وقت
اهمیت و جایگاه وقت وقت در اصطلاح عرفانی، اسمی است برای عبد سالک که بین تلوین و تمکین رخ می‌دهد در هر مرحله‌ای شرایط ویژه‌ای دارد که وقت او را تشکیل می‌دهد (کاشانی، شرح منازل السائرين، ص۶۳۹-۶۴۱؛ لطائف الاعلام، ص٥٩٥). اهتمام به مواظبت از اوقات نماز در کتاب و سنت مورد تأکید فراوان قرار گرفته است (معارج: ۳۴؛ نساء: ۱۰۳؛ صدوق من لا يحضر الفقيه، ج۱، ص۲۰۹). اهل معرفت سعی کرده‌اند که وقت را در بیان اسرار باطنی نماز بیان کنند؛ زیرا معتقدند وقت در نماز نقش بسزایی دارد (ابن‌عربی، الفتوحات المکيه، ج1، ص471-472؛ قمی، اسرار العبادات و حقيقة الصلاة، ص23 و ۵۹؛ ملكى تبريزی اسرار الصلاة، ص۱۲۸). امام‌خمینی نیز در آثار خویش به وقت، آداب و مراقبت از اوقات نماز توجه داشته و با تأویل عمیق عرفانی به تفسیر آن پرداخته است (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۰۸-۱۱۴؛ سرّالصلاة، ص60-62).
اوقات نماز به اعتقاد اهل معرفت همانطور که نماز به مکان خاص یعنی قبله در ارتباط است، زمان و توجه به زمان‌های خاص نیز در شریعت مورد توجه بوده که از آن به عنوان «اوقات نماز» تعبیر می‌شود، هر نمازی به قیود زمانی خاص مقید شده و صحیح بودنش به اقامه آن در چهارچوب آن زمان مشروط شده است (یزدان‌پناه، آئین بندگی و دلدادگی، ص791-۷۹۵). امام‌خمینی نیز معتقد است سالک نمازگزار باید اشتغالات قلبیه را در اوقات نماز کم کند و برای نماز خود وقتی خاص تعین کند که در آن وقت کار دیگر نداشته باشد (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص111).
احوال معصومین علیهم‌السّلام در وقت نماز درباره حالات امامان معصوم علیهم‌السّلام در وقت نماز روایات فراوانی نقل شده که خود اهمیت اوقات نماز را نشان می‌دهد؛ چنانچه روایت شده معصوم علیه‌السّلام هنگام وقت نمازه رنگش تغییر می‌کرد و متزلزل می‌شد (مجلسی، بحارالانوار، ج٧٧، ص۳۴۶؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج4، ص۱۰۴). امام‌خمینی نیز با استناد به روایاتی درباره احوال امامان معصوم علیهم‌السّلام در اوقات نماز معتقد است، امامان معصوم علیهم‌السّلام هنگام وقت نماز به خود می‌پیچیدند و متزلزل می‌شدند و نماز را امانت الهی می‌دانستند و رنگ مبارکشان زرد می‌شد (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص١١٢).
وقت حقی به باور اهل معرفت، برای انسان کامل و سالک واصل وقت و حالاتی است که بلحاظ باطنی و سرّی کسی به آن در جه نمی‌رسد (کاشانی، شرح منازل، ص۶۴۰-۶۴۱؛ سمنانی، مصنفات فارسی، ص۳۶۲؛ حقی، روح البيان، ج5، ص٣١٢). امام‌خمینی نیز در بیان وقت حقی با استناد به حدیثی «لى مع الله وقت لا يسعه ملک مقرب و لا نبی مرسل» (عوالی اللئالی، ج4، ص٧؛ مجلسی، بحارالانوار، ج8، ص۱۳۶۰). معتقد است انسان کامل با وجه خاص خویش بدون هیچ واسطه‌ای با حق‌تعالی در ارتباط است و آن خلوتگاه قاب قوسین می‌باشد. (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص١١٠؛ سرّالصلاة، ص٧٤). امام‌خمینی تمام اوقات نمازهای پنج گانه را یک دایره سلوکی می‌داند و برای وقت هر نمازی بیانی بطونی و تأویلی دارد از جمله: 1- وقت نماز ظهر؛ و آن وقتی است که شمس حقیقت در غایت ظهور احدیت جمع؛ یعنی اول زوال استوا اعتدال خورشید مقام احدیت و نزدیک شدن به افق تعینات و تشخصات که شاکله ماسوی الله را تشکیل می‌دهد. به اعتقاد امام‌خمینی مصداق نماز وسطی همان نماز ظهر است (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۶۰-61؛ شرح چهل حدیث، ص۴۹۵). 2- وقت نماز عصر: میل و ورود به حجاب تعینات و عالم طبیعت است. 3- وقت نماز مغرب و عشاء: هنگامی که آفتاب حقیقت در افق تاریک طبیعت فرو نشست، وقت نماز مغرب و عشاء است. «برای خروج از این ظلمت، احتیاج به راز و نیاز و توبه ضروری است؛ این نیاز به شکل نماز مغرب و عشاء پدید می‌آید (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص61). ۴- وقت نماز صبح: اول بروز آثار روز جمع است که تا طلوع خورشید حقیقت و افق قیامت ادامه دارد (امام‌خمینی، سرّالصلاه، ص62). امام‌خمینی تمام اوقات نمازهای پنج گانه را یک دایره سلوکی می‌داند و در بیان این اوقات با توجه به دو قوس نزول و قوس صعود معتقد است از اول زوال ظهر نور حقیقت تا غروب آن و پوشیده شدن آفتاب در حجاب‌های کثرات عالم و پایان قوس نزول، وقت چهار نماز است که مخلوط به جهات خلقی و حقی می‌باشند و وقت طلوع آفتاب تکلیف ساقط می‌شود؛ سرّ مالک یوم الدین روشن می‌شود (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۶۲).
منابع: • احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالى، قم، دار سیدالشهدا، ۱۴۰۵ق. • امام‌خمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1384ش. • امام‌خمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1378ش. • امام‌خمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1388ش. • حقی بروسوی، اسماعیل، روح البیان، دارالفکر، بیروت، بی تا. • سمنانی، علاء الدوله، مصنفات فارسی، نشر علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۸۳ش. • صدوق، محمدعلى، من لا يحضر الفقيه، قم، مؤسسه نشر اسلامی، علی‌اکبر غفاری، 1413ق. • قمی، قاضی سعید، اسرار العبادات و حقيقة الصلاة، تصحیح سبزواری، تهران، دانشگاه تهران، 1339ش. • کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فى اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش. • كاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرين، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۸۵ش. • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1365ش. • ملکی تبریزی، میرزاجواد، اسرار الصلاة، انتشارات بیدار، 1382ش. • نوری، حسین، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، قم، 1365ش. • یزدان‌پناه، یدالله، آئین بندگی و دلدادگی، قم، نشر کتاب فردا، ۱۳۹۸ش.
نویسنده: باقر صاحبی