سیدحسن فاضل
فاضل، سید حسن؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. سید حسن فاضل فرزند سید میرزمان در سال ۱۳۰۵ ش به دنیا آمد (نقوی، ۸۰). نقوی در تذکره علمای امامیه پاکستان محل تولد او را قید نکرده است. در میان افرادی که از امام خمینی اجازاتی در امور حسبیه و شرعیه گرفته‌اند، نام فردی به نام سید حسن فاضل با پسوند افغانی دیده می‌شود (صحیفه امام، ج ۱، ۴۸۲). همچنین سید حمید روحانی و باقری بیدهندی در فهرست شاگردان امام خمینی از فردی به نام حسن فاضل افغانی نام می‌برداند (روحانی، ج ۱، ۵۰؛ باقری بیدهندی، ۱۳۳) و با استناد به این دو منبع می‌توان احتمال داد که سید حسن فاضل مذکور در تذکره علمای امامیه پاکستان همان سید حسن فاضل افغانی است که پس از اتمام تحصیل و در دوره حیات آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم، از سوی ایشان به پاکستان اعزام شد و در شهر کویته به تبلیغ دین پرداخت (نقوی، ۸۱) و به همین علت نقوی زندگینامه او را در فهرست علمای امامیه شیعه در پاکستان آورد. درباره تحصیلات ابتدایی فاضل گزارشی در دست نیست. او سپس تحصیلات حوزوی خود را در ایران و در حوزه علمیه قم ادامه داد و مدت هشت سال در حوزه علمیه قم مشغول به تحصیل بود و رسایل، مکاسب و کفایه‌الاصول را پیش سید محمدباقر سلطانی طباطبایی خواند. سپس در درس‌های سطح آیات سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، میرزا علی‌اکبر مشکینی و حسینعلی منتظری شرکت کرد. آنگاه راهی عراق شد و مدت دوازده سال در حوزه علمیه نجف تحصیل نمود. از جمله در درس‌های خارج فقه و اصول آیات سید ابوالقاسم موسوی خویی و سید عبدالاعلی سبزواری و درس خارج فقه امام خمینی شرکت می‌کرد (همان، ۸۰-۸۱). درباره سال‌های حضور او در درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام خمینی در مسجد شیخ انصاری گزارشی در دست نیست، ولی او در دوره حیات آیت‌الله حکیم راهی پاکستان شد؛ بنابراین می‌توان احتمال داد که پیش از سال ۱۳۴۹ ش عراق را به مقصد پاکستان ترک کرده بود و احتمالاً تا آن سال در درس امام خمینی شرکت می‌کرده است. هم‌زمان در درس صدرا بادکوبه‌ای هم حضور می‌یافت. سید حسن فاضل در کویته پاکستان جامعه امام جعفر صادق (ع) را بنیان نهاد و در مناطق مختلف پاکستان مجالس سخنرانی برگزار می‌کرد. او همچنین در شهرهای مختلف ایران به سخنرانی می‌پرداخت (همان)، ولی درباره تاریخ این فعالیت‌ها گزارشی در دست نیست. او همچنین اکثر بخش‌های نهج‌البلاغه را حفظ کرده بود. سید حسن فاضل در فروردین ۱۳۶۳ (آوریل ۱۰۸۴ ) در ایران درگذشت (نقوی، ۸۰). منابع: باقری بیدهندی، ناصر (۱۳۶۸)، «نجوم امت ۲۸: بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت‌الله‌العظمی حاج‌آقا روح‌الله خمینی»، ماهنامه نور علم، دوره سوم، شماره ۳۱، تیر؛ روحانی، سید حمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، بی‌جا، دارالفکر ـ دارالعلم؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ نقوی، سید حسین عارف (۱۳۷۰)، تذکره علمای امامیه پاکستان، ترجمه دکتر محمد هاشم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.