تفسیر روایی
تفسیر روایی، تفسیری که در جهت کشف و تبیین پیامهای آیات الهی مورد استفاده گرفته است.
اهمیت و جایگاه تفسیر روایی
تفسیر روایی در اصطلاح تفسیری که به آن تفاسیر مأثور یا نقلی گفته میشود، تفسیرهای هستند که با استفاده از روایات نگارش یافتهاند.[۱]
تفسیر روایی، یکی از قدیمیترین روشهای تفسیری و بهترین و استوارترین نوع تفسیر است که مورد توجه اکثر مفسران اسلامی بوده است.[۲] امامخمینی نیز به تفسیر روایی توجه ویژهای دارند. تفسیر امامخمینی به دلیل ابتنا بر حکمت صدرایی و جمع منطقی عقلی، نقلی و شهودی از بیشترین سطح جامعیت برخوردار است، تمایل به نگارش شرح کتب روایی نظیر شرح دعای سحر، شرح چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل، شاهدی است بر اینکه امامخمینی به بحث روایات در تفسیر آیات الهی بسیار توجه داشته است.
در شیوه تفسیری امامخمینی، اهلبیت(ع) و پیامبر(ص) و روایات آنان، نقش بسزائی دارد، بگونهای که در گرایش و رویکرد عرفانی ایشان نیز روایات مأثور از اهمیت و جایگاه ویژهای برخوردار است.[۳] هرچند ایشان در برابر اخباریان که حجیت ظواهر قرآن را با تمسک به برخی از روایات، انکار کردهاند، موضع بسیار تند و قاطعی دارند، لکن معتقدند که این گونه روایات قابل تأویل بوده مضافاً بر اینکه اینگونه روایات در باب معارف و اعتقادات دارای حجیت نیستند.[۴]
بررسی موارد روایات تفسیری
از آنجا که رسالت پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین علیهمالسّلام، تبیین و تفسیر آیات الهی بوده است؛ لذا بخش عمدهای از روایات تفسیری آنان جهت کشف و تبیین پیامهای آیات استفاده میشود، در این دسته از روایات میتوان به لایههای درونی و بیرونی آیات پی برد. مراد از لایههای درونی آیات، پیامهای آن آیه است که از ظاهرش برنمی آید و منظور از لایههای بیرونی آیات واژگان و مضمون ظاهری آیات است.[۵]
امامخمینی نیز بخشی از روایات را در این جهت به کار گرفته واز این رهگذر دادههای تفسیری خود را سامان دادهاند، بررسی موارد استفاده از روایات تفسیری نشان میدهد که وقتی ایشان در صدد شرح و تفسیر آیه با استفاده از روایات هستند، از روایات در سه عرصه استفاده میکنند:
- اشرح و تفسیر واژگان: روایات تفسیری از جمله منابعی هستند که در جهت شرح واژگان آیات الهی به کار برده میشوند. امامخمینی از اینگونه دادههای روایی معصومان(ع) استفاده کرده است، از جمله اینکه ایشان در تفسیر سوره توحید از واژگان بهره میبرد؛ در روایت آمده است ایشان با استناد به روایتی میگوید؛ حضرت امام باقر علیهالسّلام أحد، یعنی فرد یکتا و معنای قول الله أحد یعنی معبودی که خلق متحیرند از درک او یکتا است و صمد یعنی قائم به نفسه و غنی از غیر و حضرت باقر علیهالسّلام فرموده: صمد بزرگ مُطاعی است که فوق اوامر و نهی کنندهای نباشد.[۶]
- شرح مفاد ظاهر آیات: شرح مفاد آیات قرآن و تبیین معنا و مضمون آیه از دیگر استفادههای امامخمینی از روایات تفسیری است که با استفاده از آن میتوان فهم آیه و منظور خداوند از ایراد آیه مورد نظر را دریافت. اینگونه روایات، بسیاری از سؤالاتی را که در مواجهه با آیه در ابتدای نظر ایجاد میشود، پاسخ میدهد. مثلاً امامخمینی درباره آیه «کلا بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون»،[۷] معتقد است از مراجعه به اخبار و روایات معلوم میشود که اهمیت به تطهیر قلوب، از تطهیر ظواهر بیشتر است، بلکه اعمال و افعال ظاهر، مقدمه تطهیر قلوب است.[۸]
- کشف پیام درونی آیات: بخشی از روایات تفسیری، محتوی موضوعاتی هستند که چیزی فراتر از شرح ظاهر آیه است. چنین روایاتی ممکن است جزئیات یک موضوع کلی را شرح دهند و یا آن که به دلیل یا نتیجه یک واقعه قرآنی اشاره کنند. امامخمینی به خوبی از این دسته روایات در جهت کشف پیامهای درونی آیات بهره برده است، ایشان با استناد به روایتی[۹] به چگونگی تبدل سیئات به حسنات با توجه به آیه «فاولئک یبُدل الله سیئاتهم حسنات»[۱۰] پرداخته است.[۱۱] همچنین ایشان با توجه به روایتی به تصویر جزئیات حشر مؤمن و اثبات تجسم اعمال و اعتقادات با توجه آیه « یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضراً»[۱۲] پرداخته و معتقد است این گونه روایات دلالت واضحی بر تمثل و تجسم اعمال دارند.[۱۳] امامخمینی در تفسیر آیات الهی به مباحث مهمی چون ولایت، حقیقت غیب، حقیقت نور و قلب سلیم، با توجه به برخی روایات پرداخته است.[۱۴]
پانویس
- ↑ ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجم، ص۳۶؛ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۵۲.
- ↑ ابنعاشور، تفسیر التحریر والتنویر، ج۶، ص۴۷، ج۱۴، ص۱۶۳؛ طباطبائی، المیزان، ج۸، ص۱۶۱؛ قرآن در اسلام، ص۶۱-۶۲.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۹۸؛ صحیفه، ج۱۷، ص۴۳۲؛ دیاری بیدگلی، اندیشه و آرای تفسیری امامخمینی، ص۶۹.
- ↑ امامخمینی، تهذیب الاصول، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۸؛ انوار الهدایه، ج۱، ص۲۴۴-۲۴۷؛ دریاری بیدگلی، اندیشه و آرای تفسیری امامخمینی، ص۷۰-۷۱.
- ↑ رضا کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۲۴۲.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاۃ، ص۳۱۵-۲۱۶؛ کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ۲۴۳-۲۴۴.
- ↑ مطففین: ۱۴.
- ↑ امامخمینی، سرّالصلاة، ص۳۶-۳۷؛ کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۲۴۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ فرقان: ۷۰.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۵۷۴-۵۷۵.
- ↑ آل عمران: ۳۰.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۴۳۸-۴۳۹.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۰۴؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۷۴؛ ولایت فقیه، ص۱۰۱-۱۰۲؛ کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۲۵۴-۲۵۶.
منابع
- ابنعاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر والتنویر، بیروت، نشر نو، ۱۴۲۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، انوارالهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تهذیب الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۱ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- ایازی، محمدعلی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۴۱۴ق.
- دریاری بیدگلی، محمدتقی، اندیشه و آرای تفسیری امامخمینی تهران، نشر عروج، ۱۳۸۸ش.
- ذهبی، محمدحسین، التفسیر والمفسرون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۶ق.
- طباطبائی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طباطبائی، محمدحسین، قرآن در اسلام، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- کلینی، محمدبنیعقوب، اصول کافی، تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- کوهی، علیرضا، امامخمینی و روایات تفسیری، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۲ش.
نویسنده: باقر صاحبی