استعداد شیء
استعداد شیء، اصطلاحی عرفانی
اهمیت و جایگاه استعداد شیء
استعداد شیء در اصطلاح عرفانی همان اقتضائات ذاتی آن شیء است که به سبب فیض الهی ظهور و بروز می‌یابد.[۱] اهل معرفت در آثار خود به مسئله استعداد و اقتضائات سالک توجه ویژه‌ای دارند[۲] و تأکید دارند که این استعداد باید در مسیر سلوک شکوفا شود و معتقدند تمام استعدادهای سالک به موجب استعدادهای غیبی و غیرمجعول آن در حضرت علمیه می‌باشد.[۳]
امام‌خمینی، نیز در آثار خود به مسئله استعداد و اقتضائات و لوازم شیء توجه داشته و مباحثی چون لسان استعداد، اختلاف استعداد و رابطه آن با قضای الهی را مورد تأکید قره داده است..[۴]
لسان استعداد
به اعتقاد اهل معرفت، هر موجودی حق‌تعالی را به سه زبان می‌خواند و از او طلب فیض می‌کند؛ زبان قال، زبان حال و زبان استعداد. لسان استعداد همان اقتضائات پنهان در عین ثابت هر شیء می‌باشد.[۵] به اعتقاد امام‌خمینی، لسان استعداد درخواست هر موجودی بر اساس استعداد و اقتضائات مکنون در عین ثابت او می‌باشد. به باور ایشان سؤال به لسان استعداد، بلافاصله اجابت می‌شود و تأخیر ندارد؛ زیرا که خداوند فیاض است، و هر موجودی که دارای استعداد تام و قابل قبول فیض، بوده باشد، فیض حق آن را اجابت خواهد کرد؛[۶] البته این که آیا سؤال و درخواست عبد برحسب استعداد و اقتضای عین ثابت اوست یا خیر، امری پوشیده است، تنها کسی که آگاه بر سرّالقدر و اقتضای اعیان ثابته باشد به این موضوع اطلاع دارد، ازاین‌رو، آگاهی از استعداد خود و دیگران، تنها برای سالکانی مقدور است که به تعین ثانی و علم ربوبی بار یافته‌اند.[۷] استعداد و قابلیت اعیان ثابته، با فیض و بر اساس مشیت الهی، تعیّن می‌یابد و حق‌تعالی بر اساس اراده حبّی ذاتی و با تجلی اسمائی، اعیان و استعدادات آنها را ایجاد و به مرحله ظهور می‌رساند.[۸]
اختلاف استعدادها
اهل معرفت معتقدند قبول فیض در اعیان ثابته اشیاء، متوقف بر استعداد قابل می‌باشد و قوابل در دریافت فیض متفاوت می‌باشند.[۹] به اعتقاد امام‌خمینی، از آنجا که قوابل در دریافت فیض متفاوت می‌باشند، دریافت برخی استعدادها متوقف به واسطه نیست و در برخی استعدادها متوقف به واسطه است. و هرچه استعداد تام‌تر باشد، فیض بیشتر و هرچه فاصله از مبدأ دورتر و واسطه‌ها بیشتر باشد، جهت امکان بیشتر و استعداد و دریافت فیض کمتر می‌گردد.[۱۰]
استعداد و قضای الهی
امام‌خمینی همسو با اهل معرفت با طرح مسأله استعدادات اعیان ثابته به توضیح تقدیر اعیان ثابته و استعداد و اقتضائات آنها در علم ربوبی می‌پردازد و بر این باور است که حتی احکام خاص هر موجود که تا ابد بر او رقم می‌خورد، در علم ربوبی مقدر است. هر استعداد و قبولی به واسطه وجه خاصی است که میان فیض اقدس و حضرت اعیان ثابته برقرار است؛ ازاین‌رو می‌توان گفت که استعدادات به واسطه جهت ظهوری فیض اقدس پدید آمده‌اند. بنابراین ظهور عینی اعیان در نشأه خارجی بر اساس تقدیری است که در اعیان و استعداد آنها در حضرت علمیه روی می‌دهد..[۱۱]
پانویس
- ↑ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۱۰۰-۱۰۱؛ جامی، نقد النصوص، ص۱۱۷؛ فضلی، هستی‌شناسی عرفانی، ص۹۵.
- ↑ نوروزی، اعیان ثابته در عرفان اسلامی، ص۱۲۵.
- ↑ جامی، نقد النصوص، ص۲۰۲؛ فناری، مصباح الانس، ص۵۶۵ -۵۷۱؛ قونوی، الرسالة النصوص، ص۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۱۸-۱۹ و ۳۱؛ شرح دعای سحر، ص۱۳۰-۱۳۱؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۲۰۰.
- ↑ قونوی، الرسالة النصوص، ص۳۷؛ فناری، مصباح الانس، ص۵۶۷-۵۷۱؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۴۲۷ و ۴۴۳.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۰-۱۱ و ۱۶ و ۱۲۹)
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۳۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۷۵.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۳۰-۱۳۱.
- ↑ فناری، مصباح الأنس، ص۹۱-۹۷؛ جامی، نقد النصوص، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۱۸-۱۹؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۰۰.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۳۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۷۹.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تحقیق ویلیام چیتیک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- فضلی، علی، هستی‌شناسی عرفانی، قم، نشر ادیان، ۱۳۹۰ش.
- فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الأنس، تصحیح خواجوی تهران، انتشارات مولی، ۱۳۷۴ش.
- قونوی، صدرالدین، الرسالة نصوص، تحقیق آشتیانی، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲ش.
- قیصری، داودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، محقیق جلال الدین آشتیانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- نوروزی، علی‌اصغر، اعیان ثابته در عرفان اسلامی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۹۰ش.