جنود رحمانی و شیطانی
جنود رحمانی و شیطانی، اصطلاحی عرفانی
اهمیت و جایگاه جنود رحمانی و شیطانی
جنود در اصطلاح دینی و عرفانی به آلات، خوادم، قوا و اخلاق ملکاتی گفته می‌شود که مبدأ و منشأ افعال و انفعالات می‌باشند.[۱] اهل معرفت درباره جنود و قوای قلب به تفصیل در آثار خویش پرداخته‌اند و برای جنود عقل و جهل اوصاف و خصالی بر شمرده‌اند.[۲] این جنود رحمانی و شیطانی در نظام سلوکی و صراط سلوک نقش بسزایی دارند.[۳]
امام‌خمینی، نیز درباه جنود عقل و جهل و قوای قلبی در آثار خود به تفصیل پرداخته است.[۴] و در این زمینه کتابی تحت عنوان «شرح حدیث جنود عقل و جهل» تألیف کرده است و هدف از نگارش این کتاب را فهماندن ریشه‌های اخلاق و مهذب ساختن قلوب معرفی می‌کند.[۵] رویکرد امام‌خمینی در تحلیل این جنود عقل و جهل، مبتنی بر مبانی و اصطلاحات رایج عرفانی است.[۶]
حقیقت جنود عقل و جهل
جنود و قوای انسانی در دو صنف خیر و شر در نهاد حقیقت قلبی سرشته شده‌اند و فعلیت هر یک از آنان، اشتداد وجودی آن حقیقت را در پی دارد و به سعادت و شقاوت اخلاقی و قرب و بُعد الهی می‌انجامد. جنود و قوای قلبی بر دو قسم جنود جهل و عقل تقسیم می‌شوند. جنود جهل از دامنه نقص در انسانیت خبر می‌دهند و بر اثر تبعیت از هوای نفس و ادبار از حضرت حق‌تعالی، ظهور و بروز پیدا می‌کنند. در مقابل جنود عقل از دامنه کمال و انسانیت خبر می‌دهند و بر اثر تبعیت از فرمان الهی و اقبال به حضرت حق ظهور پیدا می‌کنند.[۷]
امام‌خمینی، نیز جنود و قوای قلب را به دو قسم جنود جهل و عقل تقسیم می‌کند. و جنود عقل را قوه روحانی می‌داند که به حسب ذات و فطرت، مایل به خیرات و کمالات است و جنود جهل را به حسب فطرت و جبلّت، مایل به شرور و فساد است؛[۸] ازاین‌رو جنود عقل، جنود الهی و رحمانی و جنود جهل، جنود شیطانی است که خبر از نقص و قصور می‌دهند.[۹]
امام‌خمینی، معتقد است برای رهایی از جنود جهل و اقبال به سوی حضرت حق دو اصل مهم باید رعایت شود؛ یکی ترک انانیّت و دیگری حبّ کمال مطلق است که در اصل فطرت انسان سرشت شده است.[۱۰] ایشان برخی جنود جهل را به طور تفصیل در آثار خویش توضیح داده است از جمله این جنود عبارتند از:
- تکبر: تکبر یعنی برتری دانستن خود از دیگران که سبب بروز انانیت و استقلال منیت است و موجب دور شدن قرب الهی است؛ زیرا شخص متکبر نسبت به حقیقت نفس خود و نقص آن غافل است.[۱۱]
- حب نفس: یعنی دوست داشتن خویش و امیال نفسانی.[۱۲] امام‌خمینی از جمله آثار حبّ نفس را، اسارت نفس، حجاب بودن، حسن ظن به خود و سوء ظن به دیگران می‌داند.[۱۳]
- غفلت: یکی دیگر از جنود جهل غفلت است، در نگاه امام‌خمینی گناه و دوام بر گناه غلفت را در انسان بسیار می‌کند تا آنجا که قلب، معکوس و وارونه می‌گردد و از معارف الهی محروم می‌شود.[۱۴]
خواطر رحمانی و شیطانی
سالک برای دست‌یابی به نورانیت قلب و بروز و ظهور جنود و قوای عقل، لازم است که واردات قلبی خود را کنترل کند تا هر فکر غیر الهی به قلب خطور نکند؛[۱۵] ازاین‌رو عرفا برای خواطر اقسامی قائل‌اند که عبارتند از؛ خواطر الهی، خواطر ملکی، خواطر نفسانی و خواطر شیطانی.[۱۶]
امام‌خمینی، نیز خواطر و القائات را به رحمانی، ملکی، نفسانی و شیطانی تقسیم می‌کند و بر این باور است اگر وجهه قلب سمت و سوی ملکوتی پیدا کند، القائات رحمانی و ملکی و خواطر الهی بر قلب او افاضه می‌شود. اما اگر وجهه قلب به دنیا و ظلمت عالم طبیعت تعلق گرفت، خواطر و تصرفات شیطانی غلبه پیدا می‌کند و قوا و جنود جهل، ظهور و بروز پیدا می‌کنند.[۱۷]
به باور امام‌خمینی، مادامی که قلب سالک در تصرف القائات شیطانی و نفسانی است، محل عبادت و جنود الهی او، مورد غضب و تصرف واقع شده و عبادت حق‌تعالی در آن صورت نمی‌گیرد. سالک به هر اندازه که بتواند از تصرفات و القائات شیطان خارج شود، مورد تصرف جنود رحمانی قرار می‌گیرد و مفتحی از ملکوت بر او منکشف می‌شود.[۱۸]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۱، ص۵۳۵؛ غزالی، مجموعه رسائل، ص۱۱۴.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، ج۸، ص۱۱؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۱۳۸؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۱-۱۲.
- ↑ فضلی، پیش انگاره‌های انسان‌شناختی، ص۲۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۹۳-۹۹.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۳.
- ↑ نصیری، نگاهی به کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۸۲-۱۸۳.
- ↑ فضلی، پیش انگاره‌های انسان‌شناختی، ص۲۵۶-۲۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۱-۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل ص۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۴-۴۵.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۴۸ و ۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۴۸ و ۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۳۸؛ آداب الصلاة، ص۷۸؛ شرح چهل حدیث، ص۴۸ و ۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۳۹ و ۵۳۵.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ص۱۷۳؛ روزبهان بقلی، تقسیم خواطر، ص۵۶-۶۰؛ کاشانی، لطائف الاعلام، ص۲۵۷
- ↑ آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص۴۵۶-۴۵۷؛ علم سلوک، ص۲۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۷۲-۳۷۳ و ۴۰۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاه، ص۴۲-۴۳.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- آملی، سیدحیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، تصحیح هانری کربن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸ش.
- بحرالعلوم، مهدی، رساله سیر و سلوک با مقدمه و شرح حسینی تهرانی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، ۱۴۱۷ق.
- روزبهان بقلی، تقسیم خواطر، تحقیق احمد فرید، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۲۰۰۸م.
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالکتاب العربی بی‌تا.
- غزالی، ابوحامد، مجموعه رسائل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
- فضلی، علی، پیش انگاره‌های انسان‌شناختی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- فضلی، علی، علم سلوک، قم، نشر معارف، ۱۳۸۹ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۳ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، لطائف اعلام فی اشارات أهل الالهام، تحقیق مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الأسفار العقلیة الأربعه، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، شرح اصول کافی، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- نصیری، علی، نگاهی به کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، مجله علوم حدیث، شماره ۱۴، ۱۳۷۸ش.