مهدی فیض
فیض، مهدی؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. او در سال ۱۳۰۳ ش در خانواده‌ای روحانی در قم به دنیا آمد (شریف رازی، ج ۲، ۲۲۵). پدرش آیت‌الله میرزا محمد فیض قمی، از شاگردان آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و سید محمدکاظم طباطبایی یزدی بود که پیش از تأسیس حوزه علمیه قم، مدرسه فیضیه را احیا کرد و به تدریس دروس حوزوی در آنجا پرداخت و با ورود آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به قم و تأسیس حوزه علمیه آن شهر، در کنار ایشان به تدریس در آنجا پرداخت. همچنین محل نماز خود را در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) به آیت‌الله حائری یزدی تفویض کرد و خود اقامه نماز جماعات در مسجد امام قم را بر عهده گرفت. او پس از رحلت آیت‌الله حائری یزدی، توزیع شهریه جمعی از طلاب را بر عهده گرفت و از مدرسان عالی رتبه حوزه علمیه قم به شمار می‌رفت (همان، ج ۱، ۳۴۱-۳۴۲). جدش میرزا علی‌اکبر فیض، ادیب، مورخ و خطاط نامی عصر قاجار و صاحب آثاری چون تذکره شعرای دارالایمان قم، تاریخ قم و تفصیل قحطی سال ۱۲۸۸ قم و جد اعلایش مورخ برجسته میرزا محمد قمی صاحب کتاب ریاض الرضا یا باب رضوان در مناقب سلطان خراسان بود (انصاری، ۳۰۹). مهدی فیض قمی در چنین خانواده‌ای به دنیا آمد و پس از فراگیری خواندن و نوشتن به تحصیل دروس حوزوی حوزوی روی آورد و وارد حوزه علمیه قم شد. او ادبیات را در قم نزد شیخ ابوالقاسم نحوی و شیخ علی‌اصغر فقیهی قزوینی و عروه الوثقی را پیش علی‌اصغر اشعری قمی خواند. در درس مطول هم از شاگردان سید مرتضی علوی فریدنی بود و سپس سطوح عالی را نزد آیات شیخ عباسعلی شاهرودی، شیخ عبدالرزاق قائینی و سید محمدرضا موسوی گلپایگانی خواند. آنگاه از درس خارج فقه و اصول آیات سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و سید کاظم شریعتمداری استفاده کرد. او سپس به تدریس دروس فقه و اصول در حوزه علمیه قم پرداخت. همچنین به جای پدرش نماز جماعت را در مسجد امام حسن عسکری (ع) قم اقامه می‌کرد (همان، ج ۲، ۲۲۵-۲۲۶؛ انصاری، ۳۰۹). درباره سال‌های حضور او در درس‌های خارج فقه یا اصول یا هر دو درس امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی می‌توان احتمال داد که از اوایل دهه ۱۳۳۰ تا تبعید امام خمینی به خارج از کشور در سال ۱۳۴۳ ش از درس‌های ایشان در مساجد محمدیه، سلماسی و اعظم قم بهره می‌برد. وی سپس از آیات شیخ عبدالنبی عراقی، میرزا آقا اصطهباناتی و سید جمال‌الدین گلپایگانی اجازاتی در امور روایت و حسبیه دریافت کرده بود (همان). مهدی فیض در جریان حمله مأموران حکومت پهلوی به مدرسه فیضیه در دوم فروردین ۱۳۴۲، همراه با دویست تن از متدینان قم، به خدمت امام خمینی رسید و اعلام کرد که دویست خانه در قم برای بستری زخمی‌شدگان آن روز در نظر گرفته‌اند و خواستار انتقال مصدومان آن روز به آن خانه‌ها و مداوای آنان شد، ولی امام خمینی با این استدلال که ممکن است مأموران حکومت پهلوی زخمی‌شدگان را از خانه‌ها بیرون آورد، با آن مخالفت کرد (صادقی گیوی، ۸۳). او پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور، همراه با دیگر مدرسان حوزه علمیه‌ی قم در نامه‌ای به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت، به تبعید «رهبر شیعیان، مرجع عالی‌قدر حضرت آیت‌الله‌العظمی آقای خمینی مدظله‌العالی علی رؤس المسلمین» اعتراض کردند (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد، ۵۶-۵۷؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۲۸-۱۳۰). سپس در نامه‌ای خواستار آزادی و بازگرداندن امام خمینی به کشور شد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۴۹ ـ ۱۵۰). در ۱۳۴۴ ش نیز پس از سرکوب تجمع جمعی از طلاب در مسجد بالاسر و دستگیری جمعی از روحانیان، حمله مأموران به حرم حضرت فاطمه معصومه (س) را محکوم کردند و خواستار آزادی روحانیان زندانی شدند (همان، ۱۶۳؛ آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد، ۵۸-۵۹). در همان زمان (فروردین ۱۳۴۴ ش) و در پی بروز شایعاتی درباره تبعیدگاه امام خمینی، در نامه‌ای دیگر به هویدا (همراه با مدرسان حوزه علمیه قم)، خواستار اطلاع‌رسانی دولت در آن باره شدند (همان، ۱۶۴). مهدی فیض پس از آن هم به فعالیت‌های سیاسی ادامه داد و در بهمن ۱۳۴۶ ممنوع‌الخروج شد (آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم شیرازی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۹۸).
ساواک در گزارشی که در سال ۱۳۵۴ ش از وضعیت روحانیان تهیه کرد، از فیض قمی به‌عنوان یکی از روحانیان طراز اول کشور نام برد، ولی تأکید کرد که «از لحاظ ملی و سیاسی فرد مورد اعتمادی نیست» (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۴۶، ۳۱۸)؛ اصطلاحی که درباره روحانیان مخالف حکومت پهلوی و طرفدار امام خمینی به کار می‌رفت. همین سند نشان از رویکرد و مشی مبارزاتی مهدی فیض قمی دارد. او در سال ۱۳۴۶ ش ممنوع‌الخروج شد (همان، ج ۲۶، ۱۶۷). درباره دیگر فعالیت‌های فیض قمی اطلاعاتی در دست نیست.
فیض قمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با بعثه مقام معظم رهبری در امور حج همکاری داشت (همان؛ آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم شیرازی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۹۸) و در بیش از ۵۰ سفر حج عمره، راهنمای زائران بیت‌الله بود. جواهر فیض (مجموعه‌ای از روایات و مطالب ناب در سه جلد) از تألیفات اوست. مهدی فیض قمی در ۲۱ فروردین ۱۳۹۹ در قم درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط مصطفی مرتضوی شاهرودی در بقعه ۱۶ حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد (انصاری، ۳۱۰). منابع: آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم شیرازی به روایت اسناد (۱۳۹۵)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۵)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۸)، امید اسلام، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۹)، «درگذشتگان: آیت‌الله فیض»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۸۳، مرداد و شهریور؛ روحانی، سید حمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج ۱، قم، دالفکر ـ دارالعلم؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲٬۳٬۴٬۵٬۶٬۷٬۸٬۱۰٬۱۲ و ۱۵، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۱ و ۲، تهران، کتابفروشی اسلامیه؛ صادقی گیوی، محمدصادق (۱۳۸۰)، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۴۶: آیت‌الله شیخ شهاب‌الدین اشراقی (۱۳۹۲)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۶: شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح (۱۳۸۲)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.