نهضت تحریم تنباکو: تفاوت میان نسخه‌ها

در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا<ref> ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م.</ref> با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلی‌اصغر اتابک معروف به «امین‌السلطان» نخست‌وزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» درباره امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>. پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 29 ـ 32؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 29؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236.</ref>. بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه می‌توانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 26؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، 1/38 ـ 39.</ref>. این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی»<ref> رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.</ref> و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد<ref> اصفهانی کربلایی، 65 ـ 68.</ref>.

پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور بود و استقلال کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار می‌داد<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 238.</ref>. انگلیسی‌ها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبه‌های کمپانی انگلیسی همکاری کنند<ref> اصفهانی کربلایی، 83؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 39؛ تیموری، قرارداد 1890، 43.</ref>.

قرارداد رژی افزون بر به‌یغمابردن دارایی‌های مردم سبب ورود ده‌ها هزار تن از اتباع انگلیس به ایران شد. فساد و فحشا و بازار مسکرات و لهو و لعب رواج یافت و زنان و مردان بسیاری در خانه‌های کارگزاران رژی به خدمت مشغول و تحقیر و ضرب و جرح ‌شدند<ref> اصفهانی کربلایی، 71 ـ 74؛ تیموری، قرارداد 1890، 37 ـ 38.</ref>. در بسیاری از شهرهای ایران به‌ویژه تهران، کشیشان و دعوتگران مسیحی با اقتدار و استقلال با شیوه‌های گوناگون در صدد جذب مردم به مسیحیت بودند. و در این راستا ایجاد کلیسا‌های عمومی و خانه‌ای و به‌کارگیری هزاران نفر ایرانی به کارگری کمپانی از آن جمله بود<ref> اصفهانی کربلایی، 71 ـ 72.</ref>. همچنین بذل و بخشش‌های هدف‌دار سبب شده بود که گروهی از مسلمانان مستضعف همه‌روزه در کلیساها و دعوت‌خانه‌ها حاضر شوند و انجیل و آیین مسیحیت را فرا بگیرند و به آیین مسیحی پرستش کنند<ref> همان، 74.</ref>.

نارضایتی مردم از حکومت و امتیازهای واگذارشده به خارجیان، سبب تحرک و تمرکز آنان بر این قرارداد شد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 56.</ref>. امین‌الدوله از دولت‌مردان ناصرالدین‌شاه به نمایندگی از طرف بازرگانان با شاه دیدار کرد و مخالفت آنان را با امتیاز تنباکو به وی اطلاع داد<ref> براون، 48.</ref>. بازرگانان ایران ضمن دادخواستی به شاه اعلام کردند حاضرند بیش از مبلغی که شرکت انگلیسی برای قرارداد پرداخت کرده، پرداخت کنند تا این قرارداد لغو شود؛ اما او حاضر به لغو قرارداد نشد<ref> فوران، 251.</ref>. در 15 اسفند 1269، بازرگانانِ توتون و تنباکو در حرم عبدالعظیم(ع)  بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند به هیچ عنوان با رژی کنار نخواهند آمد<ref> همان.</ref>. در همین وقت شب‌نامه‌ای در مساجد و مدارس تهران منتشر شد که به گفته عباس‌میرزا ملک‌آرا، برادر شاه، مضمون آن ‌ترغیب و تشجیع مردم به خروج و خلع شاه از مقام سلطنت‌ بود<ref> ملک‌آرا، 113.</ref>. اعتراض‌های علنی و عمومی را بازرگانان و بازاریان در شیراز که از مراکز توتون و تنباکو بود، آغاز کردند و با همراه‌شدن سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری از علمای شیراز و سخنرانی شدیداللحن وی به اوج خود رسید. او پس از چند روز بازداشت شد و با وضع زننده‌ای به بوشهر تبعید گردید<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 36؛ اصفهانی کربلایی، 90 ـ 92.</ref>. مردم شیراز در اعتراض به تبعید فال‌اسیری، در حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع)  در شیراز گرد آمدند و به شعار علیه دولت پرداختند و سه یا چهار تن کشته و تعدادی زخمی شدند<ref> اصفهانی کربلایی، 93 ـ 94؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>.

به دنبال اعتراض‌های مردم شیراز، اجتماعات و اعتراض‌ها و انتقادهای مردم و علما در دیگر شهرها مانند اصفهان، تبریز، مشهد، کرمان و تهران آغاز شد<ref> آدمیت، 42 و 65؛ اصفهانی کربلایی، 89، 95 و 121.</ref>. مردم و علما با نوشتن نامه‌ها و تلگرام‌ها به دولت، خطاهای آنان را متذکر می‌شدند؛ ازجمله علمای تبریز طی نامه‌ای اعلام کردند پادشاه ایران همه مسلمانان را مثل اسیران به کافران فروخته است؛ ولی آنان ترجیح می‌دهند بمیرند، اما زیر سلطه کافران نباشند<ref> اعتمادالسلطنه، 765 ـ 766.</ref>.

ناصرالدین‌شاه در برابر اعتراض‌های مردم و علما همه را تهدید به کیفر و مجازات کرد و قرارداد امضاشده را تا قیامت به قوت خود باقی ‌دانست و یادآور شد کسی حق بازپس‌گیری آن را ندارد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 118 ـ 119؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 242.</ref>. در برابر این تهدیدها، مردم و علما به اعتراض‌های خود ادامه دادند که به درگیری با نظامیان انجامید و نتیجه آن تبعید عده‌ای از علما و سخنرانان، کشته و زخمی‌شدن مردان و زنان و کودکان در شهرهای تبریز، اصفهان، مشهد و دیگر شهرها بود<ref> آدمیت، 45 ـ 48؛ تیموری، قرارداد 1890، 74 ـ 75؛ اصفهانی کربلایی، 95.</ref>.

درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فال‌اسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با سیدجمال‌الدین اسدآبادی دیدار کرد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 71 ـ 72.</ref> و اسدآبادی در نامه‌ای به میرزامحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت<ref> اسدآبادی، 46 ـ 53؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. پس از آن فال‌اسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند<ref> آدمیت، 27 ـ 28؛ فوران، 252.</ref>. میرزای شیرازی از باب نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر، ضمن تلگرامی به شاه در 27 ذی‌الحجه 1308 رفت ‌و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راه‌آهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنج‌‌آور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عده‌ای از مردم و هتک حرمت حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع)  و تبعید فال‌اسیری به‌شدت گلایه کرد<ref> اصفهانی کربلایی، 88؛ کدی، تحریم تنباکو، 116؛ تیموری، قرارداد 1890، 87 ـ 88.</ref>.

ناصرالدین‌شاه در تلگرامی در هفتم محرم 1309ق/ 5 اوت 1891م به میرزای شیرازی یادآور شد در حفظ استقلال کشور و حمایت از مردم کوتاهی نخواهد کرد و از میرزامحمودخان مشیرالوزرا نماینده ایران در بغداد نیز خواست قرارداد تنباکو را برای میرزای شیرازی توجیه کند<ref> اصفهانی کربلایی، 89 ـ 90؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 47.</ref>. میرزا در دیدار نماینده ایران بر لغو قرارداد تأکید کرد و متذکر ‌شد اگر دولت از عهده فسخ برنمی‌آید، آن را به ملت واگذار کند و او به مشیت الهی آن را باطل خواهد کرد<ref> اصفهانی کربلایی، 93؛ تیموری، قرارداد 1890، 90؛ طلوعی، 25.</ref>. میرزای شیرازی در نامه دیگری برای شاه<ref> اوایل ربیع‌الثانی 1309ق/ نیمه آبان 1270ش.</ref> او را از پی‌آمدهای خطرناک این قرارداد که باعث عدم استقلال حکومت، تفرقه، ذلت و فساد عقیده مردم و همچنین اختلال نظام شریعت اسلامی می‌شد، آگاه ساخت و مفاسد آن را به‌مراتب بیشتر از منافع آن دانست<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 46 ـ 47؛ اصفهانی کربلایی، 111؛ طلوعی، 27.</ref>.

ناصرالدین‌شاه همچنان بر اجرای حتمی قرارداد پافشاری می‌کرد و کشتار مردم و تبعید علما به‌ دست کارفرمایان او انجام می‌گرفت و تذکرها و نامه‌های علما در تهران و شهرستان‌ها همچون میرزاحسن آشتیانی از تهران، میرزاجواد مجتهد تبریزی از تبریز، محمدتقی آقانجفی، محمدعلی و ملاباقر فشارکی از اصفهان و دیگر عالمان و حتی نصیحت خیرخواهانه میرزای شیرازی و اعتراض‌های بازاریان خللی در اراده شاه پدید نیاورد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 95 ـ 108؛ طلوعی، 25 ـ 26.</ref>. همه این مسائل میرزای شیرازی را بر آن داشت تا برای حفظ کیان کشور اسلامی در اول جمادی‌الاولی 1309ق/ 12 آذر 1270ش حکم تحریم تنباکو را با جمله «الیوم استعمال توتون و تنباکو بأیّ نحو کان در حکم محاربه با امام ‌زمان(ع)  است» صادر کند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 103؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 55؛ آدمیت، 74؛ اصفهانی کربلایی، 139.</ref>.

تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و استبداد را به ‌گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت<ref> فوران، 249 ـ 250.</ref>. تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref> فووریه، 231.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت احکام شرعی نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند‌<ref> اصفهانی کربلایی، 108 ـ 110.</ref>، اقلیت‌های مذهبی<ref> کدی، تحریم تنباکو، 127؛ تیموری، قرارداد 1890، 108.</ref>، درباریان و دولت‌مردان<ref> ملک‌آرا، 116.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه<ref> فووریه، 231؛ اعتمادالسلطنه، 781.</ref>، نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت ‌کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست<ref> همان، 791.</ref>. گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید ‌کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان<ref> روحانیان.</ref>، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که شرع آن را حرام شمرده، دچار شگفتی شده‌اند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 130.</ref>.

حکم تحریم تنباکو، به انقلابی علیه دولت و شخص ناصرالدین‌شاه تبدیل شد<ref> اصفهانی کربلایی، 140 ـ 146.</ref>. همین امر شاه را بر آن داشت تا پس از دو هفته از صدور حکم تحریم تنباکو، به لغو انحصاری داخلی قرارداد تنباکو، رأی صادر کند؛ ولی علما و مردم با مقاومت خویش خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو و فسخ قرارداد شدند<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 261 ـ 262.</ref>. شاه خواستار تشکیل جلسه‌ای دیگر با حضور علمای بزرگ و برخی از دولتیان شد؛ ولی علمای حاضر در جلسه ازجمله میرزاحسن آشتیانی، سیدعلی‌اکبر تفرشی، شیخ‌فضل‌الله نوری، میرسیدزین‌العابدین امام‌جمعه، سیدمحمدرضا طباطبایی، سیدعبدالله بهبهانی و ملامحمدتقی کاشانی<ref> تیموری، قرارداد 1890، 125 ـ 127؛ اصفهانی کربلایی، 155.</ref>، بر فسخ کامل قرارداد پافشاری کردند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، 1/37 ـ 38؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 262.</ref>. دولت که از عقب‌نشینی‌های خود نتیجه نگرفته بود به آشتیانی اعلام کرد یا در انظار مردم قلیان بکشد یا شهر را ترک کند<ref> اعتمادالسلطنه، 785.</ref>.

پس از تصمیم میرزای آشتیانی برای ترک شهر، مردم و علما با تجمع و حمایت از میرزای آشتیانی ناصرالدین‌شاه را بر آن داشتند تا تبعید ایشان را لغو و در پنجم جمادی‌الثانی 1309ق<ref> شانزده دی 1270.</ref> لغو کامل قرارداد امتیاز توتون و تنباکو را امضا و ابلاغ کند<ref> همان، 786 ـ 787؛ فووریه، 236 ـ 239؛ آدمیت، 120؛ تیموری، قرارداد 1890، 150؛ اصفهانی کربلایی، 195 ـ 196.</ref>. پس از لغو قرار داد و اطمینان میرزای شیرازی از لغو کامل آن، وی در 25 جمادی‌الثانی 1309ق/ 6 بهمن 1270 حکم به حلال‌بودن استفاده از توتون و تنباکو داد<ref> آدمیت، 125؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 130 ـ 131؛ تیموری، قرارداد 1890، 192.</ref>.