. مقبره امام‌خمینی در مرکز قرار گرفت. روی آن ضریح ساخته شد و گنبد اصلی بالای ضریح طراحی شد.[۳۹] چهار گلدسته برای حرم در نظر گرفته شد و چهار گنبد فیروزه‌ای نیز طراحی گردید که بر پایه آن، سقف حرم به صورت خیمه دیده شود.[۴۰] گنبد فلزی طلایی‌رنگ سال ۱۳۶۸ به علت فرسوده‌شدن به نقره‌ای تغییر رنگ داد.[۴۱] کمبود فضا برای برگزاری مراسم و برآوردن انتظارات جامعه، مدیران آستانه مرقد امام‌خمینی را به توسعه آن واداشت [۴۲] به مرقد امام‌خمینی که به «حرم امام» شهرت یافت[۴۳] چهار شبستان و چهار درب اصلی با محوریت ضریح امام‌خمینی افزوده شد.[۴۴] فضای داخلی حرم طوری طراحی شد که امکان استفاده هم‌زمان صد هزار نفر را داشته باشد.[۴۵] برای آسایش زائران حرم، دو صحن بزرگ در بیش از ۱۳۰ هزار متر بنای طولی ساخته شد.[۴۶] صحن شرقی رو به گلزار شهدا به نام شهیدان و صحن غربی به نام سیدمصطفی خمینی نام‌گذاری شد.[۴۷] پس از مدتی صحن انقلاب اسلامی و یادگار امام نیز به آن افزوده شد.[۴۸] فضای پیرامونی حرم، جوی اجتماعی و پرجاذبه دارد[۴۹] و در اطراف حرم، مکان‌های تجاری، مذهبی و ورزشی برای تأمین رفاه حال زائران مهیا شده‌است.[۵۰]
احداث ۳۵۰ هکتار جنگل، دریاچه مصنوعی، راه‌اندازی قطار شهری (مترو)، تأسیس شهرک علمی، فرهنگی و سیاحتی و دانشگاه بزرگ فرزندان شاهد، ساخت ورزشگاه، شهر بازی و باغ‌شهر از دیگر طرح‌ها و برنامه‌هایی است که در کنار مرقد امام‌خمینی به دنبال اجرای آن بوده‌اند[۵۱] و برخی مانند بیمارستان آغاز و برخی دیگر مثل قطار شهری، دانشگاه شاهد و آزاد اسلامی (قاجار)، زائرسرا، فروشگاه[۵۲] به پایان رسیده‌است و مرقد شرایط مطلوبی برای زائران فراهم آورده‌است. طرح‌های فضای سبز، سنگ‌فرش گذرگاه‌ها، خیابان‌های اطراف حرم و اقامتگاه زائران، نیز احداث دستشویی‌های بهداشتی از کارهای انجام‌گرفته در کلان‌طرح آن است.[۵۳] ساخت دانشگاه اسلامی، مدرسه علوم دینی و مراکز علمی و آسایشگاه برای زائران و بازارچه[۵۴] شهر آفتاب، پژوهشگاه امام‌خمینی و انقلاب، گنجینه دفاع مقدس، نمایشگاه بین‌المللی کتاب، مراکز دانشگاهی، علمی، تحقیقی، ورزشی، جهانگردی و بوستان جنگلی[۵۵] از دیگر طرح‌های حرم امام‌خمینی است.
نماد انقلاب اسلامی
مرقد امام‌خمینی، کانون فرهنگیِ انقلاب اسلامی است[۵۶] و معماران مرقد در طراحی آن به سبک اسلامی و ایرانی توجه داشته‌اند؛[۵۷] صحن‌ها، رواق‌ها، گلدسته‌ها و گنبد حرم نیز براساس این الگو طراحی شده‌اند.[۵۸]
این مجموعه، پنج گنبد مزین‌شده به بتن پوسته‌ای و کاشی سنتی دارد[۵۹] که نمادی از پنج‌تن اصحاب کسا (پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع)) است[۶۰] داخل گنبدِ اصلی هشت‌گوشه‌ای، پنجره‌های عظیم به صورت لاله‌های قرمز که نماد شهادت‌اند، با برگ‌های سبز به شکل هنرمندانه‌ای به شکل سیب بزرگی نقش بسته‌اند.[۶۱] ابعاد ۱۲۴ در ۱۲۴ متر حرم، نشانه شمار پیامبران خدا و شروع پایه گنبد از ارتفاع، ۴۲ متر و رأس آن ۵۷ متر است. ارتفاع علم روی گنبد نیز که پرچم روی آن قرار می‌گیرد ۶۸ متر است که عددهای ۴۲ به سال آغاز جنبش، ۵۷ به سال پیروزی انقلاب و ۶۸ به سال رحلت امام‌خمینی اشاره دارند [۶۲] گلدسته با ارتفاع نود متر[۶۳] نشان از سن امام‌خمینی دارد و مرقد، به شکل خیمه دیده می‌شود. خیمه نیز نمادی از معماری شیعی و برگرفته از عاشورای حسینی است.[۶۴]
چیرگی معماری ایرانی و اسلامی و شیعی، تقارن و همخوانی بخش‌های حرم، سادگی و دستیابی آسان زائران و انتخاب مصالح ماندگار، از ویژگی‌های ساخت و ساز حرم امام‌خمینی شمرده می‌شود.[۶۵] نمادها مرقد امام‌خمینی را به یکی از آراسته‌ترین آرامگاه‌های ایران و از بزرگ‌ترین بناهای یادبود در جهان اسلام تبدیل کرده‌است [۶۶] این مرقد به میعادگاه و یکی از زیارتگاه‌های مردم ایران و شیفتگان ایشان در سراسر جهان تبدیل شده‌است.[۶۷] و خبرنگاران بسیاری نیز از توجه و علاقه شدید مردم به حرم امام‌خمینی و تبرک به مزار ایشان سخن گفته‌اند.[۶۸] با این حال، در سال ۱۳۹۴ که فضای حرم امام‌خمینی با بازسازی و نمای جدید برای عموم گشوده شد، انتقادات چندی ازجمله درباره معماری تجملی و ناسازگاری آن با زندگی ساده و منش ساده‌زیستی امام‌خمینی از سوی برخی رسانه‌ها متوجه آن شد؛[۶۹] اما محمدعلی انصاری، سرپرست آستان امام‌خمینی، در پاسخی مشروح، آن را در راستای تعظیم و تجلیل از امام‌خمینی و یکی از عوامل ماندگاری نام و یاد ایشان شمرد و تأکید کرد نباید جایگاه حرم امام‌خمینی را با وضع خانه ایشان در قم یا جماران سنجید.[۷۰]
طراحان و معماران مرقد
افراد بسیاری در نقشه و طراحی مرقد نقش داشته‌اند؛ ازجمله سیداحمد خمینی که در برخی از بخش‌های مهم حرم، مثل طرح خیمه‌ای آن مشارکت داشته‌است.[۷۱] جانباز شهید سیدمحمد صنیع‌خانی از فرماندهان دفاع مقدس،[۷۲] نیز در ساختن مرقد مطهر شرکت داشته‌است.[۷۳] علی‌اکبر زنگنه از اعضای اولیه ساخت حرم بوده‌است.[۷۴] مدیریت ستاد اجرایی و تکمیل مجموعه حرم نیز بر عهده وی بوده‌است.[۷۵] محمد تهرانی، دانش‌آموخته دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران طراح و معمار اولیه حرم بوده‌است.[۷۶] گسترش حرم امام‌خمینی بر اساس طرح پیشنهادی شاه‌کرمی، طراح و مشاور طرح و با حضور محمدرضا کریمی و علیرضا کاظمی شکل اجرایی به خود گرفت و ویژگی مهم آن، معماری کاملاً ایرانی است. [۷۷]
مدیریت و هزینه‌های مرقد
تولیت آستان امام‌خمینی در آغاز بر عهده سیداحمد خمینی بود. وی در ۲۷/۳/۱۳۶۸ طی حکمی سیدمحمد هاشمی را با عنوان مسئول امور مالی و کمک‌های مردمی و نذورات حرم منصوب کرد و به او سفارش کرد دراین‌باره احتیاط لازم را رعایت کرده، با مسئولان مربوطه همکاری کند.[۷۸] وی در ۱۱ آذر ۱۳۶۹ با حکم دیگری به هاشمی وکالت داد تا برای وقف اموال منقول و غیر منقول واقفان مرقد اقدام کند.[۷۹]
پس از درگذشت سیداحمد خمینی در ۲۶ اسفند ۱۳۷۳ برابر وصیت وی، تولیت حرم به فرزندش سیدحسن خمینی سپرده شد تا با کمک و راهنمایی محمدعلی انصاری کارهای حرم را به سرانجام برساند.[۸۰] افزون بر گروه خادمان رسمی، در حرم شمار بسیاری نیز با عنوان خادمان افتخاری به خدمت مشغول‌اند.[۸۱] هزینه‌های حرم با کمک‌های مردمی، اعتبارات رسمی دولت [۸۲] همیاری دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی، نذورات، عایدات و موقوفات[۸۳] و درآمد مراکز تجاری زیرمجموعه حرم[۸۴] تأمین می‌گردد. بودجه عمرانی حرم از طریق کمک‌های دولتی تأمین شده، نذورات در دیگر بخش‌ها هزینه می‌شود.[۸۵] سیداحمد خمینی برای ساخت مرقد از مردم تقاضای کمک کرد و حسابی برای این کار در بانک معین شد.[۸۶] مردم نیز از آغاز شروع بنا، برای ساخت آن کمک کردند؛[۸۷] چنان‌که برخی از علاقه‌مندان امام‌خمینی بخشی از دارایی خود را وقف مرقد کرده‌اند.[۸۸]
(ببینید: محمدعلی انصاری و عبدالله جوادی آملی)
جایگاه و مراسم مرقد
حرم امام‌خمینی احترام و جایگاه ویژه‌ای دارد. این مکان جایگاه نماز و نیایش و زیارت است [۸۹] عبدالله جوادی آملی از عالمان بزرگ حوزه زیارتنامه‌ای برای امام‌خمینی تهیه کرد و زوار از آن برای زیارت استفاده می‌کنند.[۹۰] بزرگداشت سالگرد امام‌خمینی هرساله با حضور رهبر انقلاب اسلامی و دیگر کارگزاران نظام اسلامی و حضور پرشور مردم از شهرهای گوناگون برگزار می‌گردد. در این مراسم، رهبری درباره ویژگی‌های امام‌خمینی و انقلاب و وحدت امت اسلامی و انقلابی و تداوم راه آن بزرگ‌مرد سخن می‌گوید.[۹۱]
سیداحمد خمینی در نخستین سالگرد امام‌خمینی در جمع میلیونی زائران، از رهبری، مراجع تقلید، حوزه‌های علمیه، نیز از مسئولان و دیگر دست‌اندرکاران آماده‌سازی حرم مطهر سپاسگزاری کرد.[۹۲] نماز جمعه نیز در برخی مناسبت‌ها در مرقد اقامه می‌گردد.[۹۳] شخصیت‌های سیاسی و مذهبی، ازجمله رهبری انقلاب به زیارت مرقد امام‌خمینی می‌روند. هیئت دولت نیز در هفته دولت در مزار ایشان گرد می‌آیند و به بنیان‌گذار انقلاب اسلامی ایران ادای احترام می‌کنند. دیگر نهادها و ارگان‌های کشور نیز به مناسبت‌های مختلف در حرم حاضر شده، به امام‌خمینی ادای احترام می‌کنند. بسیاری از رؤسای کشورها و شخصیت‌های معروف جهان نیز همواره با حضور در مرقد امام‌خمینی ضمن ادای احترام، دیدگاه‌های خود را درباره انقلاب اسلامی بیان می‌کنند.[۹۴]
برخی یاران امام‌خمینی نیز پیرامون مقبره ایشان دفن شده‌اند.[۹۵] سیداحمد خمینی بنابر وصیت خود داخل ضریح و کنار قبر پدر به خاک سپرده شد.[۹۶] اکبر هاشمی رفسنجانی نیز در داخل ضریح و کنار قبر استاد و مراد خود به خاک سپرده شده‌است.[۹۷] سیدمحمد صنیع‌خانی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی (پدر همسر سیداحمد خمینی) [۹۸] خدیجه ثقفی همسر امام‌خمینی، محمدرضا توسلی، رئیس دفتر امام‌خمینی، محمود بروجردی، داماد امام‌خمینی، حسن حبیبی و برخی دیگر، در محوطه‌های بیرونی ضریح دفن شده‌اند.
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۲/۴۲۵ ـ ۴۲۶.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۷/۲۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۵/۱۵۶.
- ↑ انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰ ـ ۳۱.
- ↑ حضور، اخبار و گزارش‌های برگزاری نهمین سالگرد رحلت امام‌خمینی، ۷/۵۶ ـ ۵۷؛ توسلی، همیشه با امام، سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، ۲۱۵.
- ↑ توسلی، همیشه با امام، سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، ۲۱۶.
- ↑ انصاری، برنامه‌های دومین، ۳۵۱.
- ↑ انصاری، گنجینه دل، ۱۸۲.
- ↑ انصاری، گنجینه دل، ۱۸۲.
- ↑ انصاری، گنجینه دل، ۱۸۳.
- ↑ انصاری، گنجینه دل، ۱۸۵.
- ↑ انصاری، برنامه‌های دومین، ۳۵۱.
- ↑ انصاری گنجینه دل، ۱۸۴.
- ↑ انصاری گنجینه دل، ۱۸۳.
- ↑ سلیمانی، خاطرات حاج‌حسین سلیمانی از محافظان حضرت امام، ۱۰۲ و ۱۰۵.
- ↑ سلیمانی، خاطرات حاج‌حسین سلیمانی از محافظان حضرت امام، ۱۰۴.
- ↑ توسلی، همیشه با امام، سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، ۲۱۶.
- ↑ سلیمانی، خاطرات حاج‌حسین سلیمانی از محافظان حضرت امام، ۱۰۵.
- ↑ سلیمانی، خاطرات حاج‌حسین سلیمانی از محافظان حضرت امام، ۱۰۵.
- ↑ مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امام‌خمینی، ۹۹.
- ↑ خمینی، فصل صبر، ۲۰.
- ↑ انصاری، برنامه‌های دومین، ۳۵۱ ـ ۳۵۲.
- ↑ انصاری، برنامه‌های دومین، ۳۵۱ ـ ۳۵۲.
- ↑ انصاری، مرکز بزرگ، ۲۵.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۷.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۷.
- ↑ مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امام‌خمینی، ۹۹.
- ↑ گلی زواره، سیاحت خوشید، ۲۲۵ و ۲۲۸.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ۲۷.
- ↑ مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امام‌خمینی، ۹۹.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۷.
- ↑ نادرپور، پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب اسلامی، ۱۱۵.
- ↑ مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امام‌خمینی، ۱۰۰ ـ ۱۰۱.
- ↑ مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امام‌خمینی، ۱۰۰ ـ ۱۰۱.
- ↑ غلوم، الدّلیل مرشد الزائرین للعتبات المقدسة فی ایران، ۱۳۲.
- ↑ مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امام‌خمینی، ۹۹.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ انصاری، برنامه‌های دومین، ۳۵۲؛ کهن‌نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۳۸۵.
- ↑ نادرپور، پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب اسلامی، ۱۲۵.
- ↑ کهن‌نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۳۸۵.
- ↑ کهن‌نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۳۸۵.
- ↑ انصاری، گنجینه دل، ۱۸۹.
- ↑ پرتال امام‌خمینی.
- ↑ ستاد اجرایی ساخت و تکمیل مجموعه حرم مطهرحضرت امام(س) ، ۵.
- ↑ رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ۲۸.
- ↑ انصاری، برنامه‌های دومین، ۳۵۲.
- ↑ گلی زواره، سیاحت خوشید، ۲۲۹؛ انصاری، مرکز بزرگ، ۱۰.
- ↑ انصاری، مرکز بزرگ، ۱۵ ـ ۱۶.
- ↑ توکلی، حریم امام را باید حفظ کرد، ۲۴.
- ↑ رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ۲۹.
- ↑ کهن‌نسب،آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۳۸۵؛ ستاد اجرایی ساخت و تکمیل مجموعه حرم مطهرحضرت امام(س)، ۴.
- ↑ انصاری، مرکز بزرگ، ۱۸.
- ↑ انصاری، برنامه‌های دومین، ۳۵۲.
- ↑ گلی زواره، سیاحت خوشید، ۲۲۸؛ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ کهن‌نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۳۸۵.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ۲۸.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ ستاد اجرایی ساخت و تکمیل مجموعه حرم مطهرحضرت امام(س)، ۴.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ۲۵.
- ↑ گلی زواره، سیاحت خوشید، ۲۲۸.
- ↑ نادرپور، پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب اسلامی، ۱۱۵.
- ↑ مهاجری؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ۳؛ نظافتی، روزنامه کیهان، ۱۰.
- ↑ انصاری، خبرآنلاین.
- ↑ آن موج آرام، حضور، ویژه‌نامه هشتمین سالگرد امام‌خمینی، ۲۱.
- ↑ کیهان، ۲۲/۶/۱۳۸۸، ۹.
- ↑ حضور، مجله، اخبار و گزارش‌های برگزاری نهمین سالگرد رحلت امام‌خمینی، ۱۲/۳۶۵ ـ ۳۶۶.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ آن موج آرام، حضور، ویژه‌نامه هشتمین سالگرد امام‌خمینی، ۲۱.
- ↑ امیدوار، پایگاه اطلاع‌رسانی هنر آنلاین، خبرگزاری هنر ایران.
- ↑ جام جم، ۱۴/۵/۱۳۹۳، ۳.
- ↑ خمینی، مجموعه آثار، ۲/۱۰.
- ↑ خمینی، مجموعه آثار، ۲/۱۱.
- ↑ خمینی، وصیت‌نامه، ۳۵.
- ↑ حریم امام، مجله، ۵۵/۲۶ و ۶۰/۲۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۸.
- ↑ گلی زواره، سیاحت خوشید، ۲۲۹؛ انصاری، مرکز بزرگ، ۳۶.
- ↑ رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ۲۸.
- ↑ زنگنه، روزنامه جام جم، ۱۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۳۰/۱۳۶۸، ۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۲/۳/۱۳۶۸، ۹ و ۱۲.
- ↑ ایران، روزنامه، ۱۴/۸/۱۳۹۲، ۱۴.
- ↑ انصاری، برنامه‌های دومین، ۳۵۰ ـ ۳۵۱.
- ↑ بایگانی مؤسسه.
- ↑ حضور، مجله، اخبار و گزارش‌های برگزاری نهمین سالگرد رحلت امام‌خمینی، ۲۴/۲۲۶.
- ↑ خمینی، مجموعه آثار، ۱/۳۹۱ ـ ۳۹۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۶/۳/۱۳۸۸، ۳ و ۱۳/۳/۱۳۸۹، ۳.
- ↑ حضور، مجله، اخبار و گزارش‌های برگزاری نهمین سالگرد رحلت امام‌خمینی، ۳/۳۰۸ ـ ۳۱۷.
- ↑ انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰.
- ↑ خمینی، وصیت‌نامه، ۳۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، ۲۲/۱۰/۱۳۹۵، ۱.
- ↑ انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰.
منابع
- آن موج آرام، حضور، ویژه‌نامه هشتمین سالگرد امام‌خمینی، خرداد ۱۳۷۶ش.
- امیدوار، عطاءالله، پایگاه اطلاع‌رسانی هنر آنلاین، خبرگزاری هنر ایران، ۱۶ خرداد ۱۳۹۳ش.
- انصاری، محمدعلی، برنامه‌های دومین سالگرد ارتحال حضرت امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش.
- انصاری، محمدعلی، گنجینه دل، مجموعه خاطرات یاران در وصف یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- انصاری، محمدعلی، مرکز بزرگ فرهنگی ـ زیارتی، مجله حضور، شماره ۲۲، ۱۳۷۷ش.
- انصاری، محمدعلی، خبرآنلاین، ۱۱/۳/۱۳۹۴ش.
- ایران، روزنامه، ۱۴/۸/۱۳۹۲ش.
- پرتال امام‌خمینی، پایگاه اطلاع‌رسانی، اماکن منتسب حرم مطهر.
- توسلی، محمدرضا، همیشه با امام، سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- توکلی، اکبر، حریم امام را باید حفظ کرد، مجله حریم امام، شماره ۱۱۷، ۲۵/۲/۱۳۹۳ش.
- جام جم، روزنامه، ۱۱/۳/۱۳۹۱. ۱۴/۵/۱۳۹۳ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸. ۱۸/۳/۱۳۶۸. ۲۰/۳/۱۳۶۸. ۲۲/۳/۱۳۶۸. ۱۶/۳/۱۳۸۸. ۱۳/۳/۱۳۸۹ش.
- حریم امام، مجله، شماره ۵۵، ۱۰/۱۲/۱۳۹۱. شماره ۶۰، ۱۵/۱/۱۳۹۲.
- حضور، مجله، اخبار و گزارش‌های برگزاری نهمین سالگرد رحلت امام‌خمینی، شماره ۲۴، ۱۳۷۷ش.
- حضور، مجله، انعکاس اخبار مربوط به سوگواری حضرت امام‌خمینی در رسانه‌های گروهی دنیا، شماره ۷، ۱۳۷۲ش.
- حضور، مجله، خبر، شماره ۱۲، ۱۳۷۴ش.
- حضور، مجله، دل‌نوشته‌های دفتر حرم، شماره ۳، ۱۳۷۰ش.
- خمینی، سیداحمد، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، به کوشش حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- خمینی، سیداحمد، متن وصیت‌نامه یادگار امام، مجله حضور، شماره ۱۰، ۱۳۷۴ش.
- خمینی، سیداحمد، مجموعه آثار یادگار امام، حجت‌الاسلام و المسلمین حاج‌سیداحمد خمینی، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- زنگنه، علی‌اکبر، روزنامه جام جم، ۱۱/۳/۱۳۹۱ش.
- ستاد اجرایی ساخت و تکمیل مجموعه حرم مطهرحضرت امام(س).
- سلیمانی، حسین، خاطرات حاج‌حسین سلیمانی از محافظان حضرت امام، تدوین رضا شیخ‌محمدی تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- غلوم، علی حسن، الدّلیل مرشد الزائرین للعتبات المقدسة فی ایران، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- قاجار، عباس، پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۰/۳/۱۳۸۵ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- کهن‌نسب، علی، سلیمانی، فرشید و دیگران، آنجاکه بوی یار می‌دهد، چاپ‌شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- کیهان، روزنامه، ۲۲/۶/۱۳۸۸ش.
- گلی زواره، غلامرضا، سیاحت خوشید، تهران، هستی‌نما، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امام‌خمینی، شماره ۲۳ ـ ۲۴، ۱۳۶۸ش.
- مهاجری، مسیح، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۸/۲/۱۳۹۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و ششم، ۱۳۸۵ش.
- نادرپور، محمدرضا، پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب اسلامی، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- نظافتی، ایرج، روزنامه کیهان، ۱۰/۳/۱۳۹۴ش.
پیوند به بیرون
- ابراهیم صالحی حاجی‌آبادی، مرقد امام‌خمینی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۲۵۲-۲۶۰.