اهمیت و جایگاه نفس‌الأمر نفس‌الأمر در اصطلاح فلسفی به معنای آن است که شیء در حدّ ذات خود و با قطع نظر از هر عارضی دارای حقیقت و واقعیتی است که هیچ‌گونه دگرگونی و تغییر در آن راه ندارد (جوادی آملی، شناخت‌شناسی در قرآن، ص۴۶۷؛ قوشجى، شرح تجريد العقايد، ص۵۶؛ سبزواری، شرح منظومه، ج۲، ص۵۴-۵۶). مسئله نفس‌الأمر مورد توجه حکما و عرفا الهی بوده و در دو بُعد هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی مورد توجه بوده است. اقوال حکمای در باب هستی‌شناسی نفس‌الأمر متفاوت است و در مصداق این واقعیت اختلاف نظر دارند (رمضانی، تبيين مسئله نفس‌الأمر، ص۲۱-۲۲؛ کاظمی، تبيين نفس‌الأمر از منظر علامه طباطبائی، ص۴۹-۶۶؛ معلمی، نفس‌الأمر، ص ۱۷۷-۱۸۸). امام‌خمینی نیز بحث نفس‌الأمر را در آثار خویش مورد توجه قرار داده، در ابعاد مختلف منطقی، فلسفی و عرفانی تحلیل و بررسی کرده است (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۱۸، ۱۷۸؛ شرح چهل حدیث، ص۶۰۷ و ۶۱۶-۶۱۷؛ تعليقات على شرح فصوص الحكم و مصباح الانس، ص ۱۱۸-۱۱۹).
نفس‌الأمر در نگاه فلسفی فلاسفه اسلامی در تبیین نحوه صدق قضایا از نفس‌الأمر بسیار بهره برده‌اند (ملاصدرا، الحكمة المتعالیه، ج۷، ص۲۸۰؛ حلّى، كشف المراد، ۴۵-۴۶؛ حسن زاده آملی، عیون المسائل، ص۴۹۵-۴۹۶)؛ لکن در بحث وجودشناسی نفس‌الأمر اقوال متعددی دارند، از نگاه خواجه نصیر طوسی نفس‌الأمر، عقل فعال است (طوسى، شرح الاشارات و التنبيهات، ج۲، ص۳۶۱؛ از نگاه میرداماد نفس‌الأمر نه تعمل عقلی بلکه ثبوت و تحقق شیء في حدّ نفسه و فی حدّ ذاته است در هر وعاء و ظرفی که باشد؛ ازاین‌رو نفس‌الأمر، اعم از وجود اعیان خارجی و لحاظ های ذهنی است (میرداماد، القبسات، ص ٢٩). در نگاه برخی دیگر نفس‌الأمر عالم یعنی عالم اعلی، مجردات و عقل اول، لوح محفوظ و نفس کلیه است (ابن‌ترکه اصفهانی، تمهيد القواعد، ص۳۰؛ رمضانی، تبیین مسئله نفس‌الأمر از منظر عرفان، ص۲۲). امام‌خمینی در نگاه فلسفی، نفس‌الأمر را همان حاق حقیقت اشیاء در خارج می‌داند (امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۰۷). و در تبیین نحوه صدق و کذب قضایا، از مسئله نفس‌الأمر، بهره برده است (امام‌خمینی، مناهج الوصول، ج1، ص92؛ ج2، ص262؛ تقریرات فلسفه، ج1، ص18 و 178). ایشان نفس‌الأمر موجودات عینی را خارج و نفس‌الأمر موجودات ذهنی را ذهن می داند (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۱۸). به اعتقاد ایشان، احکام منطقی، احکام جزافی نبوده، بلکه احکام متقن داشته و ناظر به واقعیات هستند و این‌گونه نیست که این احکام تصورات محض باشند، بلکه همه قضایای ممکنه و ضروریه، نفس‌الأمر دارند و آنچه اهل منطق ذکر کرده اند آینه تمام نمای جمال واقعیات خارجی بوده که دارای نفس‌الأمر وجودی می باشند (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، فلسفه، ج۱، ص۱۷۷).
نفس‌الأمر در نگاه عرفانی از نگاه عارفان مسلمان نفس‌الأمر اشیا، عبارت است از اعیان ثابته یا همان وجود علمی اشیاء پیش از ایجاد اشیاء است (ابن‌عربی، الفتوحات المكيه، ج ۴، ص۱۶؛ نوری، تعلیقه بر مفاتيح الغيب، ص۴۷۵؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۵۰؛ ابن‌ترکه اصفهانی، تهدید القواعد، ص۲۷-31). امام‌خمینی در نگاه عرفانی، نفس‌الأمر را همان اعیان ثابته در صقع ریوبی می‌داند. ایشان به تبع استاد خود میرزا محمدعلی شاه‌آبادی، مرتبه اعیان ثابته در حضرت واحدیت را مرتبه‌ای از مراتب ذات ماهیات دانسته و از آن به مرتبه نفس‌الأمر، یاد کرده است که عقل متعارف بدان مرتبه راه ندارد و در نتیجه درباره آن حکمی ندارد، ولی سالکان واصل به آن مرتبه با شهود عین ثابت هر شیء می‌توانند به حقیقت آن پی ببرند، ازاین‌رو برای دستیابی به حقیقت هر شیء باید به عین ثابت آن مراجعه نمود. بنابراین ذات شیء به معنای واقعی آن در این موطن قرار دارد چرا که تمام مراحل و مراتب مادون و همه احکامی که در این مرحله خواهد داشت، در این نشئه مقدر می‌شود و به همین دلیل این موطن را می‌توان نفس‌الأمر اشياء دانست (امام‌خمينی، تعليقات على شرح فصوص الحكم و مصباح الانس، ص ١١٨-١١٩؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۷۹-۲۸۰). امام‌خمینی روایت «انّ السعيد سعيد فی بطن امه و الشقى شقى فی بطن امه» (صدوق، التوحيد، ص۳۵۶) را همان مرتبه نفس‌الأمر می‌داند که موطن حضرت علمیه است، یعنی سعادت‌ها و شقاوت‌ها و همه تقدیرات از عالم اعیان ثابته و حضرت علمیه می باشد و همه عوالم مادون ظل و سایه آن عالم ربوبی می‌باشند (امام‌خمينی، تعليقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۱۹).
منابع: • ابن‌ترکه اصفهانی، صائن الدّين، تمهيد القواعد، تصحیح سیدجلال الدّین آشتیانی، تهران، نشر وزارت فرهنگی و آموزش عالی، ۱۳۶۰ش. • ابن‌عربی، محيى‌الدين، الفتوحات الملكيه، بیروت، دار صادر، بی‌تا. • امام‌خمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، 1410ق. • امام‌خمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1385ش. • امام‌خمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1388ش. • امام‌خمینی، سیدروحالله، مناهج الوصول الی علم الاصول، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1387ش. • جوادی آملی، عبدالله، شناخت‌شناسی در قرآن، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۷۴ش. • حسن‌زاده آملی، حسن، عیون المسائل، نشر منظومه شمسی، قم، ۱۴۰۰ش. • رمضانی، حسن، تبیین مسئله نفس‌الأمر از منظر عرفان، انوار معرفت، شماره ۲۱، ۱۴۰۰ش. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح حسن‌زاده آملی، نشر تاب، قم، ۱۳۷۹ش. • صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش. • صدوق، محمد على، التوحيد، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ش. • طوسی، خواجه نصیر، شرح الاشارات والتنبيهات، قم، نشر، البلاغ، ۱۳۷۵ش. • علامه حلّی، حسین‌بن‌یوسف، کشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ش. • قوشجی، ملاعلی، شرح تجرید العقاید، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۲ش. • قیصری، داوود، شرح فصوص الحکم، تحقیق آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش. • کاظمی، هادی، تبیین نفس‌الأمر از منظرعلامه طباطبائی، نسیم خرد، شماره ۴، ۱۳۹۶ش. • معلمی، حسن، نفس‌الأمر، آیین حکمت شماره ۱، ۱۳۸۸ش. • ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحكمة المتعاليه في الاسفار العقلية الاربعة، بيروت، دار احياء التراث العربی، ۱۹۸۱م. • میرداماد، محمدباقر، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش. • نوری، ملاعلی تعلیقه بر مفاتیح الغیب ملاصدرا، تصحیح خواجوی، تهران، نشر مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ش.
نویسنده: باقر صاحبی