تذکر
تذکر از نظر عرفانی یادآوری دائم و بصیرت یافتن و طلب مطلوب است که فوق مقام تفکر میباشد. امامخمینی نیز در آثار اخلاقی و عرفانی خویش به بحث تذکر، حقیقت، مراتب، آثار و فرق آن با تفکر به تفصیل پرداخته است
اهمیت و جایگاه تذکر
تذکر در اصطلاح اخلاقی و عرفانی به معنای یادآوری دائم و بصیرت یافتن از عبرتها است و از نتایج تفکر میباشد.[۱] یکی از مباحث مهم اخلاقی و سلوکی باب تذکر است که در آثار اهل معرفت از اهمیت و جایگاه ویژهای برخوردار است، عرفا برای تذکر بابی را اختصاص داده و به بحث از حقیقت، اقسام، مراتب و آثار آن پرداختهاند.[۲] امامخمینی نیز در آثار اخلاقی و عرفانی خویش به بحث تذکر، حقیقت، مراتب، آثار و فرق آن با تفکر به تفصیل پرداخته است.[۳]
مقام تذکر
به با ور اهل معرفتُ تذکر مقامی است که بعد از مقام تفکر حاصل میشود و حقیقت آن یادآوری دائم و یافتن وجدانی مطلوب و پند گرفتن به موعظهها و بصیرت یافتن از عبرتها و حاضر نگه داشتن همه چیزهایی است که با فکرهای پیدرپی بدست آمده است.[۴] امامخمینی نیز در بیان مقام تذکر معتقد است از اموری که انسان را در مجاهده با نفس و شیطان و سلوک الیالله یاری میدهد تذکر است؛ زیرا تذکر حصول مطلوب و امر وجودی است.
سالک برای رسیدن به حقیقت «لا مؤثر فی الوجود إلّا الله» نباید از تذکر حق و شئون ذاتیة و صفاتیه آن اعراض کندُ زیرا سر چشمه همه سعادتها تذکر میباشد. وقتی انسان به حقیقت معارف الهی با قدم تفکر و برهان رسید باید با تذکر و ریاضت آن را به قلب برساند تا قلب به آن ایمان بیاورد. ازاینرو، یکی از موانع درک حقیقت و معارف الهی، حجاب معاصی و کدورت حاصل از طغیان و سرکشی است که سبب ظلمانی شدن نفس میشود و قلب کمکم در تحت سلطان شیطان واقع شده و سمع و بصر او از معارف الهی بسته میشود، امامخمینی با استناد به آیه «لهم قلوب لا یفقهون بها ولهم أعین لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بها»[۵] معتقد است، کسی که قلبش محروم از معارف الهی شده دیگر از تفکر در آیات الهی و تذکر حق محروم است و قلب او مانند حیوانات است که از تذکر بیبهره است.[۶]
فرق مقام تذکر با تفکر
اهل معرفت میان دو مقام تفکر و تذکر فرق قائل شدهاند و معتقدند که تفکر طلب است و تذکر امر وجودی است؛ زیرا تذکر در امری است که با تفکر حاصل شده، سپس آن را فراموش کرده است.[۷] امامخمینی نیز در بیان فرق تذکر با تفکر معتقد است تذکر از نتایج تفکر است، ازاینرو، منزل تفکر متقدم بر مقام تذکر است. ایشان با استناد به کلام برخی اهل معرفت مقام تذکر را فوق تفکر دانسته است؛ زیرا که تذکر طلب مطلوب است نه حصول مطلوب و تا انسان در راه طلب و دنبال آن است از مطلوب محجوب است. البته قوت و کمال تذکر منوط به قوت و کمال تفکر است؛ هرچه تفکر عالی باشد تذکر کامل و تام است. این که در روایات آمده یک ساعت تفکر بهتر از عبادات چند سال است، برای آن است که غایت و ثمره عبادات حصول معارف و تذکر معبود حق است که در نتیجه تفکر یعنی تذکر حاصل میشود هرچند در این زمینه تذکر خود دارای مراتبی است، از جمله تذکر کمّل و اولیای الهی که خود غایت آمال آنهاست که در سایه آن به وصال جمال محبوب میرسند امّا برای عامه و متوسطین تذکر، مصلحتهای اخلاقی و اعمال ظاهری و باطنی است. ازاینرو تذکر و یادآوری حق، قلب را صفا و صیقل داده و از قید اسارت نفس و حب دنیا رهایی میدهد.[۸]
پانویس
- ↑ کاشانی، شرح منازل السائرین، ص۱۹۴؛ لطایف الاعلام، ص۱۶۲؛ اصطلاحات الصوفیه، ص۱۵۷.
- ↑ کاشانی، مجموعه رسائل و مصنفات، ص۵۴۳؛ لطایف الاعلام، ص۱۴۴-۱۶۴؛ طارمی، انیس العارفین، ص۹۷؛ امین، مخزن العرفان، ج۸، ص۲۳۴؛ ترمزی، غور الامور، ص۱۱۳-۱۱۴؛ مکی، قوت القلوب، ج۱، ص۳۲۳، غزالی، احیاء علوم الدین، ج۴، ۷۵۲.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۹۰-۲۹۲؛ آداب الصلاة، ص۱۶، ۳۰ و ۱۲۸؛ تفسیر سوره حمد، ص۴۶؛ سرّ الصلاة، ص۱۰؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۰۴.
- ↑ کاشانی، اصطلاحات صوفیه، ص۱۵۷، شرح منازل السائرین، ص۱۹۴-۱۹۵؛ لطائف الاعلام، ص۱۶۲-۱۶۳.
- ↑ اعراف: ۱۷۹.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۱۳۱ و ۲۰۱؛ شرح چهل حدیث، ص۱۰.
- ↑ انصاری، منازل السائرین، ص۴۳؛ تلمسانی، شرح منازل السائرین، ج۱، ص۸۷.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۹۰-۲۹۱.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امین، نصرت، مخزن العرفان، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ق.
- انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، تهران، دار العلم، ۱۴۱۷ق.
- تلمسانی، عفیفالدین، قم، بیدار، ۱۳۷۱ش.
- حکیم ترمزی، غور الامور، قاهره، الثقافة الدینیة، ۱۴۲۲ق.
- طارمی، صفیالدین، انیس العارفین، تهران، روزنه، ۱۳۷۷ش.
- غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتب العربی، بیتا.
- کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، تصحیح مجید هادیزاده، انتشارات حکمت، تهران،۱۳۸۱ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تحقیق بیدارفر، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۸۵ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادیزاده، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، مجموعه رسائل و مصنفات، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۰ش.
- مکی، ابوطالب، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
نویسنده: باقر صاحبی