حیات
اهمیت و جایگاه حیات حیات در اصطلاح کلامی و فلسفی، یعنی موجودی که دارای مرتبه‌ای از فعالیت و ادراک باشد (سهروردی، رسائل شیخ اشراق، ج1، ص۱۵۷؛ میبدی، كشف اسرار و عدة الابرار، ج۸، ص۴۹۳؛ سعیدی، مهر کلام اسلامی، ج1، ص۲۳۸). یکی از مباحث مهم مورد توجه متکلمان و حکمای اسلامی بحث از حیات موجودات است. در تفسیر حیات میان متکلمان اختلاف است؛ از آنجا که صفت حیات بر برخی از مخلوقات از جمله موجودات طبیعی نظیر حیوان و انسان اطلاق می‌گردد، زیرا برخی اجسام فاقد حیات می‌باشند. (ملاصدرا، الحكمة المتعاليه، ج۶، ص٤١٣؛ الشواهد الربوبیه، ص۳۸؛ سعیدی‌مهر، کلام اسلامی، ج۱، ص۲۳۸-۲۳۹). امام‌خمینی نیز به بحث حیات، سریان آن، حیات نطقی، حیات طیبه و حیات واقعی پرداخته است (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۲۵۵؛ تفسیر سوره حمد، ص۳۳؛ شرح چهل حديث، ص655، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۱۵).
سریان حیات و شعور حکمای الهی برای اثبات سریان حیات و شعور عمومی موجودات، مطالب فراوانی را بیان کرده‌اند (ملاصدرا الحکمة المتعالیه، ج۲، ص283؛ ج۸، ص۱۶۴؛ مفاتیح الغيب، ص٥٠٥؛ تفسیر القرآن الكريم، ج۲، ص٢٥٧). امام‌خمینی نیز بر مبنای اصالت و تشکیک در وجود بر این باور است که حیات و شعور در تمام موجودات سریان دارد، به گونه‌ای که هر ذره‌ای از موجودات حتى جمادات و نباتات خالی از حیات شعور و علم نیستند و هر جا شعاع هستی باشد به همان اندازه حیات و شعور نیز می‌باشد. ایشان در این زمینه کلام مشاء در مورد اینکه اجسام و مادیات علم و حیات ندارد را مورد نقد قرار می‌دهد و معتقد است تسبیح موجودات که در برخی آیات الهی آمده خود دلیل بر ادراک و حیات آنهاست (امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص٢٥٩-260؛ شرح چهل حدیث، ۲۸۳؛ تفسیر سوره حمد، ص۹۸-۹۹). به اعتقاد ایشان تسبیح موجودات تسبیح نطقی، شعوری و حیاتی است؛ بر این اساس تمام موجودات بهره‌ای از عالم غیب و حیات دارند (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص٢٥٥-۲۵۶؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص343-344).
حیات واقعی قرآن کریم حیات دنیایی را جز سرگرمی و بازی نمی‌داند؛ زیرا موجودات عالم دنیا مستمراً در حال حرکت و دگرگونی هستند و حیات آنها بالعرض است؛ ولی حیات واقعی که غایت خلقت انسان را تأمین می‌کند، در عالم آخرت محقق می‌شود (کبری، التأويلات النجميه، ج۴، ص۴۱۰-۱۴۱؛ کرجی، شواهد قرآنی، ص۲۰۲). به تصریح برخی آیات الهی، عالم آخرت عالمی است که دارای حیات بالذات و واقعی است و جایی برای ماده قابلی و حیات بالعرض نیست (ملاصدرا، الحکمة المتعاليه، ج9، ص١٨٤). امام‌خمینی نیز با استناد به آیه «انّ الدار الآخرة لهى الحيوان» (عنکبوت: 64)، معتقد است حیات برای جسم و بدن‌های برزخی واقعی و ذاتی است؛ زیرا تجرد برزخی صور ادراکی دارند و وجود فی نفسه صور ادراکی عین وجود آنها برای مدرک و متحد با آنها می‌باشد، ازاین‌رو اجساد و بدن‌های مثالی و اخروی عین نفوس‌اند و حیات آنها واقعی و ذاتی است؛ برخلاف بدن‌های دنیوی که ذاتاً مرده‌اند و حیات از خارج ذات به آنها وارد می‌شود؛ ازاین‌رو زندگی و حیات بدون صورت و فعالیت و هویت نفسی، زندگی لهو و لعبی است که هیچ گونه ارتقاء وجودی ندارد (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۱٥). به اعتقاد ایشان از آیه مذکور حیات ملکوتی و صورت ملکوتی عمل نیز استفاده می‌شود چنانکه برخی روایات دلالت دارند که جمیع موجودات حیات مکلوتی و واقعی دارند و عالم ملکوت سراسر حیات و علم است و آخرت جای برداشت و دنیا جای کشتزار است (امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۴۳۸)؛ البته وقتی آخرت دار چیدن و برداشت است که در آن، قابلیت و هیولا نباشد؛ زیرا هیولا به ذات خویش زراعت است، است، حال اگر در آخرت ماده جسمانی باشد؛ امّا زراعتی نباشد، لغو و عبث خواهد بود، در حالی که ملک خداوند به دور از هر گونه لغو و بیهودگی است (امام‌خمینی، التعليقه على الفوائد الرضويه، ص140؛ آداب الصلاة، ص٣-۴).
منابع: • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1385ش. • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1384ش. 3 امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1388ش. • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1385ش. • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1388ش. • سعیدی‌مهر، محمد، کلام اسلامی، قم، نشرطه، ۱۴۰۰ش. • سهروردی، شهاب الدّین، رسائل شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۵ش. • صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، 1401ش. • کرجی، علی، شواهد قرآنی برخی مضامین حکمت متعالیه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش. • كبرى، نجم الدين، التأويلات النجميه فى التفسير الإرشادی الصوفى، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1971م. • ملاصدرا، محمدبنابراهيم، الحكمة المتعاليه، بيروت، دار احیاء التراث، ۱۹۸۱م. • ملاصدرا، محمدبنابراهيم، الشواهد الربوبيه في منهج السلوكيه، تصحيح سیدجلال الدّین آشتیانی، مشهد، مرکز جامع نشر، 1360ش. • ملاصدرا، محمدبنابراهيم، تفسير القرآن الكريم، قم، انتشارات بیدار، 1366ش. • ملاصدرا، محمدبنابراهيم، مفاتيح الغيب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، 1363ش. • میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین، کشف الاسرار و عدة الابرار، تحقیق علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1371ش.
نویسنده: باقر صاحبی