اهداف قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اهداف قرآن'''، مقاصد اصلی و فرعی [[نزول قرآن]].

هدف به معانی نشانه تیر، <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۹/۳۴۵ ـ ۳۴۶؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۴/۲۰۷۱۲.</ref> هر چیز مرتفع <ref>فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ۶۳۵؛ طریحی، مجمع البحرین، ۵/۱۳۲.</ref> و غرض <ref>فراهیدی، العین، ۴/۲۸؛ عسکری، الفروق فی اللغه، ۲۶.</ref> است. دراصطلاح مراد از اهداف قرآن، غایت و مقصدی است که [[خداوند متعال]] با نزول قرآن در پی تحقق آن است. <ref>حکیم، علوم القرآن، ۴۵ ـ ۴۹؛ مصباح یزدی، قرآن شناسی، ۲/۲۳.</ref>

[[امام‌خمینی]] نیز هدف از [[قرآن]] را همان مقصود و مراد اصلی خداوند از انزال این کتاب الهی می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۳.</ref> و بر این باور است قرآن، کتاب [[معرفت]]، [[اخلاق]] و دعوت به [[سعادت]] و [[کمال]] است و هر مفسری که از این امر غفلت کرده و یا چشم پوشیده یا به آن اهمیت نداده، از مقصود قرآن غفلت ورزیده است؛ چنان‌که معنای تفسیر نیز شرح مقاصد کلام الهی است و مفسر وقتی مقصد از نزول را بفهماند، مفسر است. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲ ـ ۱۹۳.</ref>

قرآن کریم خود در آیات فراوانی، هدف از نزول خود را بیان کرده است؛ مانند [[هدایت]]، <ref>بقره، ۲؛ زمر، ۴۱.</ref> [[تفکر]] و توسعه معرفت <ref>حشر، ۲۱.</ref> و [[تعقل]] و تدبر. <ref>ص، ۲۹؛ یوسف، ۲.</ref> مفسران و قرآن‌پژوهان نیز به این بحث توجه کرده و در آثار خویش به این موضوع پرداخته‌اند. <ref>مقاتل، تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان، ۵/۱۲۹؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ۱/۱۵۶.</ref> آغاز بحث عالمان از اهداف قرآن را می‌توان از قرن دوم هجری دانست که مفسرانی، مانند [[مقاتل‌بن‌سلیمان بلخی]] در تفسیر خویش، این اهداف را تصحیح [[اعتقاد]]، [[تهذیب اخلاق]]، تشریع احکام و تعلیم مسلمانان برشمرده‌اند. <ref>مقاتل، تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان، ۵/۱۲۹.</ref> در قرن‌های بعد، اندیشمندانی چون [[غزالی]] <ref>جواهر القرآن و درره، ۱۱ ـ ۲۱.</ref> [[فخر رازی]] <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ۱/۱۵۶ و ۲۶/۳۲۱.</ref> [[کاشفی]] <ref>کاشفی، جواهر التفسیر، ۴۲۴.</ref> [[ملاصدرا]] <ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۳۰، ۴۹ ـ ۵۲.</ref> و همچنین بسیاری از متأخران، مطالبی درباره اهداف قرآن بازگفته‌اند و به‌منظور تبیین اهداف قرآن با تعابیر مختلف، بر جنبه تربیت انسان، هدایت و نزدیک‌شدن او به خداوند و سامان‌مندی زندگی بشر تأکید کرده‌اند. <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۲/۳۸۳، ۳/۷۵ و ۲۰/۳۳۲.</ref><br>

از آنجاکه قرآن کریم کتاب هدایت است، در بیان مقاصد خود مانند روش متداول کتب فقهی و فلسفی عمل نکرده یا از علت حکمی آشکارا سخن نگفته است، اما در ضمن قیود و اوصاف و حکمت‌ها، به برخی شرایط و اهداف خود و گاه در ضمن مسایل اعتقادی، اخلاقی و قصص، به مقاصد خود اشاره کرده است. <ref>ایازی، ملاکات احکام، ۱۱۶ ـ ۱۲۶.</ref> اهمیت این بحث به این جهت است که روشن‌شدن مقاصد و اهداف قرآن، در چگونگی نگرش مفسر به قرآن مؤثر است <ref>ایازی، تفسیر قرآن، ۱/۹۰.</ref> و از اصول تأثیرگذار در تغییر فهم و تفاوت تفاسیر به شمار می‌رود؛ زیرا برای مفسر مهم است که به صورت کلی یا در تفسیر آیه‌ای خاص، اهداف آن را ارزیابی کند و متناسب با آن مقصد، به سراغ آیه برود، <ref>ایازی، تفسیر قرآن، ۱/۱۸۹.</ref> همچنین این بحث مبنای مهم مسایل قرآنی، همچون زبان قرآن، ظواهر، امکان فهم و تفسیر قرآن است، <ref>کلانتری، امکان و موانع فهم صحیح قرآن کریم از منظر امام‌خمینی، ۱۷۵.</ref> چنان‌که هدف تفسیر نیز به هدف شناخت قرآن، به عنوان کتاب آسمانی و کتاب درس زندگی و کسب سعادت بازمی‌گردد. <ref>ایازی، تفسیر قرآن، ۱/۱۸۸.</ref>

امام‌خمینی مقصدشناسی قرآن را بااهمیت می‌داند و یکی از ویژگی‌های این کتاب آسمانی را هدف‌دار بودن آن می‌شمارد. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۴ ـ ۱۸۵؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۰۹ ـ ۱۱۰؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۱.</ref> ایشان تفسیر قرآن را چیزی جز فهم مقصد قرآن نمی‌داند و باور دارد مفسری می‌تواند تفسیر واقعی قرآن را به‌ دست دهد که مقاصد قرآن را درک کرده باشد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲ ـ ۱۹۳.</ref> و هدف از تفسیر به هدف نزول قرآن بر می‌گردد. {{ببینید|متن=ببینید|تفسیر}} ایشان بر این باور است که تاکنون تفسیری جامع بر قرآن کریم ننوشته‌اند که بیان‌کننده تمامی مقاصد قرآن بوده و جنبه هدایت‌گری آن ـ همان ‌گونه که در آیه ۲ [[سوره بقره]] ذکر شده است ـ کاملاً رعایت شده باشد. <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱ ـ ۹۳؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۶۱ ـ ۳۶۲؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۸.</ref> همچنین بر مفسر لازم است در تفسیر حقیقی قرآن، آن معارف و حکمت‌های دریافتی را در قالب مقاصد قرآن به متعلم تفهیم کند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲ ـ ۱۹۳.</ref> و در بیان این مقاصد بکوشد؛ زیرا غفلت از این روش، موجب محرومیت از آموزه‌های قرآنی و بستن راه هدایت به روی مردم می‌شود. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۳.</ref> ایشان در آثار خویش از اهداف قرآن و رابطه آن با تفسیر و تأویل بحث می‌کند و با دو شیوه عقلی و نقلی اهداف نزول قرآن را بر می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲ ـ ۱۹۳.</ref> و از اهداف گوناگون قرآن سخن می‌گوید که غالباً بر محور هدایت و تعلیم دور می‌زند، اما بیشتر تأکید ایشان در بیان مقاصد قرآن، بر توجه به [[سیر و سلوک]]، راهنمایی به معایب و [[اخلاق رذیله]] و توجه به کمالات انسانی است. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۶۲ ـ ۲۶۳؛ ← ایازی، تفسیر قرآن، ۱/۱۹۱.</ref>

امام‌خمینی نیز در به‌ دست ‌آوردن مقصود و اهداف قرآن به دو شیوه برون‌متنی (عقلی) و درون‌متنی که در آن از خود قرآن برای دستیابی به اهداف کمک گرفته می‌شود، استفاده کرده و معتقد است گذشته از جهات عقلی و برهانی که مقصد از تنزیل را می‌فهماند، باید مقصود و هدف قرآن را از خود کتاب و قرآن برگرفت؛ زیرا مصنف کتاب، مقصد خود را بهتر می‌داند. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۳.</ref> ایشان برای درک منطق و کشف مقصد قرآن تدبر و تفکر در آیات شریفه را مهم بر می‌شمارد، <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۳؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۴۸ ـ ۳۴۹.</ref> از این‌رو لازم است قاری، نظر تعلیم و تعلم قرآن داشته باشد که این کلید درهای معارف و حکمت‌های قرآن است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹۲.</ref>

ازجمله ویژگی‌های قرآن کریم که آن را جهان‌شمول و ابدی کرده، هدف‌داری قرآن کریم و قانون‌مندی این اهداف است. <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۵۹ ـ ۶۲ و ۲/۱۳۲ ـ ۱۳۳.</ref> قرآن کریم در آیات پرشماری، از اهداف خود سخن گفته و اموری، مانند هدایت مردم، <ref>بقره، ۲؛ زمر، ۴۱.</ref> پندگرفتن صاحبان خرد، <ref>ص، ۲۹؛ نور، ۱.</ref> تعقل، <ref>یوسف، ۲.</ref> تفکر و توسعه معرفت <ref>حشر، ۲۱.</ref> را اهداف نزول دانسته است. <ref>← ایازی، تفسیر قرآن، ۱/۹۰ ـ ۹۳ و ۱۸۸ ـ ۱۸۹.</ref>

مفسران اهداف قرآن را به اعتبار اینکه بعضی مقاصد مهم‌ترند و دیگر موارد به آن باز می‌گردد و آن را تکمیل می‌کند، تقسیم کرده‌اند. <ref>ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ۱/۱۳۱؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۴۹.</ref>

ملاصدرا مقاصد قرآن کریم را در شش مقصد گنجانده و بر این باور است سه مقصد آن پایه و اصول است که عبارت است از:

۱. شناخت مبدأ؛ ۲. شناخت معاد؛ ۳. شناخت طریق و وصول به حق‌تعالی و سه مقصد دیگر فرع است: ۱. شناخت [[پیامبران]]؛ ۲. یادآوری سخنان منکران خدا و گمراهی آنها؛ ۳. تعلیم روش آبادسازی منازل و مراحل سلوک و طریق بندگی. <ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۴۹ ـ ۵۲؛ المظاهر الالهیه، ملاصدرا، ۱۳ ـ ۱۴.</ref>

امام‌خمینی نیز برای قرآن کریم اهدافی برشمرده که از نظر موقعیت، فضیلت و اهمیت هم‌ردیف نیستند. <ref>کسار، فهم القرآن، ۱۲۷.</ref> ایشان بعضی از این اهداف را اهداف و مقاصد اصلی قرآن شمرده است؛ ازجمله:<br>

# دعوت به توحید و معرفت خداوند: مقصد اصلی بعثت پیامبران(ع)، و فرستادن کتب آسمانی، نشر توحید، بیان معرفت الهی <ref>کسار، فهم القرآن، ۱۵۳.</ref> مانند شئون ذاتیه، اسمائیه، صفاتیه و افعالیه حق‌تعالی، بیان چگونگی رابطه حق و خلق و قطع ریشه کفر و شرک است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۵۳، ۱۸۵، ۱۸۹ و ۱۹۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۸۴ ـ ۲۸۵.</ref> همچنین بیان چگونگی و برهان بر مطالب حقه و معارف الهیه <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۱.</ref> است.

# هدایت و پندگرفتن: ازجمله مقاصد نزول قرآن، هدایت مردم و پندگرفتن آنهاست و خود قرآن نیز در موارد فراوانی <ref>بقره، ۲؛ نحل، ۴۴؛ ص، ۲۹.</ref> به این مقصد اشاره کرده است، <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۴ و ۱۹۳؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۶۱ ـ ۳۶۲.</ref> تا [[انسان]] را به سوی عالم نور و راه راست، هدایت کند. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۳.</ref> این هدایت اگرچه برای همه افراد بشر است، اما هدایت خاص و رحمت رحیمی، مخصوص رستگاران و پرهیزکاران است؛ البته این به جهت تحدید در رحمت نیست، بلکه به سبب نقصان اشقیا در دریافت این رحمت است. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۶.</ref>

# انسان‌سازی، دعوت به [[تهذیب نفوس]] و تحصیل سعادت: این هدف خود دارای دو شاخه است: یکی [[تقوا]] به جمیع مراتب آن و دیگری [[ایمان]] به تمام مراتب و شئون که شامل اقبال به حق‌تعالی و رجوع به آن ذات مقدس می‌شود. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶.</ref>

امام‌خمینی با استناد به بعضی آیات <ref>اسراء، ۸۲.</ref> و روایات <ref>نهج البلاغه، خ۱۰۹، ۱۵۵.</ref> ازجمله مقاصد قرآن را نجات انسان‌ها از تعلق به [[دنیا]] و [[دنیاطلبی]] و رساندن آنها از نقص و ضعف به اوج کمال انسانیت می‌داند که از راه تصفیه و تزکیه نفوس از ناپاکی‌های عالم طبیعت و شفای بیماری‌های قلبی به دست می‌‌آید. <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۱؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۴ ـ ۱۸۵ و ۲۰۵؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۰۹ ـ ۱۱۰؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۳۸ و ۱۱/۳۸۰.</ref> همچنین ایشان با استناد به روایتی <ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۶.</ref> هدف و مقصد قرآن را تربیت انسان و رساندن او به کمال سعادت که همان حقیقت [[قلب سلیم]] است، می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶، ۲۰۳ و ۲۹۷؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۸۵.</ref> و بر این باور است وقتی انسان در این مقاصد قرآن تأمل کند، حقایق و معارفی تازه از آن درمی‌یابد و می‌فهمد مقصود اصلی قرآن، شفای بیماری‌های روحی است، گرچه شفای بیماری‌های جسمانی نیز با‌ آن حاصل می‌شود. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۵.</ref><br>

==اهداف قصه‌های قرآن==

 

قرآن کریم از آیات مختلفی در عقاید، اخلاق، [[احکام]] و علوم تشکیل شده است <ref>مغنیه، التفسیر المبین، ۴۱۹.</ref> و در آیات متعددی نیز به بیان قصص و تاریخ انبیا(ع)، می‌پردازد <ref>بقره، ۵۱؛ مائده، ۲۷؛ یوسف، ۴.</ref> که نشان‌دهنده اهمیت و هدفمندبودن بیان قصه‌ها در قرآن است. همچنین معارف و مواعظی را باز می‌گوید که افراد از آن بهره برند و هدف آن صرف بیان تاریخ نیست. <ref>قاسمی، تفسیر القاسمی، ۱/۷۴.</ref>

==ویژگی‌های مقاصد قرآن==

 

برخی ‌اندیشمندان اسلامی ویژگی اهداف قرآن را جامعیت آن می‌دانند که منحصر به [[احکام تکلیفی]] نیست <ref>آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن‌ العظیم و السبع‌ المثانی، ۱۵/۴۸۵.</ref> و همه مردم را در همه زمان‌ها شامل می‌شود <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۸/۲۹ ـ ۳۰.</ref> و سه بعد بینش، گرایش و عمل را دربر می‌گیرد، اما بعد بینش و فکر انسان مانند غفلت‌زدایی، بعد گرایش مانند [[انذار]] و پنددادن و بعد عمل مانند هدایت به صراط مستقیم است، <ref>مصباح یزدی، قرآن شناسی، ۲/۲۳ ـ ۴۳.</ref> همچنین به باور برخی مفسران، برای ایجاد نشاط و انگیزه در خواننده قرآن، مقاصد مختلف در یک سوره، پراکنده بیان شده است. <ref>مراغی، تفسیر المراغی، ۱۱/۵۸.</ref>

# فطری‌بودن اهداف قرآن: <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۵۱۱.</ref> اهداف قرآن فطری است؛ زیرا گرایش به توحید و شناخت خداوند و عشق به کمال مطلق و تنفر از نقائص و همچنین میل به بقا و راحت مطلق و قسط و عدالت، جملگی از امور فطری است و افزون بر برهان‌‌پذیر بودن، از نظر درک فطری نیز قابل تصور و تصدیق است. <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۸۵ ـ ۱۸۶ و ۳۵۸؛ ← ایازی، تفسیر قرآن، ۱/۸۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|فطرت}}

# جامع‌بودن اهداف قرآن: قرآن کریم به همه جهات مادی و معنوی و ابعاد فردی و اجتماعی بشر توجه تام می‌کند و در عین حال که یک کتاب معنوی عرفانی است، به تهذیب نفس نظر دارد و دلیل و برهان نیز اقامه می‌کند؛ همچنان‌که به مسایل حکومتی و اجتماعی توجه می‌کند و برنامه‌هایی برای اصلاح مردم و جامعه ارایه می‌دهد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۳۴ ـ ۴۳۵؛ ← ایازی، تفسیر قرآن، ۱/۸۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|جامعیت قرآن}}

# تنوع در بیان: مقاصد قرآن با عبارات مختلف و مواعظ به طرق گوناگونی تکرار شده است تا افزون بر اینکه متنوع باشد و ایجاد کسالت نکند، متناسب با سطح درک و معرفت قشرهای مختلف باشد و هر یک از آنان را به طریقی دعوت کند و مقاصد را بفهماند. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۷ـ ۱۸۸؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۹۷.</ref>

# مراتب داشتن اهداف قرآن: مقاصد قرآن مراتب متعددی دارد و همه افراد در سطح‌های مختلف می‌توانند از آن بهره برند. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۵ ـ ۱۸۶.</ref> قرآن همانند سفره گسترده الهی برای تمامی بشر است که هر کس به فراخور ظرفیتش از آن بهره‌مند می‌شود. <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۷۰؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۶۳.</ref>

==منابع==

* آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن‌ العظیم و السبع‌ المثانی، تصحیح علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* کاشفی سبزواری، حسین‌‌بن‌علی، جواهر التفسیر، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن شناسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

مهدی رضوانی‌پور، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/455/ اهداف قرآن]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۴۵۵-۴۶۱.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]