۱۴٬۶۵۲
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
امام‌خمینی افزون بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و داشتن کرسی تدریس | امام‌خمینی افزون بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و داشتن کرسی [[تدریس امام‌خمینی|تدریس]]، در علوم گوناگون اسلامی، اهل تألیف، تصنیف و حاشیه‌نگاری و [[تقریرنویسی]] نیز بوده است. تنوع و ابعاد نوشته‌های ایشان نشان از احاطه علمی و جامعیت ایشان در علوم اسلامی دارد.<ref>سبحانی، جامعیت علمی، ۸–۱۴</ref> | ||
== رده‌بندی آثار == | == رده‌بندی آثار == | ||
آثار امام‌خمینی را به اعتبارات مختلف می‌توان در چند رده ذکر کرد: بخشی از آنها تألیف‌اند مانند | آثار امام‌خمینی را به اعتبارات مختلف می‌توان در چند رده ذکر کرد: بخشی از آنها تألیف‌اند مانند [[کتاب البیع]]، شماری شرح‌اند مانند [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]]، پاره‌ای تقریرند مانند [[لمحات الاصول (کتاب)|لمحات الأصول]]، برخی تعلیقه و حاشیه‌اند مانند [[تعلیقات علی شرح فصوص الحکم]] و [[تعلیقات علی مصباح الانس|مصباح الانس]] و [[حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم]]. | ||
== ادوار تالیف == | == ادوار تالیف == | ||
[[امام‌خمینی]] در علوم مختلف اسلامی اعم از [[فقه]]، [[اصول فقه]]، [[عرفان]] و [[اخلاق]] تألیف داشته است که می‌توان آنها را به دو دوره متمایز تقسیم کرد: | [[امام‌خمینی]] در علوم مختلف اسلامی اعم از [[فقه]]، [[اصول فقه]]، [[عرفان]] و [[اخلاق]] تألیف داشته است که می‌توان آنها را به دو دوره متمایز تقسیم کرد: | ||
# دوره اول: از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۳ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۶۳ق. در این دوره تألیفات | # دوره اول: از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۳ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۶۳ق. در این دوره تألیفات امام‌خمینی بیشتر رویکرد عرفانی ـ اخلاقی دارند. | ||
# دوره دوم: از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۶ش/ ۱۳۶۴ تا ۱۳۹۷ق. محور تألیفات ایشان در این دوره، فقهی و اصولی است. | # دوره دوم: از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۶ش/ ۱۳۶۴ تا ۱۳۹۷ق. محور تألیفات ایشان در این دوره، فقهی و اصولی است. | ||
ایشان در دوره دوم، به جز [[رساله الطلب و الاراده]] که آن را به مناسبت بحث اصول فقه نگاشته است، اثری فلسفی و عرفانی ندارد؛ همان گونه که در دوره نخست به‌جز برخی رساله‌های مختصر، هیچ اثر فقهی یا اصولی ندارد. | ایشان در دوره دوم، به جز [[الطلب و الاراده (کتاب)|رساله الطلب و الاراده]] که آن را به مناسبت بحث اصول فقه نگاشته است، اثری فلسفی و عرفانی ندارد؛ همان گونه که در دوره نخست به‌جز برخی رساله‌های مختصر، هیچ اثر فقهی یا اصولی ندارد. | ||
== آثار به تفکیک علوم == | == آثار به تفکیک علوم == | ||
تألیفات امام‌خمینی با تفکیک علوم به شرح ذیل است: | تألیفات امام‌خمینی با تفکیک علوم به شرح ذیل است: | ||
== عرفان == | === عرفان === | ||
«[[شرح دعاء السحر]]» که نخستین تألیف امام‌خمینی به‌شمار می‌رود شرحی عرفانی بر [[دعای سحر]] است؛ دعایی که از [[امام‌باقر(ع)]] نقل شده است. ایشان نگارش این اثر را در سال ۱۳۰۷ش/ ۱۳۴۷ق و در ۲۷سالگی به پایان رسانده است {{ببینید|متن=ببینید| شرح دعاء السحر}}. | «[[شرح دعاء السحر]]» که نخستین تألیف امام‌خمینی به‌شمار می‌رود شرحی عرفانی بر [[دعای سحر]] است؛ دعایی که از [[امام‌باقر(ع)]] نقل شده است. ایشان نگارش این اثر را در سال ۱۳۰۷ش/ ۱۳۴۷ق و در ۲۷سالگی به پایان رسانده است {{ببینید|متن=ببینید| شرح دعاء السحر}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
اثر دیگر ایشان، [[التعلیقة علی الفوائد الرضویه]] است که تعلیقه‌ای بر شرح [[قاضی‌سعید قمی]]<ref>← قاضی‌سعید قمی</ref> بر | اثر دیگر ایشان، [[التعلیقة علی الفوائد الرضویه]] است که تعلیقه‌ای بر شرح [[قاضی‌سعید قمی]]<ref>← قاضی‌سعید قمی</ref> بر حدیث رأس‌الجالوت می‌باشد که از [[امام‌رضا(ع)]] روایت شده است. امام‌خمینی این اثر را در سال ۱۳۰۸ش/ ۱۳۴۸ق نوشته است {{ببینید|متن=ببینید| التعلیقة علی الفوائد الرضویه}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
ایشان کتاب [[مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه]] را در سال ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق تألیف کرده و در آن افزون بر دسته‌بندی و بیان یک دوره از اصلی‌ترین مسایل | ایشان کتاب [[مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه]] را در سال ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق تألیف کرده و در آن افزون بر دسته‌بندی و بیان یک دوره از اصلی‌ترین مسایل عرفان نظری، حقیقت خلافت محمدیه(ص) و ولایت علویه(ع) را به بحث گذاشته و تبیین کرده است {{ببینید|متن=ببینید| مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
[[امام‌خمینی]] در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۴ق از ۲۷ تا ۳۴سالگی دو کتاب | [[امام‌خمینی]] در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۴ق از ۲۷ تا ۳۴سالگی دو کتاب شرح فصوص الحکم و مصباح الانس را نزد استاد خود [[محمدعلی شاه‌آبادی]] فرا می‌گرفت و هم‌زمان بر این دو کتاب تعلیقاتی نوشته است که با عنوان [[تعلیقات علی شرح فصوص الحکم]] و [[تعلیقات علی مصباح الانس|مصباح الانس]] منتشر شده است. این تعلیقه‌ها، حواشی توضیحی و انتقادی ایشان بر دو کتاب پراهمیت شرح فصوص الحکم از [[داوودبن‌محمود قیصری]] و نیز مصباح الانس بین المعقول و المشهود فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود از [[ابن‌حمزه فناری]] است.{{ببینید|متن=ببینید| تعلیقات علی شرح فصوص الحکم | تعلیقات علی مصباح الانس}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
[[سر الصلاة|سرّ الصلاة]] یا معراج السالکین و صلاة العارفین نوشته دیگری برای خواص از اهل عرفان و سلوک است که امام‌خمینی آن را در سال ۱۳۱۸ش/ ۱۳۵۸ق نگاشته و در آن به بیان اسرار معنوی [[نماز]] پرداخته است {{ببینید|متن=ببینید| سرّ الصلاة}}. [[آداب الصلاة]] نیز کتابی اخلاقی ـ عرفانی دربارهٔ آداب نماز و نمازگزاران است که ایشان در سال ۱۳۲۱ش/ ۱۳۶۱ق تألیف کرده است {{ببینید|متن=ببینید| آداب الصلاة}}. | [[سر الصلاة|سرّ الصلاة]] یا معراج السالکین و صلاة العارفین نوشته دیگری برای خواص از اهل عرفان و [[سلوک]] است که امام‌خمینی آن را در سال ۱۳۱۸ش/ ۱۳۵۸ق نگاشته و در آن به بیان اسرار معنوی [[نماز]] پرداخته است {{ببینید|متن=ببینید| سرّ الصلاة}}. [[آداب الصلاة (کتاب)|آداب الصلاة]] نیز کتابی اخلاقی ـ عرفانی دربارهٔ آداب نماز و نمازگزاران است که ایشان در سال ۱۳۲۱ش/ ۱۳۶۱ق تألیف کرده است {{ببینید|متن=ببینید| آداب الصلاة (کتاب)}}. | ||
== فلسفه و کلام == | == فلسفه و کلام == | ||
[[امام‌خمینی]] در زمان تدریس دوره دوم [[اصول فقه]]، رساله | [[امام‌خمینی]] در زمان تدریس دوره دوم [[اصول فقه]]، رساله «الطلب و الاراده» را که دربردارنده بحث‌های کلامی ـ فلسفی [[جبر و تفویض]] است، به صورت مستقل تألیف کرده است {{ببینید|متن=ببینید| الطلب و الاراده (کتاب)}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
از ایشان تعلیقه‌ای بر دیدگاه [[ملاصدرا]] در | از ایشان تعلیقه‌ای بر دیدگاه [[ملاصدرا]] در اسفار دربارهٔ حدیث «ما تردّدتُ فی شیءٍ انا فاعله کتردّدی فی قبض روح عبدی المؤمن» نیز گزارش شده است. این نوشته در دو شماره ۱۱ و ۱۸ مجله کیهان اندیشه در سال ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ به چاپ رسیده است.<ref>استادی، کتاب‌ها و آثار علمی امام‌خمینی، ۱۷۳</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
[[کشف اسرار]] کتابی انتقادی، کلامی و اجتماعی است که در آن امام‌خمینی کوشیده شبهات نویسنده کتاب [[اسرار هزارساله]] را دربارهٔ برخی از باورهای [[شیعه]] پاسخ دهد. این کتاب در سال ۱۳۲۳ نوشته و بدون ذکر نام نویسنده و ناشر، منتشر شده است {{ببینید|متن=ببینید| کشف اسرار}}. | [[کشف اسرار (کتاب)|کشف اسرار]] کتابی انتقادی، کلامی و اجتماعی است که در آن امام‌خمینی کوشیده شبهات نویسنده کتاب [[اسرار هزارساله (کتاب)|اسرار هزارساله]] را دربارهٔ برخی از باورهای [[شیعه]] پاسخ دهد. این کتاب در سال ۱۳۲۳ نوشته و بدون ذکر نام نویسنده و ناشر، منتشر شده است {{ببینید|متن=ببینید| کشف اسرار (کتاب)}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
«[[رسالة الزوراء]]» رساله‌ای است که ایشان آن را استنساخ کرده است. این رساله در مباحث فلسفی و عرفانی است و در چهاردهم ربیع‌الاول ۱۳۴۹ق/ مرداد ۱۳۰۹ به انجام رسیده است. | «[[رسالة الزوراء]]» رساله‌ای است که ایشان آن را استنساخ کرده است. این رساله در مباحث فلسفی و عرفانی است و در چهاردهم ربیع‌الاول ۱۳۴۹ق/ مرداد ۱۳۰۹ به انجام رسیده است. | ||
== اخلاق == | == اخلاق == | ||
[[شرح حدیث جنود عقل و جهل]] اثری عرفانی ـ اخلاقی و مشتمل بر مباحث | [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]] اثری عرفانی ـ اخلاقی و مشتمل بر مباحث عرفان نظری و عملی، مباحث فلسفی و تفسیر [[حدیث|احادیث]] به همراه توصیه‌های اخلاقی است و نگارش آن در دوم ماه رمضان سال ۱۳۶۳ق/ ۳۰ مرداد ۱۳۲۳ در شهر محلات پایان یافته است {{ببینید|متن=ببینید| شرح حدیث جنود عقل و جهل}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
اربعین یا [[شرح چهل حدیث]] در تبیین و تفسیر چهل حدیث از معصومان(ع) است که به رسم | اربعین یا [[شرح چهل حدیث]] در تبیین و تفسیر چهل حدیث از [[معصومان(ع)]] است که به رسم اربعین‌نویسی نگاشته شده و در سال ۱۳۵۸ق/ ۱۳۱۸ش به پایان رسیده و در آن ضمن توضیح و تبیین امام‌خمینی، چهل حدیث، مباحث عرفانی فلسفی و اخلاقی به بحث گذاشته شده است.{{ببینید|متن=ببینید| شرح چهل حدیث}}. | ||
== فقه == | == فقه == | ||
در | در فقه استدلالی، آثار علمی امام‌خمینی عبارت‌اند از: | ||
# [[کتاب الطهاره]] در چهار جلد که دستاورد تدریس ایشان از سال ۱۳۳۰–۱۳۳۷ است. ایشان در سال‌های ۱۳۷۶ق و ۱۳۷۷ق و در هر سال، دو جلد آن را به خط خود پاک‌نویس کرده است. این کتاب از بحث [[دماء ثلاثه]] تا پایان مباحث طهارت را دربر می‌گیرد {{ببینید|متن=ببینید| کتاب الطهاره}}. | # [[کتاب الطهاره]] در چهار جلد که دستاورد تدریس ایشان از سال ۱۳۳۰–۱۳۳۷ است. ایشان در سال‌های ۱۳۷۶ق و ۱۳۷۷ق و در هر سال، دو جلد آن را به خط خود پاک‌نویس کرده است. این کتاب از بحث [[دماء ثلاثه]] تا پایان مباحث طهارت را دربر می‌گیرد {{ببینید|متن=ببینید| کتاب الطهاره}}. | ||
# [[المکاسب المحرمه]] و کتاب البیع دو عنوان کتاب فقهی استدلالی دیگرند که مباحث‌شان به ترتیبِ مباحث کتاب المکاسب [[شیخ‌مرتضی انصاری]] است. ایشان این دو اثر را در سال‌های ۱۳۳۸–۱۳۵۵ در [[حوزه علمیه قم]] و [[حوزه علمیه نجف|نجف]] اشرف تدریس و هم‌زمان تألیف کرده است. دو جلد از این هفت جلد در بردارنده مباحث مکاسب محرمه و پنج جلد دیگر حاوی مباحث [[بیع]] و [[خیارات]] است {{ببینید|متن=ببینید| المکاسب المحرمه | کتاب البیع}}. | # [[المکاسب المحرمه (کتاب)|المکاسب المحرمه]] و [[کتاب البیع]] دو عنوان کتاب فقهی استدلالی دیگرند که مباحث‌شان به ترتیبِ مباحث کتاب المکاسب [[شیخ‌مرتضی انصاری]] است. ایشان این دو اثر را در سال‌های ۱۳۳۸–۱۳۵۵ در [[حوزه علمیه قم]] و [[حوزه علمیه نجف|نجف]] اشرف تدریس و هم‌زمان تألیف کرده است. دو جلد از این هفت جلد در بردارنده مباحث مکاسب محرمه و پنج جلد دیگر حاوی مباحث [[بیع]] و [[خیارات]] است {{ببینید|متن=ببینید| المکاسب المحرمه (کتاب)| کتاب البیع}}. | ||
# «[[رسالة فی التقیه]]» نوشته استدلالی دیگر ایشان دربارهٔ [[تقیه]] و احکام و مبانی آن است که در سال ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۳ش تألیف کرده است {{ببینید|متن=ببینید| رسالة فی التقیه}}. | # «[[رسالة فی التقیه]]» نوشته استدلالی دیگر ایشان دربارهٔ [[تقیه]] و احکام و مبانی آن است که در سال ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۳ش تألیف کرده است {{ببینید|متن=ببینید| رسالة فی التقیه}}. | ||
# «فائدة فی لزوم التبیّن الفعلی للفجر فی اللیالی المقمره» پنجمین فائده از «الفوائد الخمسه» می‌باشد که امام‌خمینی آنها را در جوانی نوشته و شاید از نخستین تألیفات استدلالی ایشان در فقه باشد<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب الرسائل العشره، ۶–۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید| طلوع فجر}}. # همچنین «رسالة فی فروع العلم الاجمالی» در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش تألیف شده و در آن هفت مسئله از فروعات فقهی علم اجمالی بر اساس کتاب [[العروة الوثقی]] بررسی شده است {{ببینید|متن=ببینید| فروع العلم الاجمالی}}. | # «فائدة فی لزوم التبیّن الفعلی للفجر فی اللیالی المقمره» پنجمین فائده از «الفوائد الخمسه» می‌باشد که امام‌خمینی آنها را در جوانی نوشته و شاید از نخستین تألیفات استدلالی ایشان در فقه باشد<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب الرسائل العشره، ۶–۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید| طلوع فجر}}. | ||
# همچنین «رسالة فی فروع العلم الاجمالی» در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش تألیف شده و در آن هفت مسئله از فروعات فقهی علم اجمالی بر اساس کتاب [[العروة الوثقی]] بررسی شده است {{ببینید|متن=ببینید| فروع العلم الاجمالی}}. | |||
# [[الخلل فی الصلاة]] دربارهٔ خلل‌های واقع در نماز و احکام آنها است. این کتاب در سال‌های ۱۳۹۶–۱۳۹۸ق/ ۱۳۵۶–۱۳۵۷ش تدریس و هم‌زمان به نگارش درآمده است {{ببینید|متن=ببینید| الخلل فی الصلاة}}. | # [[الخلل فی الصلاة]] دربارهٔ خلل‌های واقع در نماز و احکام آنها است. این کتاب در سال‌های ۱۳۹۶–۱۳۹۸ق/ ۱۳۵۶–۱۳۵۷ش تدریس و هم‌زمان به نگارش درآمده است {{ببینید|متن=ببینید| الخلل فی الصلاة}}. | ||
# [[کتاب ولایت فقیه|ولایت فقیه]] یا حکومت اسلامی نام کتابی در | # [[کتاب ولایت فقیه|ولایت فقیه]] یا حکومت اسلامی نام کتابی در فقه سیاسی و به زبان فارسی است که با استناد به آیات و روایات، به [[ولایت فقیه|نظریه فقهی ولایت فقیه]] پرداخته است. امام‌خمینی مطالب این اثر را در [[نجف]] تدریس کرده و برخی از شاگردان ایشان آن را گردآوری و تدوین کرده‌اند و پس از تأیید ایشان به چاپ رسیده است {{ببینید|متن=ببینید| ولایت فقیه (کتاب)}}؛ | ||
در | در فقه فتوایی، آثار علمی امام‌خمینی عبارت‌اند از: | ||
# در فقه فتوایی، [[تعلیقة علی وسیلة النجاة]] نخستین اثری است که امام‌خمینی در مدت هفت سال از ۱۳۶۵ق تا ۱۳۷۲ق در حاشیه کتاب فتوایی [[سیدابوالحسن اصفهانی]] نوشته است {{ببینید|متن=ببینید| تعلیقة علی وسیلة النجاة}}. | # در فقه فتوایی، [[تعلیقة علی وسیلة النجاة]] نخستین اثری است که امام‌خمینی در مدت هفت سال از ۱۳۶۵ق تا ۱۳۷۲ق در حاشیه کتاب فتوایی [[سیدابوالحسن اصفهانی]] نوشته است {{ببینید|متن=ببینید| تعلیقة علی وسیلة النجاة}}. | ||
# [[التعلیقة علی العروة الوثقی]] اثر فتوایی دیگری است که ایشان دیدگاه‌های فقهی خود را به صورت تعلیقه بر کتاب یادشده در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش به اتمام رسانده است {{ببینید|متن=ببینید| التعلیقة علی العروة الوثقی}}. | # [[التعلیقة علی العروة الوثقی]] اثر فتوایی دیگری است که ایشان دیدگاه‌های فقهی خود را به صورت تعلیقه بر کتاب یادشده در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش به اتمام رسانده است {{ببینید|متن=ببینید| التعلیقة علی العروة الوثقی}}. | ||
# [[حاشیه بر کتاب رساله ارث]] [[ملاهاشم خراسانی]] فتاوای امام‌خمینی در مسائل [[ارث]] است که به زبان فارسی و در عبارت‌های کوتاه در پاورقی کتاب یادشده ثبت گردیده است {{ببینید|متن=ببینید| حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی}}. | # [[حاشیه بر کتاب رساله ارث]] [[ملاهاشم خراسانی]] فتاوای امام‌خمینی در مسائل [[ارث]] است که به زبان فارسی و در عبارت‌های کوتاه در پاورقی کتاب یادشده ثبت گردیده است {{ببینید|متن=ببینید| حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی}}. | ||
# [[نجاة العباد]] نخستین | # [[نجاة العباد]] نخستین رساله عملیه امام‌خمینی به زبان فارسی است که در واقع ترجمه بخش‌هایی از حواشی ایشان بر [[وسیلة النجاة]] سیدابوالحسن اصفهانی و [[العروة الوثقی]] [[سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی]] است {{ببینید|متن=ببینید| رساله نجاة العباد}}. | ||
# [[زبدة الاحکام]] نیز خلاصه کتاب نجاة العباد است که در آغاز [[مرجعیت امام‌خمینی]] در اختیار مقلدان گذاشته شده است {{ببینید|متن=ببینید| زبدة الاحکام( | # [[زبدة الاحکام (فارسی)|زبدة الاحکام]] نیز خلاصه کتاب نجاة العباد است که در آغاز [[مرجعیت امام‌خمینی]] در اختیار مقلدان گذاشته شده است {{ببینید|متن=ببینید| زبدة الاحکام (فارسی)}}. زبدة الاحکام عربی نیز بر اساس [[تحریر الوسیله]] تهیه و منتشر شده است {{ببینید|متن=ببینید| زبدة الاحکام (عربی)}}. | ||
# [[رساله مناسک حج]] تألیف شده در سال ۱۳۸۴ق و رساله توضیح المسائل | # [[رساله مناسک حج]] تألیف شده در سال ۱۳۸۴ق و [[رساله توضیح المسائل امام‌خمینی|رساله توضیح المسائل]]. «[[حاشیه رساله توضیح المسائل]]» حواشی امام‌خمینی بر رساله توضیح المسائل [[سیدحسین بروجردی]] است که در آغاز مرجعیت امام‌خمینی در اختیار عموم قرار گرفته است {{ببینید|متن=ببینید| حاشیه بر رساله توضیح المسائل}}. | ||
# پاسخ‌های ایشان به استفتائات مقلدان که در بیش از ده هزار سند موجود است، در ده مجلد و ضمن [[موسوعة الامام‌الخمینی]] تنظیم شده است؛ البته بخشی از استفتائات امام‌خمینی از سال ۱۳۶۰ به بعد در سه جلد به چاپ رسیده است {{ببینید|متن=ببینید| استفتائات}}. | # پاسخ‌های ایشان به استفتائات مقلدان که در بیش از ده هزار سند موجود است، در ده مجلد و ضمن [[موسوعة الامام‌الخمینی]] تنظیم شده است؛ البته بخشی از استفتائات امام‌خمینی از سال ۱۳۶۰ به بعد در سه جلد به چاپ رسیده است {{ببینید|متن=ببینید| استفتائات}}. | ||
# [[تحریر الوسیله]] کتاب فتوایی دیگری است که ایشان جلد اول آن را در زمان [[تبعید]] به بورسای [[ترکیه]] در سال ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۳ش و جلد دوم را در نجف اشرف تألیف کرده است. ایشان در این اثر کتاب‌ها و فصول و مسائلی را افزون بر کتاب‌ها و فصول وسیلة النجاة آورده است {{ببینید|متن=ببینید| تحریر الوسیله}}. | # [[تحریر الوسیله]] کتاب فتوایی دیگری است که ایشان جلد اول آن را در زمان [[تبعید]] به بورسای [[ترکیه]] در سال ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۳ش و جلد دوم را در نجف اشرف تألیف کرده است. ایشان در این اثر کتاب‌ها و فصول و مسائلی را افزون بر کتاب‌ها و فصول وسیلة النجاة آورده است {{ببینید|متن=ببینید| تحریر الوسیله}}. | ||