بیست و دو بهمن: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

==درگیری در مرکز آموزش هوایی==

در شبانگاه ۲۰/۱۱/۱۳۵۷ بنابر اعلام قبلی پس از پایان بخش خبری و در ساعت ۲۱:۱۵ گزارش تصویری ورود امام‌خمینی به کشور از تلویزیون ملی ایران پخش شد. هنرآموزان و کارمندان مرکز آموزش هوایی دوشان‌تپه با دیدن تصویر ایشان، [[صلوات]] فرستادند. این امر سبب تحریک و اعتراض تند افسران گارد شاهنشاهی و تهدید و تیراندازی در سالن غذاخوری و محوطه مرکز شد. پس از آرامش نسبی، در نخستین ساعات بامداد ۲۱/۱۱/۱۳۵۷ تجمع چند هزار نفری مردمی که از صدای تیراندازی یا خبررسانی تلفنی، متوجه واقعه و تهدید جان سربازان نیروی هوایی شده بودند، به طرفداران انقلاب در داخل مرکز آموزش، روحیه‌ای دوباره داد. [[شاپور بختیار|بختیار]] به فرمانداری نظامی تهران دستور داد که با محاصره مرکز آموزش، مانع ارتباط مردم با داخل شوند. سربازان گارد هم که در چند روز گذشته مترصد فرصتی برای نشان‌دادن ضرب شست به ارتشیانِ پیوسته به انقلاب بودند، با تانک در محوطه مرکز به گردش درآمدند و به سوی معترضان تیراندازی کردند. ساعت ۳ ـ ۵ بامداد، زمان شدت عمل ارتش بود. سربازان فرمانداری نظامی با رگبار هوایی تلاش کردند تجمع‌کنندگان پشت در مرکز آموزش را پراکنده کنند و حدود ۱۵۰ نفر را نیز بازداشت کردند و به مقر کلانتری تهران نو بردند. در این هنگام و با اعزام نیروهای کمکی لشکر گارد شاهنشاهی، به نظر می‌آمد که هدف از محاصره مرکز و دخالت و تقویت بی‌وجه گارد، سرکوب سربازان نیروی هوایی است؛ بنابراین سربازان هم برای دفاع از خود، دست به سلاح بردند. در این درگیری‌ها ۵۲ هنرآموز کشته یا زخمی شدند <ref>کیهان، روزنامه، ۲۱/۱۱/۱۳۵۷، ۸؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۱۳ ـ ۳۱۵ و ۳۱۷؛ آذربرزین، فرماندهی و نافرمانی، ۳۴۶ ـ ۳۴۸</ref>.

پس از عقب‌نشینی یگان هشتصدنفری گارد شاهنشاهی، در ساعت ۸:۳۰ بار دیگر نیروهای گارد به داخل مرکز یورش بردند و سربازان نیروهای هوایی مجبور به سنگربندی در محوطه شدند. مردم و افراد مسلح هم با خراب‌کردن دیوار، به کمک نیروی هوایی آمدند. نخست اسلحه‌خانه را از مهاجمان پس گرفتند و با عقب‌راندن گارد شاهنشاهی از ضلع‌های شمالی و شرقی، در ساعت ۱۰ صبح نبرد میان گارد و مردم به خیابان کشیده شد. ساعت ۱۱، خیابان‌های اطراف با کیسه‌های شن و ماسه، سنگربندی شد و طرفین از بام خانه‌های اطراف یکدیگر را هدف قرار می‌دادند. عاقبت در ساعت ۱۲:۳۰ نیروهای گارد شاهنشاهی صحنه را خالی کردند و غریو «نیروی هوایی پیروز شد» در شهر پیچید. در این درگیری‌ها دست‌کم ۶۳ کشته و ۱۲۰ زخمی به بیمارستان‌های جرجانی و بوعلی منتقل شد. همچنین مدافعان آموزشگاه هوایی، پنج تانک را از کار انداختند <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۱ و ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۱، ۲؛ کیهان، روزنامه، ۲۱/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۸؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۱۵ ـ ۳۱۶، ۳۲۰، ۳۲۲ و ۳۲۴ ـ ۳۲۵</ref>. در این حال سربازان نیروی هوایی برای تجهیز مردم، با ارائه کارت پایان خدمت سربازی، یک قبضه سلاح و هفت فشنگ در اختیار هر متقاضی قرار می‌دادند. همچنین در برخی [[مساجد]]، سلاح‌هایی که از اسلحه‌خانه به دست مردم افتاده یا در چند هفته پایانی به دست سربازان فراری، تسلیم شده بود، در اختیار [[جوانان]] قرار گرفت <ref>کیهان، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲؛ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران، ۲/۱۱۳۹</ref>. [[سیدمحمود طالقانی]] در پیامی، حمله لشکر گارد به نیروی هوایی را توطئه‌ای برای تفرقه میان فرزندان ارتشی ملت دانست و از هر دو طرف خواست که به مقر خود بازگردند. ایشان ضمن درخواست از سران ارتش برای مجازات مهاجمانِ شبانه به نیروی هوایی، مردم را از مداخله و مقابله شخصی باز داشت <ref>کیهان، روزنامه، ۲۱/۱۱/۱۳۵۷، ۸</ref>.

بختیار چاره را در افزایش هفت‌ونیم ساعت بر زمان منع عبور و مرور ([[حکومت‌نظامی]]) دید. اطلاعیه شماره چهل فرمانداری نظامی تهران که در ساعت ۱۴ روز ۲۱/۱۱/۱۳۵۷، از [[رادیو]] خوانده شد، تردد در خیابان‌های تهران را از ساعت ۱۶:۳۰ تا ۵ بامداد ممنوع اعلام کرد <ref>کیهان، روزنامه، ۲۱ و ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۱، ۲، ۸؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۱۷ ـ ۳۲۱؛ هایزر، مأموریت مخفی، ۴۵۱</ref>. امام‌خمینی فوراً در اطلاعیه‌ای دستور جدید حکومت‌نظامی را بی‌اعتبار دانست و از مردم خواست در صحنه بمانند. ایشان ضمن تأکید بر تمایل خود به تحقق مسالمت‌آمیز و قانونی خواست ملت، اخطار کرد اگر گارد به مقرش برنگردد و سران ارتش جلوی وحشی‌گری و زیاده‌خواهی را نگیرند، با امید به خداوند دستور برخورد خشن خواهد داد. ایشان به مردم تهران توصیه کرد در صورت عقب‌نشینی متجاوزان، در حالت آماده‌باش بمانند و از اعلامیه حکومت‌نظامی که خدعه و خلاف شرع است، نهراسند که به خواست خدا، حق پیروز است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۱ ـ ۱۲۲</ref>. طالقانی و دیگر اطرافیان [[امام‌خمینی]] با یادآوری حوادث [[هفده شهریور|هفدهم شهریور]]، [[سیزده آبان]]، دهم دی (مشهد و کرمانشاه) و هشتم بهمن معتقد بودند نظامیان متخلفان [[حکومت‌نظامی]] را به خاک و خون خواهند کشید. طالقانی با نگرانی از عواقب مسئله، به امام‌خمینی اصرار کرد تصمیم خود را تغییر دهد؛ اما ایشان بر درستی تصمیم خود تأکید کرد <ref>منصوری، خاطرات، ۲۸۲؛ بازرگان، خاطرات، ۲/۳۲۴؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۱۸۴ ـ ۱۸۵؛ ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۷۲ ـ ۱۷۳</ref>. پس از آن، بازرگان نیز در اعلامیه‌ای حکومت‌نظامی را توطئه علیه [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] خواند و از مردم خواست آن را نادیده بگیرند <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۳۰؛ اطلاعات، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۸</ref>. پیام امام‌خمینی بدون فاصله در شهر منتشر شد و ماشین‌های مجهز به بلندگو، لغو حکومت‌نظامی از سوی ایشان را اعلام کردند <ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران، ۲/۱۱۴۰ ـ ۱۱۴۱؛ رفیق‌دوست، خاطرات، ۱۵۷؛ قاسم‌پور، دهه سرنوشت‌ساز، ۲۱۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید| حکومت‌نظامی}}.

به‌رغم خاطره جنایات ارتش و با وجود قطع برنامه‌های رادیو تهران در ساعت ۱۵:۴۵ و پخش دوباره اطلاعیه شماره چهل فرمانداری نظامی، مردم صحنه را خالی نکردند. پس از ساعت‌ها زد و خورد خونین میان گارد شاهنشاهی و جوانان و همافران هوادار انقلاب، کلانتری تهران نو (مقر حکومت‌نظامی) در ساعت ۱۶:۳۰ سقوط کرد. کلانتری‌های دیگر نیز در ساعت‌های بعد، به مرور به تصرف مردم درآمد <ref>بازرگان، خاطرات، ۲/۳۲۴؛ کیهان، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۲۲، ۳۲۹ ـ ۳۳۲ و ۳۴۸</ref>. شدت درگیری و هجوم به کلانتری‌ها، موجب شد فرماندار نظامی تهران، ساعت منع عبور و مرور را تا ساعت ۱۲ ظهر افزایش دهد <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۷۴۸؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۷۸</ref>. در بیست و دو بیمارستان تهران، ۱۷۵ تن کشته و ۶۴۴ نفر زخمی اعلام شد. روز ۲۱ بهمن با گشوده‌شدن [[زندان اوین]] در شمال تهران، بسیاری از زندانیان آزاد شدند <ref>بازرگان، خاطرات، ۲/۳۲۴؛ طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی، ۳/۲۳۰؛ کیهان، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۲</ref>.

[[کمیته استقبال امام‌خمینی]] در همین روز اعلام کرد که با توجه به خستگی ناشی از دیدارهای فشرده چند روز اخیر و نیاز به فرصتی برای بررسی و تصمیم‌گیری در موقعیت خطیر نهضت اسلامی، از دیدارهای عمومی امام‌خمینی با مردم کاسته خواهد شد <ref>کیهان، روزنامه، ۲۱/۱۱/۱۳۵۷، ۲</ref>؛ البته پس از عیادت پزشک و رویدادها، دیدارهای عمومی امام‌خمینی، عملاً تا ۲۶ بهمن ۱۳۵۷ لغو شد <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۷۵۰</ref>. در این بحبوحه و در ساعت ۱۸ روز ۲۱/۱۱/۱۳۵۷، بختیار جلسه شورای امنیت ملی را با حضور سران ارتش و برخی وزیران و معاونانش تشکیل داد <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۱۹ و ۳۲۳</ref>.

==تلاش برای اجرای کودتا==

در ماه‌های پایانی و با روند روبه‌رشد و مهارناپذیر اعتراض‌ها، نظامیان برای شبه‌کودتا و جلوگیری از سقوط سلطنت، پیشنهادهایی داشتند <ref>مذاکرات شورای فرماندهان، مثل برف آب خواهیم شد، ۷۶ ـ ۷۸ و ۱۴۷ ـ ۱۴۹؛ هایزر، مأموریت مخفی، ۶۵، ۷۷ و ۸۳؛ آذربرزین، فرماندهی و نافرمانی، ۳۸۸</ref> که عمدتاً با راهنمایی یا الگوبرداری از تجریبات کشورهای غربی بود. این طرح‌ها که پیشینه برخی از آنها به سال‌ها قبل و دوران قدرت محمدرضا پهلوی باز می‌گشت <ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۳۰۲ ـ ۳۰۴ و ۳۲۱</ref>، هرچند با [[فرار شاه|خروج پهلوی]] و [[بازگشت امام‌خمینی به ایران|بازگشت امام‌خمینی]] به ایران، تندتر و جدی‌تر می‌شدند <ref>مذاکرات شورای فرماندهان، مثل برف آب خواهیم شد، ۲۱۹ ـ ۲۲۱ و ۲۲۷ ـ ۲۲۹؛ هایزر، مأموریت مخفی، ۲۲۴ و ۲۳۷</ref>، اما از حرف و نوشته فراتر نمی‌رفتند. هنگامی که رئیس‌جمهور [[امریکا]] تصمیم گرفت برای حفظ منافع کشورش در خاورمیانه، مستقیم و بدون هماهنگی با پهلوی، نماینده‌ای برای مشورت با مقامات ارشد ارتش ایران بفرستد، کودتای نظامیان یکی از گزینه‌های مقامات [[کاخ سفید]] بود. ژنرال چهار ستاره «رابرت. ا. داچ هایزر» وظیفه داشت که در صورت ناتوانی [[بختیار|دولت بختیار]] در مهار اعتراض‌ها، با تمام نفوذ و تجربه خود، فرماندهان ارتش را وادارد که با خشونت و خونریزی مانع عقب‌نشینی و سقوط بختیار شوند و اگر امکان ادامه دولت وی نبود، خودشان قدرت را به دست بگیرند <ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۴۱، ۴۹، ۱۲۷، ۱۶۹ ـ ۱۷۰ و ۳۰۵ ـ ۳۰۷</ref>؛ اما همچنان‌که محمدرضا پهلوی، از پیش‌بینی و کنترل نارضایتی مردم در یک سال گذشته ناتوان بود، بختیار و نظامیان غیر همدلش نیز نمی‌توانستند کودتای موفقی داشته باشند.

# غفلت از عمق و فراگیری اعتراض‌های ۱۳۵۶ ـ ۱۳۵۷؛

# ناتوانی در درک روحیه ظلم‌ستیزی و [[شهادت‌طلبی]] که در یک سال اخیر در اقشار گوناگون مردم زنده شده بود <ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۴۶۹؛ مذاکرات شورای فرماندهان، مثل برف آب خواهیم شد، ۲۳۴ و ۲۳۷ ـ ۲۴۱</ref>؛

# بی‌تصمیمی و اتفاق‌نظر نداشتن [[محمدرضا پهلوی]] <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۱۵۲ ـ ۱۵۳ و ۱۶۴ ـ ۱۶۵؛ هایزر، مأموریت مخفی، ۱۵۴ و ۳۰۴؛ آذربرزین، فرماندهی و نافرمانی، ۵۴۰</ref>، امریکا و سران ارتش درباره کودتا <ref>مذاکرات شورای فرماندهان، مثل برف آب خواهیم شد، ۱۷۳ ـ ۱۷۵؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۲۹۹ ـ ۳۰۰ و ۳۶۱؛ هایزر، مأموریت مخفی، ۴۱، ۲۰۲، ۳۷۶ ـ ۳۷۷، ۴۴۹ و ۴۶۴؛ آذربرزین، فرماندهی و نافرمانی، ۵۳۶ ـ ۵۴۰</ref>؛

# فقدان جسارت و مسئولیت‌پذیری فرماندهان عالی ارتش <ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۶۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید| بیعت همافران |}}؛

# بی‌برنامگی در زمینه‌سازی کودتا <ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۱۰۱، ۱۰۳ و ۱۲۶</ref>؛

# همدلی سربازان و افسران با مردم؛ چنان‌که در مواردی سربازان هنگام دستور تیراندازی به مردم، فرماندهان را به رگبار بسته بودند <ref>مذاکرات شورای فرماندهان، مثل برف آب خواهیم شد، ۶۶ ـ ۶۷ و ۲۳۷ ـ ۲۳۸؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۷۰ ـ ۷۱، ۱۱۳، ۲۰۳ ـ ۲۰۴ و ۳۳۶ ـ ۳۳۸</ref>؛

# ریشه مردمی داشتن بدنه ارتش که رویارویی با ملت، وجهه قداست و هیبت آن را از میان می‌برد <ref>مذاکرات شورای فرماندهان، مثل برف آب خواهیم شد، ۲۲۸، ۲۳۴ و ۲۳۸؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۱۱۳</ref>؛

# از هم‌پاشیدگی نیروهای نظامی؛ از میانه ۲۱/۱۱/۱۳۵۷ نیروهای نظامی کاملاً از هم پاشیده و سیستم خبررسانی ارتش و کشور چنان مختل شده بود که سران ارتش از وضع کلانتری‌ها، یگان‌ها و حتی خودشان بی‌خبر بودند. سرعت و پیش‌بینی‌ناپذیری تحولات، مجال برنامه‌ریزی و مدیریت اتفاقات را به بختیار و ستاد بزرگ ارتشتاران نمی‌داد <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۳۰ ـ ۳۳۱، ۳۳۴ ـ ۳۳۵، ۳۴۲ ـ ۳۴۵، ۳۵۲ ـ ۳۵۳ و ۳۷۸ ـ ۳۷۹</ref>.

غروب ۲۱/۱۱/۱۳۵۷ در جلسه شورای امنیت ملی، گزارش‌های فرماندهان حاکی از پیشروی سریع نیروهای انقلابی و ناتوانی فرمانداری نظامی تهران بود <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۲۳ ـ ۳۲۵</ref>. [[بختیار]] که در جلسه صبح [[مجلس شورای ملی]] پیروز میدان را کسی خوانده بود که نیم ساعت بیشتر مقاومت کند <ref>کیهان، روزنامه، ۲۱/۱۱/۱۳۵۷، ۸</ref>، پس از شنیدن گزارش‌ها به فرماندار نظامی تهران (مهدی رحیمی، ریاست کل شهربانی کشور) دستور داد که از آن ساعت (حدود ۱۹) مقررات [[حکومت‌نظامی]] (برخورد سخت با تظاهرکنندگان و جلوگیری از اجتماعات) اجرا شود و محاصره‌کنندگانِ مرکز آموزش هوایی دوشان‌تپه سرکوب شوند <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۲۵</ref>. همچنین از ناصر مقدم، معاون نخست‌وزیر و رئیس [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی]] (ساواک)، خواست تا طرح بازداشت انقلابیان را <ref>مذاکرات شورای فرماندهان، مثل برف آب خواهیم شد، ۷۱ ـ ۷۴، ۸۶ و ۱۷۰ ـ ۱۷۲؛ آذربرزین، فرماندهی و نافرمانی، ۴۷۹</ref> اجرا کند <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۲۵ و ۳۲۹</ref>. بختیار برخلاف رویه معمول، تنظیم صورت‌جلسه را در جلسه شورای امنیت ملی ضروری ندید <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۲۶ ـ ۳۲۷</ref>.

در این مرحله، رئیس مستشاران نظامی امریکا در ایران (فیلیپ گست) سران ارتش را از رویارویی با مردم برحذر داشت و توصیه کرد که تنها حفاظت خود و محل‌های کلیدی را بر عهده بگیرند <ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۴۵۱</ref> و البته کاری از دست نظامیان بر نمی‌آمد. کمبود نیروها و ناتوانی یگان‌ها <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲، ۷ و ۸؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۲۳ ـ ۳۲۵، ۳۳۱ ـ ۳۳۲، ۳۳۴ و ۳۴۰ ـ ۳۴۵</ref> و حضور مردمی که با دستور امام‌خمینی در خیابان‌ها مانده بودند <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۲۰ ـ ۳۲۵، ۳۲۹ ـ ۳۳۲ و ۳۴۲</ref> و محل‌های کلیدی را گام به گام فتح می‌کردند، جایی برای قدرت‌نمایی ارتش نمی‌گذاشت و فکر بازداشت‌کردن انقلابیان نیز به مرحله عمل نرسید <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۲۵ ـ ۳۲۶ و ۳۴۶ ـ ۳۴۷</ref>.

==تصرف مراکز دولتی==

روز بیست و دو بهمن ۱۳۵۷، سقوط کلانتری‌ها که موجب دستیابی بیشتر مردم به سلاح می‌شد، شدت درگیری و افزایش تصرفات مردمی را نیز در پی داشت <ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله، ۲/۵۰۸؛ ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۷۳ ـ ۱۷۴</ref>. در تهران، مسلسل‌سازی تسلیحات ارتش، [[زندان اوین]]، اداره ساواک سلطنت‌آباد، دو [[مجلس سنا]] و [[مجلس شورای ملی|شورای ملی]]، رادیو و تلویزیون، ژاندارمری و شهربانی در این روز به دست مردم افتاد <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۳/۱۱/۱۳۵۷، ۴؛ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران، ۲/۱۱۴۲ ـ ۱۱۴۳</ref>. رادیو و تلویزیون که افراد گارد به‌شدت از آنها محافظت می‌کردند، ساعت ۵ بعد از ظهر روز بیست و دو بهمن به دست گروهی از مردم و مبارزان مسلح تصرف شد. این افراد نخست به ساختمان بی‌سیم و سپس جام جم رسیدند و با پخش نوار سرود «خمینی ای امام» و اعلام «این صدای انقلاب اسلامی ایران است» توسط [[فضل‌الله محلاتی]] پیروزی انقلاب اسلامی را اعلام کردند <ref>محلاتی، خاطرات، ۱۱۳ ـ ۱۱۴؛ کیهان، روزنامه، ۲۳/۱۱/۱۳۵۷، ۵</ref>. تمام محله‌ها و خیابان‌های تهران سنگربندی شد و مردم از همه امکانات موجود برای یاری رساندن به یکدیگر استفاده کردند <ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی، ۳/۲۳۴؛ کیهان، روزنامه، ۲۳/۱۱/۱۳۵۷، ۳ و ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۶</ref>. در این حال نیروهای کمکی لشکر قزوین هم که از روز ۲۱/۱۱/۱۳۵۷ برای کمک به نیروهای گارد حرکت کرده بودند، در رویارویی با مردم [[کرج]] از حرکت باز ماندند و به تهران نرسیدند <ref>کیهان، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۳۷</ref>.

از سوی دیگر، پس از انتشار خبر وقایع خونین تهران و حکم امام‌خمینی مبنی بر نادیده‌گرفتن [[حکومت‌نظامی]]، مردم در شهرهای مختلف ایران به پشتیبانی از قیام تهران، به خیابان‌ها ریختند. در شیراز بخشی از سربازان نیروی هوایی پایگاه تدین (طالقانی فعلی)، به همراه مردم در [[تظاهرات]] شرکت کردند. درگیری‌های شیراز که به تصرف تعدادی از کلانتری‌های شهر و ساختمان شهربانی فارس منجر شد، ۴۴ کشته و حدود ۴۲۱ زخمی داشت <ref>مؤسسه تنظیم، کوثر، ۳/۳۴۴؛ کیهان، روزنامه، ۲۳/۱۱/۱۳۵۷، ۵</ref>. تظاهرات و درگیری‌های گسترده در شهرهای دیگر مانند: [[همدان]]، [[قم]]، [[تبریز]]، [[مشهد]]، [[آبادان]]، [[ملایر]]، [[ساوه]]، [[کرمانشاه]]، [[کرمان]]، [[بندرعباس]]، [[خرم‌آباد]]، [[اصفهان]]، [[سنندج]]، [[گرگان]]، [[آمل]]، [[رشت]]، [[فیروزآباد]]، [[زنجان]]، [[کرج]]، [[سیرجان]] و [[سبزوار]] نیز ادامه داشت و کشته و مجروح بسیاری برجای گذاشت <ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله، ۲/۵۰۸؛ کیهان، روزنامه، ۲۳/۱۱/۱۳۵۷، ۱، ۵، ۷ و ۲۴/۱۱/۱۳۵۷، ۷؛ مؤسسه تنظیم، کوثر، ۳/۳۴۴ ـ ۳۴۶</ref>. مردم در شهرهای مختلف با حمایت گسترده از دولت بازرگان، به رهبری روحانیان مبارز محلی، مراکز شهربانی، [[ساواک]]، استانداری و فرمانداری را تصرف کردند و کمیته‌های مسلح انقلابی تشکیل دادند <ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران، ۲/۱۱۴۵؛ کیهان، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲، ۳، ۵ و ۷</ref>.

==اعلام بی‌طرفی ارتش==

اشغال پادگان‌ها به دست مردم و ناتوانی ارتش در کنترل اوضاع، موجب دعوت رئیس ستاد ارتش ([[عباس قره‌باغی]]) از فرماندهان برای تشکیل جلسه و تصمیم‌گیری درباره وضعیت کشور شد <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۳۹ ـ ۳۴۸</ref>. در این جلسه که ساعت ۱۰:۳۰ صبح روز بیست و دو بهمن ۱۳۵۷ با حضور ۲۷ تن از فرماندهان و معاونان آنان و با عنوان شورای عالی نیروهای مسلح تشکیل شد، سرانجام اعلام بی‌طرفی ارتش به اتفاق آرای فرماندهان و رؤسای ادارات و سازمان‌های نظامی، تصویب شد <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۴۹ ـ ۳۶۵؛ طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی، ۳/۲۳۷ ـ ۲۳۸؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله، ۲/۳۸۷ ـ ۳۹۲</ref>. در این اعلامیه تصریح شد ارتش ایران که وظیفه دفاع از استقلال و تمامیت کشور را به عهده دارد و تاکنون با پشتیبانی از دولت‌های قانونی این وظیفه را به‌خوبی انجام داده است، با توجه به تحولات اخیر کشور و برای پیشگیری از [[هرج و مرج]] و خونریزی بیشتر، بی‌طرفی خود را در مناقشات سیاسی فعلی اعلام و به یگان‌های نظامی دستور می‌دهد به پادگان‌های خود بازگردند <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۶۵</ref>.

روز بیست و دو بهمن، [[بختیار]] که در مصاحبه خود مدعی شد رشته کار از دست امام‌خمینی خارج شده است و سنگربندی در خیابان‌ها کار عوامل [[کمونیسم|کمونیست]] است، در عین حال راه مذاکره با مخالفان مذهبی دولت را باز دانست <ref>کیهان، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲</ref>. وی پس از اعلام همبستگی ارتش، در جلسه بعد از ظهر بیست و دو بهمن در خانه کاظم جفرودی(سناتور سابق) که با هدف استعفای او از نخست‌وزیری و تصمیم‌گیری برای بازگشت نیروهای مسلح به سربازخانه‌ها تشکیل شده بود نیز حاضر نشد و ارتباط با او قطع شد <ref>بازرگان، خاطرات، ۲/۳۲۷؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۷۴؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله، ۲/۳۹۸ ـ ۴۰۱</ref>.

حمله به مراکز نظامی و دولتی و زندان‌ها، موجب بازداشت [[نعمت‌الله نصیری]] رئیس سابق ساواک، مهدی رحیمی فرماندار نظامی تهران، غلامرضا نیک‌پی شهردار سابق تهران، [[امیرعباس هویدا]] نخست‌وزیر اسبق، جعفر شفقت وزیر جنگ، عبدالعظیم ولیان استاندار گذشته خراسان، پرویز امینی افشار رئیس پلیس راه و ژاندارمری، نادر جهانبانی معاون فرماندهی نیروی هوایی، سالار جاف نماینده مردم پاوه در [[مجلس شورای ملی]] و بسیاری از فرماندهان رژیم شاهنشاهی شد که البته برخی از زندان گریخته بودند. همچنین کسانی چون عبدالعلی بدره‌ای فرمانده نیروی زمینی و محمدامین بیگلری جانشین فرمانده گارد جاویدان و بقراط عیسی جعفریان فرمانده لشکر جنوب در روزهای بیست و دو و بیست و سه بهمن کشته شدند <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۳۷۰؛ کیهان، روزنامه، ۲۳/۱۱/۱۳۵۷، ۲، ۴، ۸ و ۲۴/۱۱/۱۳۵۷، ۲، ۶، ۸؛ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران، ۲/۱۱۴۳</ref>.

==پیروزی و دعوت به آرامش و نظم==

پس از انتشار اعلامیه بی‌طرفی ارتش، [[امام‌خمینی]] با صدور دو پیام خطاب به مردم، از آنان خواست در عین حفظ آرامش و رعایت نظم، آمادگی خود را برای مقابله با حمله احتمالی ارتش حفظ کنند. ایشان همچنین خطاب به امیران ارتش اعلام کرد در صورت جلوگیری از تجاوز ارتش و پیوستن آنان به ملت و دولت قانونی، با آنان مانند برادران ملت رفتار خواهد شد. ایشان ضمن هشدار به مردم، درباره هر گونه آشوب، هرج و مرج و غارت اموال عمومی و خصوصی، این‌گونه حوادث را موجب تخریب چهره [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت]] در جهان دانست و کسانی را که چنین کنند، از جامعه انقلابی ملت ایران مطرود و در پیشگاه خداوند مسئول خواند؛ همچنین با توجه به کامل‌نبودن پیروزی ملت و وجود توطئه‌ها، تنها هوشیاری و انضباط انقلابی و اطاعت از رهبری و دولت موقت اسلامی را باعث خنثی‌شدن توطئه‌ها ذکر کرد. ایشان با اشاره به سنت اسلامی درباره خشونت‌نکردن با اسیران، محاکمه و اجرای عدالت درباره آنان را بر عهده دولت اسلامی دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۴ ـ ۱۲۶</ref>. حکم بی‌اعتباری سوگند وفاداری ارتش در زمان طاغوت و وجوب مخالفت با آن نیز در همین روز از سوی امام‌خمینی منتشر شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۷</ref>.

مهدی بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت، در نطق تلویزیونی خود در بیست و دو بهمن ۱۳۵۷ (۱۳/۳/۱۳۹۹ق/۱۱/۲/۱۹۷۹م)، ضمن تشکر از آحاد مختلف مردم و به‌ویژه ارتش به دلیل اعلام بی‌طرفی در مسائل سیاسی، حمایت عباس قره‌باغی از دولت موقت در دیدار خصوصی را نیز به اطلاع مردم رساند <ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران، ۲/۱۱۴۴؛ کیهان، روزنامه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷، ۸</ref>.

ستاد ارتش روز ۲۳ بهمن رسماً تحویل [[دولت موقت]] شد و [[مهدی بازرگان]] با اعلام برکناری فرماندهان قدیم، معاونان آنان را تا انتخاب فرمانده جدید، مسئول اداره امور کرد <ref>کیهان، روزنامه، ۲۳/۱۱/۱۳۵۷، ۲</ref>. در همین روزها، تشکیل [[کمیته‌های انقلاب]] برای پیشگیری از هرج و مرج و آشفتگی پس از پیروزی، به کمک نیروهای انقلابی و نظارت شورای انقلاب، آغاز شد <ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۱۹۸؛ ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۷۷</ref>. این کمیته‌ها وظیفه جمع‌آوری سلاح پخش‌شده میان مردم، ایست و بازرسی‌های خیابانی، حفاظت از اماکن مهم دولتی، همکاری با شهربانی‌ها و کلانتری‌ها، بازداشت عوامل فساد وابسته به رژیم و غیر آن را برعهده داشتند <ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۲۰۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| کمیته انقلاب اسلامی}}.

امام‌خمینی در روز ۲۳ بهمن، با صدور پیامی، تذکراتی را به عنوان [[تکلیف شرعی]] الهی و تعهد ملی خطاب به ملت ایران، بیان کرد. مهم‌ترین این تذکرات عبارت بود از: تأکید دوباره بر پیشگیری از هر گونه تخریب و آشوب، نظارت بر حفظ مراکز عمومی و مراقبت از اموال ملت، مهلت‌ندادن به فرصت‌طلبان و بدنام‌کنندگان نهضت، همکاری با مأموران نخست-وزیری موقت، تجمع در مساجد به جای خیابان‌ها، پرهیز از اعمال خلافِ مسیر نهضت، توجه به راهنمایی خطیبان و علما و حمایت و عدم تعرض به نیروهای نظامی و انتظامی که به ملت پیوسته‌اند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۸ ـ ۱۲۹</ref>. ایشان در پیام دیگری ضمن تشکر از ملت ایران و تبریک پیروزی ملت، انقلاب ایران را از دیگر انقلاب‌های دنیا متفاوت شمرد و برای حفظ این پیروزی، ادامه [[وحدت|وحدت کلمه]] برای ساختن ویرانی‌ها و پرهیز از دامن‌زدن به تفرقه فرقه‌ای و مذهبی را مهم دانست. ایشان همچنین تصریح کرد مردم هر گونه سلاح را به [[مساجد]] و [[کمیته انقلاب اسلامی|کمیته‌های انقلاب]] تحویل دهند تا در اختیار سربازان اسلامی قرار گیرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۳۰ ـ ۱۳۳</ref>. <br>

ایشان سلاح‌هایی را که در دست مردم بود، از [[بیت‌المال]] مسلمانان دانست که هیچ‌کسی حق خرید و فروش آن را ندارد و تصرف در آن بدون اجازه مقام مسئول حرام است؛ بر همین اساس از مردم خواست تا ضمن تحویل اموال عمومی به مساجد یا کمیته‌ها، کسانی را که راضی به تحویل سلاح نیستند، به کمیته‌ها معرفی کنند. ایشان همچنین با هشدار درباره تیراندازی بی‌مورد و هدردادن گلوله، مردم را موظف به پرهیز از حمله به مکان‌های نظامی، دولتی و کاخ‌ها دانست و بر رفتار برادرانه مردم با نیروهای ارتشی که از خود ملت هستند، تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۳۷</ref>.

گفته شده [[شاپور بختیار]] یک روز پس از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]]، در حالی‌که مرزهای کشور به روی فراریان بسته بود، بازداشت شد <ref>کیهان، روزنامه، ۲۴/۱۱/۱۳۵۷، ۱</ref>؛ اما پس از آن به طریقی، از [[مدرسه رفاه]] که در آن زندانی بود، فراری داده شد <ref>کیهان، روزنامه، ۲۷/۱۱/۱۳۵۸</ref>. او پس از فرار، شش ماه در خانه یکی از آشنایان خود پنهان شد و پس از آن به [[فرانسه]] رفت <ref>دهمرده، دولت بختیار و تحولات، ۲۵۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| شاپور بختیار}}.

در روزهای پس از بیست و دو بهمن، درگیری‌های پراکنده میان نیروهای باقی‌مانده از رژیم با انقلابیان در سراسر کشور وجود داشت که موجب [[شهادت]] افراد زیادی شد. این درگیری‌ها تا سقوط کامل مراکز حساس ادامه داشت <ref>کیهان، روزنامه، ۲۴/۱۱/۱۳۵۷، ۶، ۷ و ۲۵/۱۱/۱۳۵۷، ۷</ref>؛ چنان‌که صبح روز بیست و چهار بهمن، مقر نخست‌وزیری [[مهدی بازرگان|بازرگان]] به دست گروهی ناشناس هدف رگبار گلوله قرار گرفت که چریک‌های مسلح پاسخ آن را دادند <ref>کیهان، روزنامه، ۲۴/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۲</ref>.

==واکنش‌ها==

پیروزی نهضت اسلامی مردم ایران، موجب ارسال پیام‌های تبریکی از جانب مراجع تقلید ازجمله [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، [[سیدکاظم شریعتمداری]]، [[سیدعبدالله شیرازی]] و [[سیدابوالقاسم خویی]] شد <ref>کیهان، روزنامه، ۲۳/۱۱/۱۳۵۷، ۴ و ۲۴/۱۱/۱۳۵۷، ۲؛ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران، ۲/۱۱۴۴ ـ ۱۱۴۵</ref>.

حافظ اسد رئیس جمهور [[سوریه]]، [[ضیاءالحق]] رئیس‌جمهور [[پاکستان]]، [[یاسر عرفات]] رهبر [[سازمان آزادی‌بخش فلسطین]]، [[حبیب بورقیبه]] رئیس‌جمهور [[تونس]]، [[ضیاءالرحمن]] رئیس‌جمهور [[بنگلادش]] و [[کیم ایل سونگ]] رئیس‌جمهور [[کره شمالی]] نیز ازجمله رؤسای کشورهای جهان بودند که با ارسال پیام به امام‌خمینی و دولت بازرگان، پیروزی انقلاب اسلامی را تبریک گفتند <ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۲۳، ۱۸۰ و ۲۴۸؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۲۰۹ ـ ۲۱۰</ref>.

افزون بر این، امریکا و [[شوروی]] هم [[دولت موقت]] را به رسمیت شناختند و آمادگی خود را برای همکاری با دولت ایران اعلام کردند. کشورهای عرب منطقه نیز به‌تدریج پیروزی انقلاب اسلامی را به نفع ملت عرب و مبارزه با [[صهیونیسم]] ارزیابی کردند <ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۲۱۰</ref>؛ همچنین [[دانشجویان]]، نمایندگان و مردم مسلمان برخی کشورهای اسلامی مانند [[لیبی]]، [[عراق]]، [[مصر]]، [[فلسطین]]، [[عربستان]]، [[افریقای جنوب غربی]] (سواپو) و [[سودان]]، با سفر به ایران و دیدار با امام‌خمینی، پیروزی انقلاب اسلامی و برقراری [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] را تبریک گفتند <ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۰۲ و ۷/۶۵، ۱۴۰ ـ ۱۴۱، ۲۵۳</ref>.

سال‌ها پیش از آغاز نهضت اسلامی، امام‌خمینی پیش‌بینی کرده بود که در صورت خشم و خروج مردم، نظامیان به سود اسلام، [[سلاح]] را زمین می‌گذارند؛ آن‌گاه نه تنها کاخ نخست‌وزیر که کاخ بالاتر از آن هم باقی نخواهد ماند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۰۶</ref>. پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، [[محمدرضا پهلوی]] درمانده از درک چرایی و چگونگی پیروزی انقلاب در ۲۲/۱۱/۱۳۵۷ حامیان اصلی خود را متهم می‌کرد. در نگاه وی، امریکا با تشویق او به ایجاد فضای باز سیاسی، آن هم به شکل شتاب‌زده، کشور را به ورطه سقوط کشید <ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۶۰ ـ ۳۶۷</ref>. پهلوی که به دلیل انجام اصلاحات اقتصادی و بالارفتن قیمت [[نفت]]، متقاعد شده بود که پیوندش با [[مردم]] از هر زمانی عمیق‌تر است <ref>میلانی، نگاهی به شاه، ۴۶۵ ـ ۴۶۶</ref>، بروز اعتراض‌های سیاسی در کشور را نه به دلیل کاستی‌ها بلکه توطئه قلمداد کرد و معتقد بود هدایت اعتراض‌های مردم نیز در دست ثروتمندانی است که همگی با کشورهای غربی پیوند محکمی دارند <ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۲۹</ref>. وی همچنین ورود [[روحانیت]] به جریان اعتراض‌های سیاسی را به اتحاد سرخ و سیاه تعبیر کرد و معتقد بود معترضان که قصد براندازی رژیم را داشتند، با سوء استفاده از احساسات مذهبی مردم ایران، اقدامات اصلاحی او را نشانه ضعف دانستند و به تحریک و شورش دامن زدند <ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۲۹ ـ ۳۳۵</ref>. در برابر، مقامات امریکایی معتقد بودند ناتوانی پهلوی و واکنش‌های نسنجیده دولت در برابر اعتراض‌های مردم، موجب اوج‌گیری بحران ایران شد؛ ضمن اینکه دخالت‌های کشورهای دیگر مانند شوروی نیز به وخیم‌ترشدن اوضاع کمک کرد <ref>موس، توطئه در ایران، ۲۹ ـ ۳۱؛ سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۴۵۱ ـ ۴۶۱</ref>.

==بزرگداشت بیست و دوم بهمن==

امام‌خمینی در نخستین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۲/۱۱/۱۳۵۸</ref>، ضمن تبریک آن به ملت ایران، این پیروزی را پیروزی حق بر باطل، غلبه [[حزب‌الله]] بر [[طاغوت]] و پیروزی معجزه‌آسای ملت ایران شمرد که در مدت یک سال و با کمترین ضایعه (در مقایسه با انقلاب‌های دیگر) و بزرگ‌ترین دستاورد تحقق یافته و در زیر پرچم «الله اکبر» [[آزادی]] و [[استقلال]] را برای مردم به ارمغان آورده است. ایشان با تأکید بر [[صدور انقلاب اسلامی]] و ادامه مبارزه با دشمنان اسلام، به‌ویژه امریکا و [[اسرائیل]] ادامه ارتباط عادی با کشورهایی مانند امریکا را تنها در صورت قطع تمام وابستگی‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی کشور و در صورت صلاحدید ملت ممکن دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۴۶ ـ ۱۴۸</ref>.

امام‌خمینی در دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، با اشاره به دو سال گذشته بر ملت و وقایع بسیار تلخ و شیرین آن، ضمن تأکید بر افزایش [[وحدت کلمه]] و انسجام اقشار مختلف، از نویسندگان مطبوعات و رسانه‌ها، خطیبان و روحانیان، ارتش و [[سپاه]] و بسیج و دیگران خواست تا با هوشیاری در برابر توطئه‌های دشمنان و برای حفظ [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] که آن را اعجاز بزرگ قرن نامید، از تفرقه، اختلاف، انتقادهای ناصحیح و تضعیف روحیه ملت و نیز دخالت‌های ناصحیح در امور اجرایی کشور دوری کنند و درباره خطر امریکا، اسرائیل و متحدانش و نیز کمونیسم بین‌الملل هوشیار باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷۲ ـ ۷۷</ref>. ایشان با تجلیل از [[شهدا]] و مجروحان و خانواده‌های آنان، جهاد در راه عقیده را شکست‌ناپذیر شمرد و ملتی را که راه خود را صراط مستقیم انسانیت قرار داده و به جهاد مقدس پرداخته، پیروز قطعی خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷۹ ـ ۸۰</ref>. افزون بر این، ایشان در دیدار با ارتشیان، با اشاره به پیوند ارتش و ملت، این اتحاد را که از مهم‌ترین ارزش‌های بیست و دو بهمن و رمز پیروزی بود، سرمشق همیشه ملت دانست و با تأکید بر دشوارتربودن حفظ پیروزی از خود پیروزی، به تبیین ویژگی‌ها و مفاسد [[دیکتاتوری]] و لزوم پرهیز از آن پرداخت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸۶ ـ ۹۴</ref>.

امام‌خمینی همچنین در سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال‌های بعد تا سال ۱۳۶۶ هر سال با صدور پیام بیست و دو بهمن را ارج می‌نهاد و در این مناسبت، به اقتضای مسائل کلی انقلاب، نظام و کشور و نیازهای روز، رهنمودهای خود را خطاب به مردم و مسئولان مطرح می‌کرد <ref>←امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۶ ـ ۲۸؛ ۱۷/۳۰۳ ـ ۳۰۷، ۳۱۶ ـ ۳۲۸؛ ۱۸/۳۲۸ ـ ۳۴۷؛ ۱۹/۱۴۶ ـ ۱۶۱ و ۲۰/۱۹۶ ـ ۲۰۱، ۲۰۱ ـ ۲۰۶، ۴۷۰ ـ ۴۷۳</ref>. نیز به همین مناسبت سال ۱۳۶۰ در نامه‌ای به [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی]]، رئیس دیوان عالی کشور خواهان گسترش [[عفو]] زندانیان و عدم سخت‌گیری در تهیه فهرست آنان شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۵۲</ref>. ایشان در سال‌های بعد نیز به همین مناسبت زندانیانی را که شرایط مشخصی داشتند، مورد عفو قرار می‌داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۹۱؛ ۱۸/۳۸۷ و ۲۱/۲۶۹</ref> {{ببینید|متن=ببینید| عفو عمومی}}.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

* طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر سیدصادق طباطبایی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

* هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷ ـ ۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

==پیوند به بیرون==

* هادی نظری، [https://books.khomeini.ir/books/10003/25/ «بیست و دو بهمن»]، [[دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۲۵-۳۷.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]