نفس‌الامر
نفس‌الامر، اصطلاحی فلسفی
مفهوم و جایگاه نفس‌الأمر
نفس‌الأمر در اصطلاح فلسفی به معنای آن است که شیء در حدّ ذات خود و با قطع نظر از هر عارضی دارای حقیقت و واقعیتی است که هیچ‌گونه دگرگونی و تغییر در آن راه ندارد.[۱]مسئله نفس‌الأمر مورد توجه حکما و عرفا الهی بوده و در دو بُعد هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی مورد توجه بوده است. اقوال حکمای در باب هستی‌شناسی نفس‌الأمر متفاوت است و در مصداق این واقعیت اختلاف نظر دارند.[۲]
امام‌خمینی نیز بحث نفس‌الأمر را در آثار خویش مورد توجه قرار داده، در ابعاد مختلف منطقی، فلسفی و عرفانی تحلیل و بررسی کرده است [۳]
نفس‌الأمر در نگاه فلسفی
فلاسفه اسلامی در تبیین نحوه صدق قضایا از نفس‌الأمر بسیار بهره برده‌اند؛[۴] لکن در بحث وجودشناسی نفس‌الأمر اقوال متعددی دارند، از نگاه خواجه نصیر طوسی نفس‌الأمر، عقل فعال است.[۵]؛ از نگاه میرداماد نفس‌الأمر نه تعمل عقلی بلکه ثبوت و تحقق شیء فی حدّ نفسه و فی حدّ ذاته است در هر وعاء و ظرفی که باشد؛ ازاین‌رو نفس‌الأمر، اعم از وجود اعیان خارجی و لحاظ های ذهنی است.[۶] در نگاه برخی دیگر نفس‌الأمر عالم یعنی عالم اعلی، مجردات و عقل اول، لوح محفوظ و نفس کلیه است.[۷]
امام‌خمینی در نگاه فلسفی، نفس‌الأمر را همان حاق حقیقت اشیاء در خارج می‌داند[۸] و در تبیین نحوه صدق و کذب قضایا، از مسئله نفس‌الأمر، بهره برده است.[۹] ایشان نفس‌الأمر موجودات عینی را خارج و نفس‌الأمر موجودات ذهنی را ذهن می داند.[۱۰] به اعتقاد ایشان، احکام منطقی، احکام جزافی نبوده، بلکه احکام متقن داشته و ناظر به واقعیات هستند و این‌گونه نیست که این احکام تصورات محض باشند، بلکه همه قضایای ممکنه و ضروریه، نفس‌الأمر دارند و آنچه اهل منطق ذکر کرده اند آینه تمام نمای جمال واقعیات خارجی بوده که دارای نفس‌الأمر وجودی می باشند.[۱۱]
نفس‌الأمر در نگاه عرفانی
از نگاه عارفان مسلمان نفس‌الأمر اشیا، عبارت است از اعیان ثابته یا همان وجود علمی اشیاء پیش از ایجاد اشیاء است.[۱۲] امام‌خمینی در نگاه عرفانی، نفس‌الأمر را همان اعیان ثابته در صقع ریوبی می‌داند. ایشان به تبع استاد خود میرزا محمدعلی شاه‌آبادی، مرتبه اعیان ثابته در حضرت واحدیت را مرتبه‌ای از مراتب ذات ماهیات دانسته و از آن به مرتبه نفس‌الأمر، یاد کرده است که عقل متعارف بدان مرتبه راه ندارد و در نتیجه درباره آن حکمی ندارد، ولی سالکان واصل به آن مرتبه با شهود عین ثابت هر شیء می‌توانند به حقیقت آن پی ببرند، ازاین‌رو برای دستیابی به حقیقت هر شیء باید به عین ثابت آن مراجعه نمود. بنابراین ذات شیء به معنای واقعی آن در این موطن قرار دارد چرا که تمام مراحل و مراتب مادون و همه احکامی که در این مرحله خواهد داشت، در این نشئه مقدر می‌شود و به همین دلیل این موطن را می‌توان نفس‌الأمر اشیاء دانست.[۱۳]
امام‌خمینی روایت «انّ السعید سعید فی بطن امه و الشقی شقی فی بطن امه»[۱۴] را همان مرتبه نفس‌الأمر می‌داند که موطن حضرت علمیه است، یعنی سعادت‌ها و شقاوت‌ها و همه تقدیرات از عالم اعیان ثابته و حضرت علمیه می باشد و همه عوالم مادون ظل و سایه آن عالم ربوبی می‌باشند.[۱۵]
پانویس
- ↑ جوادی آملی، شناخت‌شناسی در قرآن، ص۴۶۷؛ قوشجی، شرح تجرید العقاید، ص۵۶؛ سبزواری، شرح منظومه، ج۲، ص۵۴-۵۶.
- ↑ رمضانی، تبیین مسئله نفس‌الأمر، ص۲۱-۲۲؛ کاظمی، تبیین نفس‌الأمر از منظر علامه طباطبائی، ص۴۹-۶۶؛ معلمی، نفس‌الأمر، ص ۱۷۷-۱۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۱۸، ۱۷۸؛ شرح چهل حدیث، ص۶۰۷ و ۶۱۶-۶۱۷؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص ۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۷، ص۲۸۰؛ حلّی، کشف المراد، ۴۵-۴۶؛ حسن زاده آملی، عیون المسائل، ص۴۹۵-۴۹۶.
- ↑ طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۶۱.
- ↑ میرداماد، القبسات، ص ۲۹.
- ↑ ابن‌ترکه اصفهانی، تمهید القواعد، ص۳۰؛ رمضانی، تبیین مسئله نفس‌الأمر از منظر عرفان، ص۲۲.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۰۷.
- ↑ امام‌خمینی، مناهج الوصول، ج۱، ص۹۲؛ ج۲، ص۲۶۲؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۱۸ و ۱۷۸.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۱۸.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، فلسفه، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج ۴، ص۱۶؛ نوری، تعلیقه بر مفاتیح الغیب، ص۴۷۵؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۵۰؛ ابن‌ترکه اصفهانی، تهدید القواعد، ص۲۷-۳۱.
- ↑ (امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص ۱۱۸-۱۱۹؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ صدوق، التوحید، ص۳۵۶)
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۱۹.
منابع
- ابن‌ترکه اصفهانی، صائن الدّین، تمهید القواعد، تصحیح سیدجلال الدّین آشتیانی، تهران، نشر وزارت فرهنگی و آموزش عالی، ۱۳۶۰ش.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات الملکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مناهج الوصول الی علم الاصول، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- جوادی آملی، عبدالله، شناخت‌شناسی در قرآن، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۷۴ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، عیون المسائل، نشر منظومه شمسی، قم، ۱۴۰۰ش.
- رمضانی، حسن، تبیین مسئله نفس‌الأمر از منظر عرفان، انوار معرفت، شماره ۲۱، ۱۴۰۰ش.
- سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح حسن‌زاده آملی، نشر تاب، قم، ۱۳۷۹ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صدوق، محمد علی، التوحید، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ش.
- طوسی، خواجه نصیر، شرح الاشارات والتنبیهات، قم، نشر، البلاغ، ۱۳۷۵ش.
- علامه حلّی، حسین‌بن‌یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ش.
- قوشجی، ملاعلی، شرح تجرید العقاید، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۲ش.
- قیصری، داوود، شرح فصوص الحکم، تحقیق آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- کاظمی، هادی، تبیین نفس‌الأمر از منظرعلامه طباطبائی، نسیم خرد، شماره ۴، ۱۳۹۶ش.
- معلمی، حسن، نفس‌الأمر، آیین حکمت شماره ۱، ۱۳۸۸ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- میرداماد، محمدباقر، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- نوری، ملاعلی تعلیقه بر مفاتیح الغیب ملاصدرا، تصحیح خواجوی، تهران، نشر مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.